محتوای سوره جاثیه (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سوره جاثيه : نام چهل و پنجمين سوره قرآن كريم
سوره جاثيه، مكى
[۱] و چهل و پنجمين سوره در ترتيب مصحف و شصت و پنجمين سوره در ترتيب نزول و در هر دو ترتيب ميان دو سوره دخان و احقاف قرار گرفته
[۲] و از مجموعه سوره هاى حواميم است.
[۳] در برخى رواياتِ ترتيب نزول، اين سوره در رديف هاى ۶۱، ۶۲ و ۶۴ قرار گرفته است.
[۴] نام مشهور آن جاثيه، (به معناى نشسته بر روى دو زانو) از آيه ۲۸ گرفته شده است و به تناسب واژه «شريعت» در آيه ۱۸ و «دهر» در آيه ۲۴ از آن به نام هاى «شريعت» و «دهر» نيز ياد كرده اند.
[۵] سوره جاثيه ۳۷ آيه
[۶] و ۴۸۸ كلمه دارد.
[۷] جمعى از قاريان بدون احتساب حروف مقطعه (حم) در آغاز سوره به عنوان آيه اى مستقل، شمار آياتش را ۳۶ دانسته اند.
[۸] برخى آيه ۱۴ آن را مدنى دانسته اند
[۹] كه دليلى پذيرفتنى بر آن نيست. اين آيه از آيات نامدار و مشهور است كه به آيه صَفْح
[۱۰] (گذشت) شهرت دارد، و در آن به مؤمنان سفارش شده از آزارهاى كافران درگذرند، زيرا خداوند، آنان را مجازات خواهد كرد.
به نظر برخى مفسران، اين آيه با آيات ۵۷ انفال
[۱۱] كه به تار و مار كردن مشركان پيمان شكن و جنگ طلب فرمان مى دهد، ۶۵ انفال
[۱۲] كه به پيامبر صلى الله عليه و آله دستور مى دهد تا مؤمنان را به جهاد تشويق كند، ۵ توبه
[۱۳] كه به جنگ با مشركان پس از سپرى شدن ماه هاى حرام فرمان مى دهد، و ۳۹ حجّ
[۱۴] كه به مؤمنانى كه جنگ بر آن ها تحميل شده است اذن جهاد مى دهد، نسخ شده است؛ اما روشن است كه بين هيچ يك از اين آيات و آيه ياد شده تعارضى نيست تا بتوان به نسخ آن معتقد شد، بلكه قرآن پژوهان اين آيه و آيات مشابه آن را ثابت و ناظر به اوضاع خاص خود مى دانند.
[۱۵] در تناسب ميان اين سوره با سوره پيشين آمده است كه سوره دخان با يادى از قرآن پايان يافته و سوره جاثيه با آن آغاز شده است.
[۱۶] فضاى نزول سوره:
اين سوره در سال هاى پايانى حضور مسلمانان در مكّه نازل شد كه درگيرى شديدى ميان آنان و مشركان بر فضاى اجتماعى مكّه حاكم بود و از همين رو بيشتر به مسائل مربوط به توحيد، مبارزه با شرك و تهديد ظالمان به دادگاه قيامت، توجه به مسئله ثبت اعمال و همچنين توجه به سرنوشت اقوام سركش پيشين مى پردازد.
[۱۷] محتواى سوره:
سوره جاثيه زاويه اى از رويارويى مشركان با دعوت اسلامى و طريقه آن ها در مواجهه با براهين و نشانه هاى اين دعوت و سرسختى آن ها در مقابله با حقايق و مسائل دعوت اسلامى و پيروى كامل آن ها از هوا و هوس را براى ما ترسيم مى كند؛ همچنين توضيح مى دهد كه قرآن كريم دل هاى گريزان آن ها را از طريق آياتى قاطع رو به راه مى سازد و يادآور عذاب به آنان مى گردد و ثواب و پاداش را براى آن ها مجسّم مى سازد و سنت و قانون را برايشان گزارش مى كند و قوانين و نواميس جارى در جهان هستى را به آن ها مى شناساند.
[۱۸] سوره جاثيه حاملِ دعوت ايمان به خدا و ردّ بر دهرى هاى منكر خدا و زنده شدن پس از مرگ است. اين سوره مردم را با دليل و برهان كه گاه با تهديد و تشويق همراه است، به اين حقايق فرا مى خواند.
[۱۹] آيات ۱ ـ ۶ كه با حروف مقطعه «حم» آغاز مى شوند پس از ذكر مسئله نبوّت در خلال ذكر تنزيل كتاب، ادله ايمان و توحيد را ارائه مى كنند و افكار را به جلال و شكوه الهى، نشانه هاى خداوند در آسمان و زمين و آفرينش انسان و ساير موجودات زنده و چارپايان و دام ها و شب و روز و باران و رستنى ها و بادها جلب مى كنند تا همه جوانب جان و روح آدمى را به دست گرفته، آن را از هر سو با ادله روشن روبه رو سازند.
[۲۰] آيات ۷ ـ ۱۱ به گروهى از گنه پيشه گان اشاره دارند كه نشانه هاى الهى را كه در آيات اوّل اين سوره يادآور شد از روى تكبّر ناديده گرفته، به آن ها ريشخند زده و آن ها را انكار كرده اند
[۲۱] و كيفر ايشان را در قيامت، جهنم و عذاب هاى اليم، مُهين و عظيم برشمرده اند.
در آيات ۱۲ ـ ۱۳ با بيان آياتِ آفاقى و انفسى مشهود در برّ و بحر با اين گروه ها روبه رو شده، آن ها را به آن آيات هشدار و به تفكّر تشويق مى كنند.
پس از ذكر نشانه هاى وحدانيت خداى متعالى و اشاره به معاد و نيز يادآورى نبوّت در خلال ذكر تنزيل كتاب و تهديد استهزاكنندگان، آيات ۱۴ - ۲۰، تشريع شريعت براى رسول خدا صلى الله عليه و آله را با ذكر دو مقدمه بيان مى كنند: ۱. مؤمنان، متعرض حال كافران نااميد از ايام اللّه (روز رستاخيز) (<= ايام اللّه ) نشوند، زيرا خداوند ايشان را مجازات خواهد كرد و سنّت جارى جهان هستى بر اين است كه اعمال چه خوب و چه بد مورد بازپرسى قرار خواهند گرفت و هركس به جزا و سزاى عمل خويش خواهد رسيد و راز تشريع شريعت هم همين است، زيرا ارزيابى اعمال و جزادهى منوط به تشريع شريعت در دنياست. 2. انزال كتاب و حكم و نبوت كارى نوظهور نيست، چون خداى متعالى آن ها را به بنى اسرائيل نيز داد و معجزات روشنى برايشان اظهار كرد و با آن معجزات جاى شك در دين خدا نماند؛ ليكن علماى بنى اسرائيل از راه ياغيگرى در دين اختلاف انداختند كه به زودى خداى متعالى ميان آنان داورى خواهد كرد.
آن گاه مسئله تشريع شريعت اسلام براى رسول خدا صلى الله عليه و آله را بيان كرده، آن حضرت را مأمور به پيروى از آن و پرهيز از پيروى هواهاى جاهلان مى كند، زيرا اين شريعت، متضمن احكام و قوانينى است كه يكايك آن ها راهنماى سعادت آدمى است و رهاورد عمل به آن بصيرت و روشن بينى هايى چند براى مردم است كه با آن راه را از چاه تشخيص خواهند داد و هدايت و رحمت الهى را در پى خواهد داشت.
[۲۲] پس از بيان تشريع شريعت براى رسول خدا صلى الله عليه و آله در خلال آيات ۲۱ ـ ۲۷ دو گروه را مى بينيم كه بر اثر انكار معاد از پيروى شريعت سر باز مى زنند: ۱. آنان كه در ارزيابى حقايق بد عمل مى كردند و براى ايمان و عمل صالح ارزشى قائل نمى شدند و امتياز اساسى را ميان خود و مؤمنان باز نمى يافتند. ۲. كسانى كه هوا و هوس را معبود خويش قرار داده، از هر چيزى كه هوس، آن را تأييد مى كرد پيروى مى كردند و خداوند بر بطلان پندار آنان و اثبات معاد برهان اقامه مى كند.
[۲۳] در آيات ۲۸ ـ ۳۵ مناظر قيامت را ملموس ارائه مى كند و تمامى گروه ها را مى بينيم كه در انتظار بازپرسى خوفناكى به سر مى برند و نامه هاى اعمال خود را درمى يابند، در حالى كه همه چيز در آن ثبت است؛ آن گاه امت هاى مختلف را به دو دسته تقسيم مى كند: دسته اى مؤمنان صالح كه از رحمت الهى برخوردارند و دسته اى كافران فاجر كه با رسوايى و توبيخ روبه رو هستند و جايگاهشان آتش است
[۲۴] و سرانجام در آيات ۳۶ - ۳۷، زبان اين سوره به حمد خدايى جريان مى يابد كه وحدت ربوبيّت و تدبير را در جهان وجود داراست و اعلام مى كند كه همه اين پديده ها زير سايه حمايت پروردگار يگانه اى قرار دارند كه داراى كبريايى مطلق در جهان است و عزّت و حكمت كارساز فقط از آن اوست.
[۲۵] فضيلت سوره:
براساس روايتى از امام صادق عليه السلام : هركس سوره جاثيه را قرائت كند، هيچ گاه جهنّم را نديده، صداى آتش را نخواهد شنيد و با حضرت محمد صلى الله عليه و آله همراه خواهد بود.
[۲۶] منابع
الاتقان، السيوطى (م. ۹۱۱ ق.)، بيروت، دارالكتب العلمية، ۱۴۰۷ ق؛ اهداف كل سورة و مقاصدها فى القرآن، عبدالله شحاته، قاهرة، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ۱۹۹۸ م؛ البرهان فى تفسير القرآن، البحرانى (م. ۱۱۰۷ ق.)، قم، البعثة، ۱۴۱۵ ق؛ بصائر ذوى التمييز، الفيروز آبادى (م. ۸۱۷ ق.)، به كوشش محمد على، بيروت، المكتبة العلميه؛ البيان فى عد آى القرآن، ابو عمرو الدانى (م. ۴۴۴ ق.)، به كوشش غانم قدورى، كويت، مركز المخطوطات والتراث والوثاق، ۱۴۱۴ ق؛ تاريخ قرآن، محمود راميار، تهران، اميركبير، ۱۳۴۶ ش؛ التبيان، الطوسى (م. ۴۶۰ ق.)، به كوشش العاملى، بيروت، دار احياء التراث العربى؛ تفسير التحرير والتنوير، ابن عاشور (م. ۱۳۹۳ ق.)، تونس، الدار التونسية، ۱۹۹۷ م؛ تفسير الصافى، الفيض الكاشانى (م. ۱۰۹۱ ق.)، بيروت، اعلمى، ۱۴۰۲ ق؛ تفسير القمى، القمى (م. ۳۰۷ ق.)، به كوشش گروهى از محققان، بيروت، اعلمى، ۱۴۱۲ ق؛ التفسير المنير، وهبة الزحيلى، بيروت، دارالفكر المعاصر، ۱۴۱۱ ق؛ تفسير نمونه، مكارم شيرازى و ديگران، تهران، دارالكتب الاسلامية، ۱۳۷۵ ش؛ التمهيد فى علوم القرآن، معرفت، قم، نشر اسلامى، ۱۴۱۱ ق؛ ثواب الاعمال، الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، قم، منشورات الرضى، ۱۳۶۸ ش؛ الجامع لاحكام القرآن، القرطبى (م. ۶۷۱ ق.)، بيروت، دارالكتب العلمية، ۱۴۱۷ ق؛ دائره المعارف قرآن كريم، حسن سعيد و ديگران، تهران، گنجينه قرآن كريم، ۱۴۰۶ ق؛ الدرالمنثور، السيوطى (م. ۹۱۱ ق.)، بيروت، دارالفكر، ۱۴۱۴ ق؛ روح المعانى، الآلوسى (م. ۱۲۷۰ ق.)، به كوشش محمد حسين، بيروت، دارالفكر، ۱۴۱۷ ق؛ روض الجنان، ابوالفتوح رازى (م. ۵۵۴ ق.)، به كوشش ياحقى و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۵ ش؛ سيرة الرسول صلى الله عليه و آله ، محمد عزة دروزه، به كوشش عبدالله بن ابراهيم، بيروت، المكتبة العصريه؛ مجمع البيان، الطبرسى (م. ۵۴۸ ق.)، بيروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق؛ المعجم الاحصائى، محمود روحانى، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۶۶ ش؛ الميزان، الطباطبايى (م. ۱۴۰۲ ق.)، بيروت، اعلمى، ۱۳۹۳ ق؛ الناسخ و المنسوخ، النحّاس (م. ۳۳۸ ق.)، به كوشش شعبان محمد، قاهرة، عالم الفكر، ۱۹۸۶ م؛ النكت والعيون، الماوردى (م. ۴۵۰ ق.)، بيروت، دارالكتب العلمية، ۱۴۱۲ ق.
[۲۷] تفسير قمى، ج ۲، ص ۲۹۹؛ روض الجنان، ج ۱۷، ص ۲۲۲؛ الميزان، ج ۱۸، ص ۱۵۳.
[۲۸] الاتقان، ج ۱، ص ۱۹؛ تاريخ قرآن، ص ۶۱۲؛ التمهيد، ج ۱، ص ۳۱۳.
[۲۹] تاريخ قرآن، ص ۵۹۶.
[۳۰] سيرة الرسول، ج ۱، ص ۱۴۸.
[۳۱] بصائر ذوى التمييز، ج ۱، ص ۴۲۶؛ روح المعانى، ج ۲۵، ص ۲۱۱؛ التحرير والتنوير، ج ۲۵، ص ۳۲۳.
[۳۲] تفسير قمى، ج ۲، ص ۲۹۹؛ الميزان، ج ۱۸، ص ۳۷؛ المنير، ج ۲۵، ص ۲۴۶.
[۳۳] البيان فى عد آى القرآن، ص ۲۲۶؛ روض الجنان، ج ۱۷، ص ۲۲۲؛ المعجم الاحصائى، ج ۱، ص ۳۰۲.
[۳۴] البيان فى عد آى القرآن، ص ۲۲۶؛ مجمع البيان، ج ۹، ص ۱۰۶؛ الصافى، ج ۵، ص ۴.
[۳۵] تفسير ماوردى، ج ۵، ص ۲۶۰؛ مجمع البيان، ج ۹، ص ۱۰۶؛ تفسير قرطبى، ج ۱۶، ص ۱۰۴.
[۳۶] التمهيد، ج ۲، ص ۳۱۳؛ دائره المعارف قرآن كريم، ج ۱، ص ۳۹۰.
[۳۷] الدرالمنثور، ج ۷، ص ۴۲۴.
[۳۸] التمهيد، ج ۲، ص ۳۱۳.
[۳۹] تفسير ماوردى، ج ۵، ص ۲۶۳؛ تفسير قرطبى، ج ۱۶، ص ۱۰۴؛ بصائر ذوى التمييز، ج ۱، ص ۴۲۶.
[۴۰] التبيان، ج ۹، ص ۲۵۲؛ تفسير ماوردى، ج ۵، ص ۲۶۳؛ التمهيد، ج ۲، ص ۳۱۳.
[۴۱] الناسخ والمنسوخ، ج ۱، ص ۵۱۶ - ۵۱۷؛ ج ۲، ص ۶۲۵.
[۴۲] مجمع البيان، ج ۹، ص ۱۰۶.
[۴۳] نمونه، ج ۲۱، ص ۲۲۳.
[۴۴] اهداف كل سوره، ج ۱، ص ۶۴۷، ۶۵۰.
[۴۵] اهداف كل سوره، ج ۱، ص ۶۴۸.
[۴۶] همان، ص ۶۵۱؛ الميزان، ج ۱۸، ص ۱۶۳.
[۴۷] مجمع البيان، ج ۹، ص ۱۱۰؛ اهداف كل سوره، ج ۱، ص ۶۵۳.
[۴۸] مجمع البيان، ج۹، ص۱۱۴؛ الميزان، ج۱۸، ص۱۶۳، ۱۶۹؛ التحرير والتنوير، ج ۲۵، ص ۳۳۸.
[۴۹] التحرير والتنوير، ج ۲۵، ص ۳۵۱؛ ر. ك: اهداف كل سوره، ج ۱، ص ۶۵۲.
[۵۰] مجمع البيان، ج ۹، ص ۱۲۰؛ اهداف كل سوره، ج ۱، ص ۶۵۵.
[۵۱] مجمع البيان، ج ۹، ص ۱۰۶ - ۱۲۲؛ الميزان، ج ۱۸، ص ۱۵۴ - ۱۸۱؛ اهداف كل سوره، ج ۱، ص ۶۴۷ ـ ۶۵۶.
[۵۲] ثواب الاعمال، ص ۲۰۴ - ۲۰۵؛ مجمع البيان، ج ۹، ص ۱۰۶؛ البرهان، ج ۵، ص ۲۳.
http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/۹/۴۰.htm
