مراتب شناخت خدا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شناخت
خدا مراتب متعدّدى دارد از پايين‌ترين مراتب كه شناختى سطحى است تا والاترين مراتب كه خداوند به چشم دل ديده مى‌شود.
امام على (ع) فرموده است: «خدايى را كه به
چشم دل نبينم، نمى‌پرستم.»
شناخت خدا در يك تقسيم كلى داراى دو مرتبه است: ۱. عقلى و استدلالى؛ ۲. قلبى و شهودى. شناخت عقلى، به گونه كلّى است و از گذر مفاهيم ذهنى فراچنگ مى‌آيد و از استدلال‌هاى ابتدايى تا براهين سنگين فلسفى را مى‌پوشاند. شناخت قلبى، حضورى و بى‌وساطت مفاهيم است.
اين گونه شناخت در عرصه
تعليم و تعلّم نمى‌گنجد؛ زيرا تعليم و تعلّم تنها از رهگذر
الفاظ و مفاهيم تحقّق مى‌پذيرد.
با اين حال، هر دو گونه شناخت، در نهاد
بشر ريشه دارند و با مجاهدات علمى و عملى مى‌بالند و تعالى مى‌يابند. در خداشناسى عقلىِ فطرى،
انسان با
عقل فطرى بى‌آنكه به تلاش و اكتساب نيازمند شود، به
وجود خدا پى مى‌برد؛ امّا در خداشناسى قلبىِ فطرى، انسان، توجّه خويش را از
دنيا مى‌بُرد و دلبستگى‌اش را مى‌گسلد و گاه در حال
اضطرار چنين مى‌شود و تعلّقات خويش را رها مى‌كند و در
جان خود، خدا را مى‌يابد. بدين سان، توجّه به غير خدا و دل بستن به زينت‌هاى دنيوى، مايه
غفلت و قطع رابطه با خدا است. اين گونه شناخت كما بيش در همه انسان‌ها نهفته است و از گذر ذكر و فرمانبردارى خدا يا پيشامدهايى ويژه، ژرفا مى‌گيرد و گسترش پيدا مى‌كند. مراد از «
رؤيت قلبى » كه برخى
روايات بر آن اشارت برده‌اند، همين
معرفت شهودى است. در برخى روايات نيز از شناخت خدا به وساطت خود او- نه آفريدگان- سخن رفته است كه مراد همين معرفت است و همچنين، «
معرفت نفس »، كه در روايات بزرگان
معصوم (ع) نزديك‌ترين
راه به شناخت خدا شمرده شده است، بر اين پايه استوار است.
پاى‌فشارى
قرآن كريم بر ضرورت شناخت خداى متعال، تنها براى نيل انسان به معرفت مفهومى و كلّى از
اسماء و
صفات خداوند نيست. هدف قرآن اين است كه انسان از درون با خدا آشنا گردد و به معرفت حضورى و شهودى راه يابد.
برخى دانشمندان
شيعه، مراتب شناخت خدا را به مراتب شناخت
آتش تشبيه كرده‌اند. پايين‌ترين مرتبه شناخت آتش آن است كه آدمى از وجود و اوصاف آتش آگاه شود و اين همانند شناخت كسى است كه بى دليل و از روى
تقليد، وجود خدا را
تصديق مى‌كند. مرتبه بالاتر اين است كه آدمى
دود آتش را ببيند و از اين طريق بر وجود آتش دليل آورد. اين همانند شناخت كسى است كه از گذر براهين و استدلال‌هاى عقلى به وجود
خداوند پى مى‌برد. مرتبه والاتر آن است كه كسى كنار آتش رود و گرمايش را
حس كند و با
نور آن، ديگر موجودات را بيند و اين همانند مرتبه كسى است كه به خدا
ايمان دارد و
قلب او به وجود خدا اطمينان يافته و
يقين كرده است كه خدا، نور آسمان‌ها و
زمين است. برتر از اين، مرتبه كسى است كه در آتش مى‌سوزد و با همه هستى خويش، وجود آن را
لمس مى‌كند و اين همانند مرتبه اهل
شهود است كه در خداى متعال
فانى گشته‌اند و از خود- جدا از خدا- هيچ ندارند.
شناخت خدا- به ويژه در مراتب بالا- تأثير چشمگيرى در خُلق و خوى و رفتار انسان دارد و حالاتى همانند
خوف،
خشيت،
محبت و
شوق مى‌آفريند
فرهنگ شیعه، ج۱، ص۳۱۳، برگرفته از مقاله «مراتب شناخت خدا».
