• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن حسن ختلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خُتَّلی، ابوالفضل محمدبن حسن، از صوفیان قرن چهارم و پنجم در ماوراءالنهر و مرشد علی بن عثمان هجویری است.



خُتَّلی منسوب به خُتَّل/ ختّلان است.


اطلاعات درباره ختلی بیش‌تر منحصر به مطالبی است که هجویری در کشف المحجوب نوشته است. از تاریخ تولد و زادگاه وی اطلاعی در دست نیست.


ختلی پس از تحصیلات مقدماتی به بغداد سفر کرد و در آن‌جا مرید ابوالحسن علی بن ابراهیم حصری «متوفی ۳۷۱» شد، سپس به شام رفت و حدود شصت سال در جبل لُکام «واقع در شام» در زهد و انزوا به سر برد،
[۱] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.
و چون بیش‌تر عمر خود را در شام گذراند به او ابوالفضل شامی نیز گفته اند.
[۲] محمدبن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۶۹.
[۳] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۸.
ختلی سفرهای بسیاری کرد. در هشتاد سالگی به قصد دیدار ابوسعید ابوالخیر «متوفی ۴۴۰» به میهنه رفت، اما ابوسعید درگذشته بود و او توانست فرزندان وی را ببیند و درباره حفظ حرمت بقعه شیخ به آنان سفارش کند.
[۴] محمدبن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۶۹.
ظاهرآ در همین سفر، هجویری مرید ختلی شد و با او به آذربایجان و شام رفت.
[۵] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۷۷.
[۶] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۷۷.



ختلی از اقران ابوعمرو قزوینی «متوفی ۴۴۲» و ابوالحسن سالبه «متوفی ۴۱۵» به شمار میرفت.
[۷] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.



غیر از هجویری، حسین زنجانی نیز از شاگردان ختلی بود. ختلی در زمان حکومت مسعود غزنوی، حسین زنجانی را، احتمالا برای تبلیغ، به پنجاب فرستاد.
[۸] عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۰.
[۹] Saiyid Athar Abbas Rizvi, A history of Sufism in India, New Delhi ۱۹۷۸،۱۹۸۳، ج۱، ص۱۱۲.



ختلی پس از عمری طولانی، در حالی که هجویری بر بالین او بود، در بیت الجن «دهی میان بانیاس و دمشق» درگذشت.
[۱۰] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۳.
[۱۱] عبدالرحمانبن احمد جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۳۲۰.
تاریخ دقیق وفات او معلوم نیست. غلام سرور لاهوری
[۱۲] غلام سرور لاهوری، خزینةالاصفیا، ج۲، ص۲۳۱.
درگذشت او را، با توجه به حاشیه یکی از نسخه های نفحات الانس جامی، ۴۵۳ ذکر کرده است. در دائرةالمعارف ایرانیکا
[۱۳] دائرةالمعارف ایرانیکا، ذیل «ابوالفضل خُتَّلی».
این تاریخ نامحتمل دانسته شده است. به گفته ذهبی، ختلی در ۴۶۰ درگذشت.
[۱۴] عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۲.



ختلی در تفسیر و روایت عالم بود و به ویژه از حبیب راعی «متوفی قرن دوم؟» روایات بسیار داشت.
[۱۵] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۳۹ـ۲۵۲.
او در تصوف از جنید بغدادی پیروی میکرد،
[۱۶] عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۵۲.
و شاید به همین سبب با سکر میانهای نداشت و آن را محل بازی کودکان و صحو را فناگاه مردان میدانست.
[۱۷] عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۸۲.
وی سماع را نیز «زادالمضطرّین» میشمرد و معتقد بود هر که به حق واصل شود از سماع مستغنی است.
[۱۸] عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۵۹۱.
ختلی گرچه صوفی بود، لباس و رسوم صوفیه را نداشت و از «اهل رسم» سخت انتقاد میکرد،
[۱۹] عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۷۷.
تا جایی که هجویری
[۲۰] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.
گفته است کسی را مخالف تر و شدیداللحن تر از او نسبت به این امور ندیده ام. از ختلی درباره موضوعاتی مثل انس و هیبت و قبض و بسط نیز سخنانی نقل شده است.
[۲۱] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۴۹.
[۲۲] علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۵۱-۵۵۲.



(۱)عبدالرحمان بن احمد جامى، نفحات الانس، چاپ محمود عابدى، تهران ۱۳۸۶ش؛
(۲) عبدالرشيد، داتا گنجبخش: زندگينامه و تعاليم شيخ ابوالحسن على بن عثمان هجويرى جلابى غزنوى، ترجمه احمد سميعى، تهران ۱۳۴۹ش؛
(۳) غلام سرور لاهورى، خزينةالاصفيا، چاپ سنگى كانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴؛
(۴) محمدبن منوّر، اسرارالتوحيد فى مقامات الشيخ ابىسعيد، چاپ محمدرضا شفيعى كدكنى، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۵) على بن عثمان هجويرى، كشف المحجوب، چاپ محمود عابدى، تهران ۱۳۸۳ش؛
(۶) EIr., s.v. "Abu'l-Fazl Kottali" (by H. Algar).
(۷) Saiyid Athar Abbas Rizvi, A history of Sufism in India, New Delhi ۱۹۷۸-۱۹۸۳.


۱. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.
۲. محمدبن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۶۹.
۳. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۸.
۴. محمدبن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۶۹.
۵. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۷۷.
۶. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۷۷.
۷. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.
۸. عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۰.
۹. Saiyid Athar Abbas Rizvi, A history of Sufism in India, New Delhi ۱۹۷۸،۱۹۸۳، ج۱، ص۱۱۲.
۱۰. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۳.
۱۱. عبدالرحمانبن احمد جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۳۲۰.
۱۲. غلام سرور لاهوری، خزینةالاصفیا، ج۲، ص۲۳۱.
۱۳. دائرةالمعارف ایرانیکا، ذیل «ابوالفضل خُتَّلی».
۱۴. عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۲.
۱۵. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۳۹ـ۲۵۲.
۱۶. عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۵۲.
۱۷. عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۸۲.
۱۸. عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۵۹۱.
۱۹. عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۷۷.
۲۰. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.
۲۱. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۴۹.
۲۲. علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۵۱-۵۵۲.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن حسن ختلی»، شماره۶۹۱۹.    



جعبه ابزار