مراحل تطور الاجتهاد فی الفقه الإمامی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
« مراحل تطور الاجتهاد في الفقه الإمامي»، مقاله‌اى است در زمينه تاريخ
فقه و اجتهاد كه به قلم محقق گرانقدر جناب آقاى
سید منذر طباطبایی حکیم و به
زبان عربی تأليف گرديده است. اين رساله كوشيده تا با نگاهى تفصيلى به تاريخ فقاهت از آغاز پيدايش تا به امروز، جايگاه رفيع اين علم را روشن نموده و علل پويايى و اتقان فقه
شیعه را مبيّن سازد.
مقاله حاضر داراى پنج قسمت مى‌باشد كه مؤلف در قسمت نخست، به ارائه تعريف فقه و بيان مراحل تكامل آن پرداخته و مرحله
انطلاق را به بحث و بررسى گذاشته است. در قسمت دوم، مرحله تأسيس و
استقلال را ضمن بيان شيوه بحث خويش، تبيين نموده و در قسمت سوم مرحله تطرف را توضيح داده است. مرحله
اعتدال ، مرحله ديگرى است كه قسمت چهارم عهده‌دار بررسى آن مى‌باشد و در آخرين قسمت مقاله، مرحله كمال را بيان كرده و به مهم‌ترين خصايص و مؤلفين و بزرگان اين مرحله مانند چند مرحله قبلى اشاره كرده است.
مؤلف، در اين قسمت هدف خود را از طرح مبحث مذكور در عنوان مقاله، بازگو كرده، مى‌گويد: در باره هر علمى بايد تاريخ پيدايش و رشد و ارتقائش روشن شود.
در مورد
علم فقه نيز چنين ضرورتى قابل درك بوده و نتايج خاص خود را خواهد داشت. فقه اسلامى و مراحل تطور آن، مطلب بعدى مطرح شده در مقدمه مقاله است كه ابتدا به تمايز مدرسه فقهى اماميّه از ساير مدارس اشاره كرده و دو ويژگى آن را كه عبارت است از
انفتاح باب علم و اجتهاد در طول مدت قرن‌ها و ديگرى ارتباط اين مدرسه با
اهل بیت ( عليهم السلام)، بررسى نموده است. تعريفى از فقها در مورد فقه نقل شده كه عبارت است از:« العلم بالأحكام الشرعيّة الفرعيّة عن أدلّتها التفصيلية». اين تعريف، دو نتيجه را در پى دارد: يكى خروج عصر تشريع; يعنى زمان حيات
پیامبر صلی الله علیه و آله و ديگرى خروج مرحله تبيين و تفسير آنچه از پيامبر( صلى الله عليه و آله) رسيده بود; يعنى عصر
ائمه علیهم السلام ، از مراحل تطوّر فقه. از كسانى كه در تاريخ فقه آثارى از خود بر جاى گذاشته‌اند، در قسمت بعدى مقدمه
اسم برده شده است كه به چهارده نفر مى‌رسند و همگى از معاصرين مى‌باشند.
شش مرحله براى تكامل فقه ترسيم شده كه عبارتند از: ۱- مرحله تأسيس فقه اجتهادى( استدلالى). ۲- مرحله انطلاق. ۳- مرحله استقلال. ۴- مرحله تطرّف. ۵- مرحله اعتدال. ۶- مرحله كمال.
مؤلف، تقسيم مذكور را جدا از تقسيماتى كه در ديگر مصادر تاريخ
فقه اسلامی امامى مطرح شده مى‌داند و مى‌گويد: البته اينها با هم‌ديگر منافاتى نداشته و اين تفاوت‌ها حاكى از تفاوت ابعاد نگاه به قضيه مى‌باشند.
اولين مرحله، مرحله تأسيس است كه با تأليف« كافى» و«
من لا یحضره الفقیه » از سوى كلينى و صدوق آغاز شده است. اين دو كتاب، كتاب‌هاى حديثى- فقهى هستند كه حاكى از روى‌كرد فقه
شیعه به احاديث پيامبر( صلى الله عليه و آله) و ائمه( عليهم السلام) مى‌باشند، بر خلاف فقه اهل سنت كه فقط به احاديث نبوى( صلى الله عليه و آله) توجه نموده‌اند. از فقه امامى تعبير به فقه نص نيز شده است، زيرا
اصول و پايه آن نص احاديث و روايات و قرآن مى‌باشد. اصول و قواعدى نيز در اين فقه مورد بهره‌بردارى هستند كه در دو كتاب«
تذکرة »
شیخ مفید و«
ذریعة » سيد مرتضى بروز و ظهور يافته‌اند. استفاده از عقل در فقه شيعه نيز مطلب ديگرى است كه مورد توجه فقهاى عظام قرار گرفته است.
مرحله دوم، مرحله انطلاق است كه در واقع از زمان
شیخ طوسی تا زمان
محقق حلّی را در بر گرفته است. اين مرحله در سه مدرسه
نجف ،
حلّه و
حلب گسترش يافته بود. از مهم‌ترين خصايص اين مرحله بهره‌گيرى از عقل در كنار روايت‌ها بوده است كه در شش مجال به ريز اين ويژگى‌ها اشاره شده است. مؤلف، در قسمت دوم مقاله‌اش بار ديگر از باب
استدراک ، به دو مرحله مذكور اشاره‌اى دارد كه در صدد برطرف كردن نواقص مطالب مذكور در آنها مى‌باشد. وى در اين‌جا اشاره‌اى به آغاز و انجام مرحله تأسيس دارد كه از زمان صدوق اول تا دوره
حمزة بن عبد العزیز دیلمی ادامه يافته است. وى در اين‌جا به آثار مهم اين دوره اشاره كرده است.
مرحله سوم تطور فقه، مرحله استقلال است كه با ظهور محقق حلى آغاز شده و تا اواسط قرن دهم هجرى; يعنى زمان
شهید اول و
شهید ثانی و
محقق کرکی ادامه يافته است. در اين دوره حوزه‌هاى حلّه،
جبل عامل و
اصفهان يكى پس از ديگرى رونق يافته‌اند. وجه تسميه اين دوران به مرحله استقلال، اين است كه فقه شيعى در اين دوران از فقه غير امامى پيرايش شده است. از خصايص مهم اين مرحله، توجه ويژه به علم فقه، رونق علم رجال و درايه و ورود علم
ریاضی در فقه مخصوصا در باب‌هاى
ارث و
خمس و
زکات و
معاملات است. نشاط فقهى اين زمان نيز دلايلى داشته كه در مقاله به تفصيل بيان گرديده‌اند.
محقق حلی ،
ابن سعید حلی ، علامه حلى، فخر المحققين حلى، شهيد اول، ابن سعيد بحرانى،
فاضل مقداد ،
ابن فهد حلّی ، محقق كركى و عبد الصمد پدر
شیخ بهایی و... از مهم‌ترين اعلام اين دوره مى‌باشند كه به آثار آنها نيز در متن اشاره شده است.
چهارمين مرحله از مراحل تطور فقه، مرحله تطرف است كه با ظهور
محقق اردبیلی در قرن دهم هجرى آغاز شد و به وسيله شاگردانش ادامه يافت و با ظهور
وحید بهبهانی به پايان رسيد. اتّجاه اخبارى از ويژگى‌هاى اين مرحله بوده و محقق اردبيلى، شيبانى، جابلقى، عبد اللّه بن خليل،
صاحب مدارک ، قاضى نور اللّه شريف الحسينى، فاضل تسترى، استرآبادى، بحرانى،
صاحب معالم ، شيخ بهايى،
میر داماد ، مجلسى اول،
محقق سبزواری و... از مهم‌ترين اعلام اين دوره مى‌باشند.
مرحله پنجم تطور فقه، مرحله اعتدال است كه از اواسط قرن دوازدهم هجرى تا نيمه قرن سيزدهم; يعنى زمان
شیخ انصاری ادامه داشت. به كارگيرى عقل در حد اعتدال در متن فقه، علت نام‌گذارى اين مرحله به مرحله اعتدال است. وحيد بهبهانى، سيد حسين حسينى قزوينى، مولا
محمد مهدی نراقی ، شيخ جعفر كاشف الغطاء،
میرزای قمی و صاحب
هدایة المسترشدین و... از اعلام اين دوره مى‌باشند.
آخرين و پنجمين مرحله تطوّر فقه، مرحله كمال است كه از اواسط قرن سيزدهم با وفات شيخ
محمد حسن نجفی صاحب جواهر و ظهور شيخ انصارى آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. مؤلف، مهم‌ترين خصايص اين دوره را طبق آنچه مورخين فقه اسلامى بدان اشاره كرده‌اند، ويژگى‌هاى شخصى مرحوم شيخ انصارى مى‌داند كه با تأليف كتاب«
مکاسب » طرحى نو در فقه و فقاهت به وجود آورد كه تا به امروز نيز طراوت خود را از دست نداده و به عنوان يكى از متون درسى حوزه‌هاى علميه مطرح مى‌باشد. اين، نشان‌گر اهميت دادن شيخ انصارى به
فقه معاملات مى‌باشد.
لوامع النكات( تقريرات)، المكاسب( المتاجر)، كتاب البيع و الخيارات( تقريرات)، رسالة في العدالة، كتاب القضاء و الشهادات، كتاب القضاء( تقريرات بقلم التنكابني)، كتاب القضاء( تقريرات)، فائدة في المواريت، كتاب اللقطة، كتاب الغصب، رسالة في قاعدة( من ملك شيئا ملك الإقرار به)، رسالة في الرضاع، رسالة في التحريم بالمصاهرة، رسالة في منجّزات المريض، كتاب الوصايا، كتاب الوقف و الصدقات، كتاب الوقف، كتاب الصوم، كتاب الخمس، كتاب الزكاة، كتاب الزكاة( تقريرات)، رسالة في صلاة المسافر، رسالة في المواسعة و المضايقة، رسالة في القضاء عن الميت، كتاب الصلاة، التقريرات في الصلاة، كتاب الطهارة، التقريرات في الطهارة، رسالة في قاعدة لا ضرر، رسالة في التقية، فهرست آثار شيخ انصارى مى‌باشد.
حسين بن ابراهيم نجم‌آبادى، عبد الصاحب محمد بن احمد نراقى كاشانى، على بن رضا آل بحر العلوم، محمد تقى هروى اصفهانى، محمد حسن بن ميرزا آقاسى قمى، خوئينى، ميرزا حبيب اللّه رشتى، حسين قلى بن رمضان همدانى، ميرزاى شيرازى، فشاركى، محمد حسن بن جعفر آشتيانى، محمد هادى طهرانى، آقا رضا همدانى، آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، سيد محمد كاظم يزدى، ميرزا محمد تقى شيرازى، شيخ الشريعه، شيخ عبد اللّه مامقامى، ميرزاى نائينى، شيخ عبد الكريم حائرى يزدى، حجت كوه‌كمره‌اى، سيد حسين بروجردى، سيد محسن حكيم، سيد احمد خوانسارى، سيد روح الله خمينى، سيد ابو القاسم خويى، سيد محمد باقر صدر، سيد محمد رضا گلپايگانى، مرعشى نجفى و محمد على اراكى نيز اعلام اين دوره فقهى مى‌باشند.
مرحلة التأسيس، أعلامها و الآثار الفقهية لكل منهم - مرحلة الإنطلاق، أعلامها و الآثار الفقهية لكل منهم - مرحلة الاستقلال، أعلامها و الآثار الفقهية لكل منهم - مرحلة التطرف، أعلامها و الآثار الفقهية لكل منهم - مرحلة الاعتدال، أعلامها و الآثار الفقهية لكل منهم - مرحلة الكمال، أعلامها و الآثار الفقهية لكل منهم.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
