محمدعلی تربیت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمدعلی تربیت، ادیب، کتاب شناس، مورخ و دولتمرد تبریزی بوده است.
او در
محرّم ۱۲۹۲/ خرداد ۱۲۵۶ در محله نوبر
تبریز متولد شد
پدرش، میرزا صادق، تحویلدار
ناصرالدین میرزا، ولیعهد
محمدشاه، و از نوادگان
میرزامهدی خان استرآبادی، نویسنده درّه نادری، بود.
محمدعلی تحصیلات خود را در مکتب ملا زین العابدین آغاز کرد و از پدرش
ریاضی و
نجوم آموخت.
سپس نزد میرزانصراللّه سیف الاطبا، طب و زبان‌های انگلیسی و فرانسوی را فراگرفت و آنگاه نزد محمدخان کرمانشاهی معروف به کفری به تحصیل
طب ادامه داد.
محمدعلی در ۱۳۰۸، در شانزده سالگی، تدریس در مدرسه دولتی مظفری تبریز را آغاز کرد.
محمدعلی تربیت با همکاری گروهی از روشنفکران تبریز از جمله
تقی زاده و
اعتصام الملک و
حسین عدالت، فعالیت‌های فرهنگی خود را گسترش داد.
در آستانه
مشروطیت به سیاست روی آورد و همراه
میرزاحداد حکاک باشی ،
کربلایی علی موسیو،
تقی زاده و
غنی زاده محفلی بنیان نهاد که به «مرکز غیبی»
شهرت یافت
او در پی ریزی انجمن
معارف تبریز در ۱۳۱۸ نیز شرکت جست که فعالیت آن تا ۱۳۲۱ ادامه یافت و در پی ناآرامی‌های تبریز دچار وقفه گردید.
پس از مشروطیت در ۱۳۲۶ روزنامه اتحاد را پایه گذاری کرد که ۲۵ شماره آن منتشر شد.
با وقوع کودتای
محمدعلی شاه و آغاز
استبداد صغیر ناگزیر تبریز را به قصد
باکو ترک کرد.
تربیت در باکو به مدیریت مدرسه ایرانیان به نام
اتحاد انتخاب شد و به گواهی
سلام اللّه جاوید که خود از شاگردان مدرسه مذکور بوده، در پیشرفت آن مدرسه بسیار کوشید، اما چندی نگذشت که به سبب فشار دولت تزاری به
اروپا رفت
و در
استانبول و
برلین با شخصیت‌های
سیاسی و
فرهنگی مهاجر ایرانی، همچون
جمالزاده و
قزوینی و
تقی زاده، دیدار کرد. او با برخی از آن‌ها آمدوشد و مکاتبه نیز داشت.
به عقیده
کسروی تربیت بوده که پیشامدهای تبریز را از استانبول برای براون می‌نوشته است.
تربیت بیش‌تر اوقات خود را در اروپا به بازدید از کتابخانه‌ها و بررسی نسخه‌های خطی و چاپی کتاب‌های شرقی اختصاص داد و در
کتاب شناسی تبحریافت
او پس از بازگشت از اروپا، به فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی خود ادامه داد.
در ۱۳۳۹/ ۱۳۰۰ ش به ریاست اداره معارف
آذربایجان رسید
و در این مقام به احیا و تأسیس چند مدرسه و یک کتابخانه و یک قرائتخانه عمومی همت گمارد
در ۱۳۰۱ ش «مجمع ادب» و مجله ماهانه گنجینه معارف را دایر کرد
در مِهر همان سال مدرسه
تجارت را در تبریز بنیان نهاد که پس از چندی به مدرسه متوسطه تبدیل شد
او تا ۱۳۰۴ ش در مقام خود باقی ماند و سپس به ریاست فرهنگ
گیلان (۱۳۰۵ ـ ۱۳۰۶ ش) و بلدیه تبریز (۱۳۰۷ ـ ۱۳۰۹ ش) گمارده شد که در سمت اخیر منشأ آبادانی‌های بسیار بود
تربیت در دوره‌های دوم و هشتم تا دوازدهم
مجلس شورای ملی به نمایندگی از تبریز برگزیده شد.
گرچه بامداد مساعدت دولت را در گزینش او بی تأثیر ندانسته است.
بی شک شخصیت سیاسی معتدل وی که موجب می‌شد در میان جناح‌های مختلف نقش میانجی را داشته باشد.
در موقعیت و ماندگاری او در عرصه سیاسی نقش بسزایی داشته است.
خرده گیری‌های او از منش و رفتار همراهان سیاسی‌اش
آنجا که با اصول اخلاقی وی در تقابل قرار می‌گرفت، مؤید
انصاف و بی طرفی اوست.
محمدعلی تربیت در ۲۷ دی ۱۳۱۸ درگذشت
تربیت دو بار
ازدواج کرد. حاصل ازدواج نخست او
دو پسر و دو دختر و ثمره ازدواج دوم او با بانویی به نام هاجر (دختر حسینقلی خان، کارمند سفارت ایران در استانبول) دو پسر بود.
هاجر بعدها اداره نخستین مدرسه دخترانه تبریز به نام مدرسه دوشیزگان را برعهده گرفت و خود از چهره‌های سرشناس در
نهضت زنان گردید چنان‌که در بیست و یکمین دوره مجلس شورای ملی، پس از
انقلاب سفیدو اصلاح قانون انتخابات که زنان برای اولین بار به مجلس راه یافتند، نماینده
تهران شد و در دوره بیست ودوم نیز همین سمت را داشت.
یکی از برادران محمدعلی تربیت به نام علی محمد از مبارزان پر شور مشروطه طلب بود که در جوانی جان بر سر آرمان خود نهاد.
از محمدعلی تربیت آثاری در زمینه پژوهش‌های ادبی و تاریخی باقی‌مانده است، از جمله: زاد و بوم، در جغرافیای ایران (۱۳۱۶)؛ فهرست کتابخانه و قرائت خانه تربیت (۱۳۰۳ ش)؛
(هر سه در یک جلد، ۱۳۰۶ ش)؛ و کلمات قصار
امیرالمؤمنین همراه با ترجمه ترکی می‌باشد.
مهم‌ترین اثر وی دانشمندان آذربایجان است که نخستین بار با مقدمه حسن اسفندیاری (محتشم السلطنه) در ۱۳۱۴ ش در تهران به چاپ رسید.
دانشمندان آذربایجان در برگیرنده سرگذشت شاعران آذربایجان (از آتش مراغه‌ای تا یونس بن مظفر ارموی) و فهرستی از جراید آذربایجان (از آذر تا نظمیه تبریز) است.
این کتاب گرچه قزوینی بر شیوه ارائه مآخذ در آن خرده‌هایی گرفته است
از مراجع معتبر در پژوهش‌های مربوط به
تاریخ ادبیات ایران در حوزه آذربایجان به شمار می‌رود.
تربیت مقالاتی نیز در نشریات مختلف از جمله ارمغان به چاپ رساند.
مجموعه‌ای از مقالات او با عنوان مقالات تربیت به کوشش ح صدیق در ۱۳۵۵ ش در تهران منتشر شده است.
یکی از مهم‌ترین یادگارهای تربیت کتابخانه‌ای است که در ۱۳۰۰ ش تأسیس کرده است.
این کتابخانه با بیش از دویست جلد کتاب کار خود را آغاز کرد و در اولین سالگرد تأسیس، صاحب بیش از دو هزار کتاب و سه سال بعد دارای بیش از پنج هزار جلد کتاب گردید.
محمدعلی بادامچی نزدیک به پانصد جلد کتاب خطی و چاپی در نخستین سالگرد کتابخانه به آن اهدا کرد.
کتابخانه و قرائتخانه آن سال‌ها «کتابخانه و قرائتخانه عمومی معارف» نامیده می‌شد اما بعدها به نام خود تربیت گردید.
در ۱۳۲۷ ش نخستین فهرست کتاب‌های چاپی این کتابخانه به کوشش قوسی و در ۱۳۲۹ ش فهرست نسخ خطی مشتمل بر مشخصات تفصیلی کتاب‌های خطی به کوشش محمد نخجوانی، کتاب شناس برجسته، به چاپ رسید.
مجموعه نشریات کتابخانه تربیت، با بیش از ۱۳۰ نشریه که اغلب قدمتی نزدیک به یک
قرن دارند، از
غنا و ارزش بسیاری برخوردار است.
امروزه این مجموعه به
خانه مطبوعات ، و نسخ خطی کتابخانه به مخزن نسخه‌های خطی کتابخانه ملی
تبریز منتقل شده است.
اکنون مجموع کتاب‌های چاپی فارسی کتابخانه تربیت بیش از بیست هزار و کتب چاپی لاتین آن نزدیک به پنج هزار جلد است.
در سال‌های اخیر برای توسعه فضا و به کارگیری روش‌های نوین و خدمات رایانه‌ای در این کتابخانه، اقدام شده است.
(۱) اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سال‌های ۱۳۲۵ ـ ۱۳۳۰ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۲) ایران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اداره کل هماهنگی و پیگیری امور استان‌ها، سیمای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان آذربایجان شرقی در آئینه عمل، ج ۲، (تهران) ۱۳۷۹ ش.
(۳) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۴) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش، چاپ سیروس قمری، تبریز (بی تا).
(۵) محمدعلی تربیت، مقالات تربیت، چاپ ح صدیق، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۶) محمدعلی تربیت، «نامه میرزا محمدعلی خان تربیت»، در اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سال‌های ۱۳۲۵ ـ ۱۳۳۰ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۷) محمدعلی جمالزاده، لحظه‌ای و سخنی: دیدار با سیّدمحمدعلی جمالزاده، ویرایش مسعود رضوی، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۸) فخری خشایار وزیری (قویمی)، کارنامه زنان مشهور ایران، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۹) محمدعلی صفوت تبریزی، تاریخ فرهنگ آذربایجان، قم ۱۳۲۹ ش.
(۱۰) حسین طبیب زاده امید، کتاب تاریخ فرهنگ آذربایجان، تبریز ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۴ ش.
(۱۱) عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۲) اقبال قاسمی پویا، مدارس جدید در دوره قاجاریه: بانیان و پیشروان، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۱۳) احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۴) محمدعلی تربیت تبریزی طاب اللّه ثراه: شرح حال وی، مجله ارمغان، سال ۲۰، ش ۷ ۸ (مهر و آبان ۱۳۱۸).
(۱۵) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ ـ ۱۳۴۴ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدعلی تربیت»، شماره ۳۴۲۸. .
