محمد شجاعی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیت‌الله محمد شجاعی زنجانی، روحانی
شیعه، استاد اخلاق و نویسنده کتاب‌های اخلاقی و عقیدتی بود. او مدتی نیز نماینده دوره اول
مجلس شورای اسلامی بود ولی استعفا کرد.
زنجان، به سال ۱۳۱۹ هجری شمسی مردی آورد که فرشته علم در لحظه ولادت آهنگ فرود آمدن بر قلب او کرد و بال‌های خود را بر چشمان او سایید. حضرت آیت‌الله محمد شجاعی در سال ۱۳۱۹ هجری شمسی در زنجان دیده به هستی باز کردند. ایشان نیز، چون عضوی از منظومه خورشیدی عالمان، در همان آغاز طفولیت، آثار استادی و فرزانگی بر چهره داشت و چشم‌های باطن بین را به فردایی درخشنده در عرصه
ایمان و
اجتهاد و مجاهده نوید می‌داد.
تحصیلات ابتدایی را در زادگاه به سرانجام رساند و پس از آن بی‌درنگ، به سال ۱۳۳۱ هجری شمسی، راه اکتساب علوم آل محمد (صلوات‌اله‌علیهم‌اجمعین) را در
حوزه علمیه زنجان در پیش گرفت. مقدمات حوزوی و نیز … در همانجا آموخت و از لمعات آن توشه‌های نور برگرفت و برای شناخت قوانین اصول فقه، کتاب
قوانین در اصول را آموخت و سپس آموختن منظومتین مرحوم سبزواری را بابی برای ورود به کهکشان زیبای حکمت الهی قرار داد.
حضرت آیت‌الله استاد محمد شجاعی به سال ۱۳۳۵ هجری شمسی، از گوشه‌های حجرات حوزه علمیه زنجان، به سرزمین
دانش و
تقوا،
قم،
هجرت کردند ـ سرزمینی که آشنایی با بزرگان عرصه علم و اجتهاد و
فلسفه و
عرفان و استفاده از آنان از مهم‌ترین برکات آن بود. در همانجا رسایل آموخت و رسالت علم‌اندوزی را به کمال رساند.
مکاسب فرا گرفت و تقوا و دانش کسب کرد و
کفایه را در خود به کفایت به اندکی از زندگی دنیا بدل ساخت.
آنگاه از درواز‌های متون نوشته شده خارج گردید و خود را به باب شهر درس خارج از
اصول فقه فقیهی اصولی و عارفی فیلسوف،
حضرت امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)، رساند تا او را به اصولی‌ترین مبانی علم اصول فقه رهنمون گرداند و هم فروع را نزد وی روشن و آشکار سازد.
همزمان، تلمند در محضر فقهی حضرت
آیت‌اللة‌العظمی محقق داماد (رحمة‌الله‌علیه) و شرکت در درس خارج فقه ایشان راه استنباط احکام شرعی و اجتهاد را برای او هموار نمود.
علاوه بر این بهره‌های مقطعی ایشان از درس‌های خارج فقه و اصول برخی از آیات عظام چون ابرهای عابر بهاری او را نه سیراب، بلکه غرق در فراوانی فهم نمود. اما بهره‌هایی که از مائده آسمانی حضرت
علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) برگرفت، غذای روح سالیان او را رقم زد و او را به شاگرد ممتاز و مخصوص علامه طباطبایی رضوان‌اله‌علیه بدل ساخت. آموختن فلسفه، شفا یافتن از حکمت الهی سینوی در درس شفا و سفر از خویش به
خدا، همراه با خلق، در درس
اسفار صدرا با حضور در کلاس‌های درس عمومی، و بهره‌مندی از خلوت آکنده از اسرار درس‌های خصوصی حضرت علامه (رحمة‌الله‌علیه) گوشه‌هایی از این خوشه‌چینی معنوی از بوستان علم و حکمت بود.
ارتباط علمی و معنوی تنگاتنگ میان استادی علامه و شاگردی عالم، او را در شمار نزدیکان حضرت طباطبایی در آورده بود تا آنجا که همه رساله‌های دست‌نویس علامه را که مزین به دستخط نورانی ایشان بود و استنساخ آن‌ها را به بعضی از شاگردانشان اجازه می‌دادند، استنساخ نمود و این افتخار را هم نصیب خود داشت. به هر حال، بهره‌مندی استاد حضرت آیت‌الله شجاعی از سایه پرمهر و پرخیز استادی وارسته و واصل چون حضرت علامه طباطبایی حقیقتی است که آثار و برکات آن همچنان در دل و جان ایشان جاری است.
گواه ارادت و لطف متقابل او و علامه (رحمة‌الله‌علیه) همین بس زمانی، با درگذشت پدر بزرگوار استاد (آیت الله شجاعی) که علامه طباطبایی به منظور مسافرت تابستانی به زنجان عزیمت نموده و ایامی را در این شهر اقامت می‌کنند، از درگذشت پدر ایشان مطلع می‌کردند، و به دیدار و تسلیت شاگردی می‌شتابند و منزل پدری ایشان را به نور حضور خویش منور می‌نمایند. به همین دلیل، سال‌ها بعد که قرار بود منزل پدری حضرت آیت‌الله شجاعی برای مرمت و بازسازی تخریب گردد، به یمن همین خاطره تابناک و ارزشمند، با اکراه تمام، تخریب آن اتاق نورانی را به اطرافیان اجازت فرمودند.
زی طلبگی از ارزشمندترین دستاویزهایی است که تمام عالمان ربانی، به ویژه در دوران جوانی، خود را به زیور آن آراسته‌اند. ایشان نیز در دوران جوانی، طلبگی را با مرام سادگی عجین ساختند.
در نز د خدا، شکم پر مبغوض است و از مبغوض حکیم،
حکمت بر نمی‌آید. این است که خالی نگه داشتن‌اندرون از طعام، سر اولیای خداست در وصول به حکمت‌های ناب آسمانی.
اندرون از طعام خالی دار
تا در آن نور کبریا بینی
حضرت آیت‌الله شجاعی نیز در زمره پارسایانی بود که
فقر شدید دوران جوان نه تنها مخل علم‌آموزی و
تهذیب او نگردید، بلکه
اراده او را در طی طریق تقوی و دانش صد چندان نمود. او، که‌گاه از شدت فقر، استطاعت خرید حتی یک قرص نان سنگک ۴ ریالی را هم نداشت و سه سال تمام در نهایت فقر، از نان سیر نگشت، با تمامی این مشقات لحظه‌ای از آموختن نیاسود. او هر روز پس از
نماز صبح تا ساعت ۱۲ شب به جز یک ساعت در ظهر، به قصد ادای فریضه و تناول غذایی مختصر، به سختی به درس و مطالعه می‌پرداخت. با اینهمه سخت‌کوشی، ایشان در بیاناتشان با تواضعی ستودنی از اینکه در مقاطع مختلف عمر خویش اوقاتی را بیهوده ضایع کرده است تاسف دایم دارند.
در آن زمان که به دلیل کمبود بعضی از کتاب‌های درسی و عدم گسترش صنعت چاپ، طلاب پرتلاش ناچار به استنساخ بعضی از کتاب‌ها بودند، گاه، نوبت استنساخ ایشان به دیر هنگام می‌افتاد و دشواری دیگری بر مشقات ایشان می‌افزود. برای مثال تنها وقتی که برای استنساخ کتاب شفا (که فقط پنج نسخه در کلاس درس موجود بود) در اختیار استاد قرار داشت، ۱۱ تا ۱۲ هر شب در آن زمان بوده است.
در این ساعت هر شب می‌رفتند و کتاب را از صاحب آن می‌گرفتند و درس فردا را استنساخ می‌نمودند و کتاب را بر می‌گرداندند. امان این صفرا، در کام علم خواه او انگبین فزود. شاید درک این ماجرا دشوار باشد، اما گواه گویایی است بر جدیت ایشان در علم‌آموزی در کنار تمام مرارت‌هایش. ایشان بعد از تاهل در محله‌های فقیرنشین قم با اجاره کردن یک و گاهی دو اتاق کوچک به تحصیل ادامه می‌دادند. در آن روزگار در بعضی از این محله‌ها فقط یک روز در میان امکان استفاده از برق را داشتند، آنهم تنها استفاده از یک لامپ ۲۵ واتی، لاجرم، شبهایی که برق در اختیار نبود، با بازکردن در چراغ والور به نور کمرنگ شعله بسنده می‌کردند و به مطالعه و نوشتن می‌پرداختند و از لحظه‌لحظه عمر برای دانستن و فهمیدن بهره می‌بردند.
در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی، با گذشت چهارسال از تبعید حضرت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، پس از وقایع خرداد ۱۳۴۲ و تعطیلی دروس ایشان و همچنین درگذشت حضرت آیت‌الله محقق داماد و نیز درس حضرت علامه به منظور ادامه تالیف و تکمیل اثرعظیم‌القدر خود،
المیزان، استاد شجاعی، که هر تابستان در زنجان اقامت می‌کردند و در آغاز سال تحصیلی هر سال مجددا به قم باز می‌گشتند، در این سال (۱۳۴۶ هجری شمسی) با تعطیل شدن تمام درس‌هایشان در قم، دیگر به قم باز نمی‌گردند این واقعه اگرچه برای استاد غم‌انگیز و سنگین بود، امام آثار مبارکی داشت و منشا برکات و سرآغاز تشکیل جلسات و مباحث معارفی و
تهذیب نفس و تفسیر حضرت آیت‌الله شجاعی در زنجان گردید.
این عالم فرزانه از زمره اوتادی است که به عینه علم را با عمل و جهاد را با اجتهاد درآمیخت. او که فضای فاسد رژیم ستم‌شاهی را مخل مبانی شریعت و معاند با احکام نورانی
اسلام می‌دید، بر اساس آنچه از تفکر ناب محمدی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حضرت امام (رحمة‌الله‌علیه) آموخته بود، در اوج خفقان رژیم طاغوت، در خلال مباحث اخلاقی و دینی خود به طرح اعتراضات سیاسی نیز می‌پرداخت و به همین دلیل توسط
ساواک زنجان مکرر مورد مؤاخذه و سؤال و جواب و تهدید قرار می‌گرفت و لیکن به کار خود ادامه می‌داد. تا اینکه در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی توسط مامورانی که از ساواک تهران آمده بودند با کمک ساواک زنجان دستگیر و دو شبانه روز به دست ماموران اعزامی از تهران در شهربانی زنجان مورد
آزار و
شکنجه بسیار سخت قرار گرفت و سپس، بعد از دو روز، به ساواک تهران منتقل گردید و دو ماه در کمیته ضد خرابکاری که کمیته مشترک ساواک و شهربانی بود به جهت فعالیت‌های گوناگون بر علیه رژیم، به صورت شدید و خطرناکی آزار و شکنجه شد. او در این ایام مصداق کریمه ”واوذوافی سبیلی…“ بود.
بعد از آن ۸ ماه دیگر در زندان قصر تحت مراقبت شدید زندانی بود و تنها با توکل کامل به خدای متعال و انقطاع از ما سوی‌الله و
توسل به حضرات
معصومین (سلام‌الله‌علیها) اجمعین خصوصا در آویختن دامان حضرت ثامن‌الحج،
علی بن موسی‌الرضا (صلوات‌الله‌و‌سلامه‌علیه)، توانست از مهلکه رژیم طاغوت جان به سلامت به در برد و سایه پر بار خود را بر سر مشتاقان توحید و حکمت و تهذیب حفظ نماید. ادامه راه جهاد و اجتهاد و دغدغه اصلاح جامعه، بعد از مدتی مجددا او را در چنگال خون‌آلود ساواک انداخت و بار دیگر فصلی از شکنجه‌های طاقت فرسا را بر جسم مهذب او روا داشت. اما پس از زمان کوتاهی باز با عنایات خاصه ربوبی و توجهات مخصوص حضرات معصومین (صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) از
زندان رژیم آزاد گردید.
با به ثمر نشستن نهال
انقلاب اسلامی ایران، حضرت استاد، که عرصه
سیاست هم برای او میدان عبودیت و
بندگی خدا و خدمت به خلق بود، نمایندگی مردم زنجان را با اصرار زیاد خود مردم آن دیار در دوره اول
مجلس شورای اسلامی پذیرفتند، اما چندی نگذشت که به دلیل شدت کسالات به جا مانده از دوران زندان، از این سمت استعفا نموده و از آن پس، با اقامت در
تهران، با تشکیل جلسات درس و بحث در باب
تزکیه و
خودسازی،
تفسیر و معارف قرآنی دیگر، راه را بر جویندگانی بسیار، هموار ساختند.
جلسات عمومی و خصوصی درس‌ها و مباحث عرفانی، تفسیری و معارفی استاد در دو دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی در زنجان و دو دهه ۶۰ و ۷۰ شمسی در تهران بی‌شک گواراترین سرچشمه‌های زلال حکمت و عمل را در کام طالبین جویندگان معرفت روا داشته است که ثمره آن شاگردان و بهره‌مندان زیاد از این محافل است. ابداعات و ابتکارات زیبا و مؤثر عرفانی و معارفی همراه با استدلالات و براهین قوی و تحلیل‌های مخصوص در استفاده از
آیات قرآن کریم و
روایات و
ادعیه معصومین (سلام‌الله‌علیها‌اجمعین)، در مباحث خودسازی و تزکیه نفس، تفسیر و معارف جقه الهیه، شیوه منحصر به فرد این استاد عالیقدر است.
جالب آنکه سلیقه عرفانی و ذوقی استاد و علاقه ایشان به ارباب معرفت، از جمله
مولوی و
حافظ، بر زیبایی کلام و اندیشه ایشان، صورتی دیگر بخشیده و جامه‌ای زربفت از لطایف پوشانده است. آنچه در شرح زندگانی ایشان نباید مغفول بماند، این است که ایشان نیز درست مانند استاد خود، حضرت علامه طباطبایی، در تمام پیشرفت‌های علمی و عرفانی، خود را مرهون فداکاری‌ها و زحمات همسر فداکار خود می‌دانند و وجود چنین همسری را از تفضلات حضرت حق بر می‌شمرند.
حاصل عمر با برکت ایشان در عرصه علم و عمل تاکنون آثار ارزشمندی را به جا نهاده که مشتاقان حقایق الهی را از زخارف دیگر بی‌نیاز می‌کند.
مجموعه آثار آیت‌الله محمد شجاعی شامل آثار زیر است:
۱- کتاب مقالات درباره تزکیه و خودسازی در سه جلد انتشارات سروش
۲- معاد یا بازگشت به سوی خدا، دو جلد، چاپ شرکت انتشار.
۳- انسان و خلافت الهی، یک جلد.
۴- اسماء حسنی، یک جلد، چاپ دوم از انتشارات سروش.
۵- پنج رساله، یک جلد، چاپ اول از مرکز مطالعات بنیادین خاورمیانه.
۶- ملائکه، یک جلد، چاپ دوم.
۷- بقیه الله …، یک جلد، چاپ اول.
۸- خواب و نشان‌های آن، یک جلد، چاپ سوم.
۹- بازگشت به هستی، یک جلد، چاپ دوم.
۱۰- عروج روح، یک جلد، چاپ دوم.
۱۱- قیام قیامت، یک جلد، چاپ دوم.
۱۲- مواقف حشر، یک جلد، چاپ دوم.
۱۳- تجسم عمل و شفاعت، یک جلد، چاپ دوم.
۱۴- مرگ تا قیامت، یک جلد، چاپ دوم.
منتشر می‌شودِ:
۱- خواب و نشان‌های آن، چاپ چهارم.
۲- دروس تزکیه، در چند جلد، چاپ اول.
۳ـ آرشیو نوار بزرگی شامل مباحث ارزشمند ایشان درباره خودسازی و تزکیه، تفسیر، و معارف مختلف. نکته دیگری که شایان ذکر است آنکه مباحث گرانمایه این استاد فرزانه در باب تزکیه و خودسازی با عنوان برنامه” کیمیای وصال“ از سال ۷۹ تا کنون از رادیو قرآن برای علاقمندان پخش شده است. بی‌شک کیمیای کلام و اندیشه این عالم ربانی مس وجود را به طلای ناب بدل می‌کند:
دست از مس وجود چون مردان ره بشوی
تا کیمیای عشق بیابی و زر شوی
همچنین مباحث تفسیری استاد با عنوان برنامه ”در مکتب وحی“ از سال ۸۱ تاکنون تشنگان معارف و ذخایر آیات نورانی قرآن کریم را جرعه‌نوش کرده است. لیست سوره‌های تفسیر شده در این برنامه:
سوره حدید،
حجرات،
ق،
نباء،
هود،
نازعات.
آیت‌الله محمد شجاعی از اساتید اخلاق ظهر دوشنبه ۷ دی‌ماه سال ۹۴شمسی در سن هفتاد و چهار سالگی در یکی از بیمارستان‌های تهران دارفانی را وداع گفت. و پیکر مطهر این عالم عامل در
قم تشییع و همانجا به
خاک سپرده شد.
سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «آیت‌الله استاد محمد شجاعی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۳/۰۳.
