• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مرجعیت شیعه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مراجع و فقیهان شیعه که توانایی استنباط احکام دینی از طریق ادّله شریعت را دارند به منظور تعیین و رفع مسئولیّت از خود و دیگران به امر اجتهاد اشتغال می‌ورزند و در این باب کوشش می‌نمایند که از این عمل در عرف متشرعه اجتهاد و در اصطلاح قرآنی به تفقّه تعبیر می‌شود.


فقه در لغت به معنای فهمیدن و درک کردن می‌باشد و در اصطلاح بنابر اینکه فقه یک علم می‌باشد، به علم و استنباط احکام شرع از روی رای و اجتهاد اصطلاحاً فقه اطلاق می‌شود.
فقیه در لغت به معنای دانشمند و فرد دانا گفته می‌شود و در اصطلاح به کسانی که احکام شرعیه را توسط رای و اجتهاد خویش به واسطه قرآن کریم، سنّت، عقل و اجماع بدست می‌آورند فقیه گفته می‌شود.
[۱] لغت‌نامه دهخدا ذیل حرف «ف»، ج۳۷، ص۲۹۴، نشر افست تهران، چاپ دوم، ۱۳۴۱.


تقریباً می‌توان گفت از عصر نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه اطهار (علیه‌السّلام) به گونه‌ای فقه و فقاهت آغاز شده و علماء و دانشمندان اسلامی در این زمینه گام برداشته‌اند.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نمایندگانی را در عصر خویش که آگاه‌تر به مسائل دینی و قرآنی بودند برای بیان احکام و آشنا کردن مردم با اسلام و قرآن کریم به میان طوائف و اقوام دیگر می‌فرستادند، همانند ماموریت جعفر بن ابیطالب به حبشه و اعزام مصعب بن عمیر به مدینه.

بنابر تصریح قرآن کریم وجود علماء درر جامعه ضرورت داشته است:
چونان‌که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آیه‌ای نازل شد که «و ما کان المؤمنون لیَنْفروُا کافة فلولا نفر من کل فرقةٍ منهم طائفةٌ، لیتفقهوا فی الدّین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون؛
[۲] توبه/سوره۹، آیه۱۲۲.    
نباید مؤمنان همگی به جنگ و جهاد بپردازند بلکه گروهی طائفه‌ای کوچ کنند تا در دین تفقه کنند و هنگام بازگشت به سوی قوم خویش آنان را انذار دهند و بترسانند.»

با آغاز غیبت کبری، این رسالت علماء و فقها سنگین‌تر شده است. زیرا در عصر قبل از غیبت که عصر حضور ائمه اطهار بود، علماء به علت حضور ائمه تحت‌الشعاع بودند و مردم هم حتی‌المقدور مشکلات خود را با ائمه اطهار در میان می‌گذاشتند اما پس از غیبت کبری تمامی مسئولیت دینی به عهده علماء و فقهاء شیعه افتاد.
[۳] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۴۲۷، چاپ انتشارات اسلامی قم، ۱۳۶۲.    

امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) فرمودند: «و امّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجة الله علیهم».
[۴] باقی، عمادالدین، کاوشی در روحانیت، ص۱۷، چاپ اول، ۱۳۶۴، تهران.
[۵] به نقل از وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۱۰۱.    


البته فقه از اواخر قرن اول هجری مرسوم شد یعنی از این زمان کسانی پیدا شدند که استنباط احکام دینی را از طریق ادّله شریعت بدست می‌آوردند.
[۶] ممدوحی، حسن، حکمت حکومت فقیه، نشر دفتر تبلیغات اسلامی قم، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۴۶.
اما موقعیت خاص و ویژه‌ای که برای مراجع و فقهاء شیعه پیش آمد از سال ۳۲۹ هجری بوده است زیرا از این زمان فقهاء شیعه عهده‌دار تشریع و تبیین احکام اسلام و پاسخگوی پرسش‌های شیعیان بوده‌اند و از اینجا بود که مرجعیّت شیعه تکوین یافت و پیوند مستحکمی میان شیعیان و مرجعیّت برقرار گردید.
[۷] الحسنی، سلیم، نقش علمای شیعه در رویارویی با استعمار ترجمه محمد باهر، ص۸، چاپ اول، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۸.


پیرامون ارزش و اهمیت علم فقه شبهه‌ای وجود ندارد، زیرا فقه شامل علمی است که قوام دین و دنیا و نظام معاش و معاد وابسته به‌ آن است. با علم فقه است که انسان درمی‌یابد چه وظیفه‌ای در برابر خالق و پروردگار خویش دارد و با علم فقه است که انسان‌ها حرام خدا را از حلال خدا تشخیص می‌دهند.
[۸] صافی گلپایگانی، علی، پیش درآمدی بر تاریخ تحول فقه شیعه، ترجمه محمدحسن توکل، ص۶۹، نشر انتشارات حضرت معصومه، چاپ اول، ۱۳۷۶، قم.


جایگاه فقیه و مراجع دینی در بین مسلمانان به‌ ویژه شیعیان مشخص است چنانکه حضرت امام خمینی (رحمةالله) می‌فرماید: «ولایت جامعه اسلامی از زمان غیبت کبری از سوی شارع مقدس به فقیهان عادل و پارسا تفویض شده و هر زمانی که یک فقیه عادل توانست حکومت اسلامی را تاسیس کند، بر همه مردم و حتی دیگر فقها لازم است که از وی تبعیت کنند.»
همین‌طور حضرت امام می‌فرمایند: «چون چنین فقیهان و مراجعی نایب امام زمان هستند، همه اختیارات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه اطهار (علیه‌السّلام) را در امر حکومت دارا هستند و این گونه نیست که اختیارات فقیه در دایره محدودی باشد بلکه او صاحب ولایت مطلقه است.»
[۹] خمینی، روح الله، ولایت فقیه، ص۵۹ به بعد، نشر مؤسسه تنظیم آثار امام خمینی.    


منابع استخراج احکام شریعت، مطابق مذهب شیعه امامیه به چهار اصل (کتاب، سنّت، اجماع و عقل) منحصر بوده و لکن بیشتر احکام دینی در کتاب و سنّت که به منزله قانون اساسی و آئین‌نامه اجرائی آن می‌باشد به طور مستقیم و غیرمستقیم بیان شده است.
مراجع و فقیهان شیعه که توانایی استخراج احکام از مدارک نامبرده را دارند به منظور تعیین و رفع مسئولیّت از خود و دیگران بدان اشتغال می‌ورزند و در این باب کوشش می‌نمایند که از این عمل در عرف متشرعه اجتهاد و در اصطلاح قرآنی به تفقّه تعبیر می‌شود و لزوم آن هم تاکید شده است.
[۱۰] جمعی از علماء معاصر، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، ص۲۶، نشر شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، ۱۳۴۱، تهران.


همان گونه که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده‌اند: «ان العلماء ورثة الانبیاء» علماء وارثان پیامبرانند و امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) فرموده‌اند: «لَاَنَّ المؤمنین الفقهاء حصون الاسلام» فقهای مؤمن دژهای اسلامند. پس بنابراین مؤمنان موظّفند که در عصر غیبت در مورد «حوادث واقعه» به فقهاء مراجعه کنند، زیرا آنان راویان احادیث امامان و حجّت آنان برای مردم هستند.
[۱۱] جمعی از جامعه روحانیت، مرجعیت رمز بقاء تشیع، نشر جامعه روحانیت، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۲، به نقل از اصول کافی، ج۱، ص۳۴.


رسالت عمده فقها و مراجع شیعه در طول تاریخ این بوده که میراث گران‌بهای انبیاء که دین و شریعت الهی است را از گزند تهاجمات و تحریفات حفظ کرده و پا به پای پیشرفت زمان و مقتضیات هر عصری، کاروان بشریّت را به سوی اهداف بلند و آسمانی پیامبران، هدایت و رهبری نمایند و با کاوش‌های عالمانه و مدبّرانه خویش، تکلیف انسانها را در حوادث واقعه و مسائل مستحدثه روشن سازند.
[۱۲] جمعی از جامعه روحانیت، مرجعیت رمز بقاء تشیع، ص۲۰، نشر جامعه روحانیت.


علماء شیعه و محدثین و فقهاء علوم اسلامی نهایت سعی و تلاش را نموده‌اند تا آنچه از سوی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل بیت (علیه‌السّلام) نقل شده است را حفظ و نگهداری کنند.
علما و فقهاء شیعه همه روایات اسلامی را که در علوم مختلف می‌باشد را گرد آورده‌اند، و نیز علماء شیعه در طول تاریخ با وضعیتی نابسامان انواع درد و رنج و شکنجه‌ها را تحمّل کرده‌اند، اما هیچ چیزی مانع از خدمات و اهتمام آنان برای انجام تعهدات و مسئولیت در برابر خدای تعالی و گسترش آئین توحیدی نشده است.
[۱۳] صافی گلپایگانی، علی، پیش درآمدی بر تاریخ تحول فقه شیعه، ترجمه محمدحسن توکل، ص۸۲ نشر انتشارات حضرت معصومه، چاپ اول، ۱۳۷۶، قم.
و تا به حال همیشه در همه جریان‌ها شرکت داشته‌اند و در روشنگری مردم تلاش جدی داشته‌اند مخصوصاً در قرون اخیر که همیشه پرچم‌دار حرکت‌ها بر علیه جبهه کفر بوده‌اند.

۱. ↑ لغت‌نامه دهخدا ذیل حرف «ف»، ج۳۷، ص۲۹۴، نشر افست تهران، چاپ دوم، ۱۳۴۱.
۲. ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۲۲.    
۳. ↑ مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۴۲۷، چاپ انتشارات اسلامی قم، ۱۳۶۲.    
۴. ↑ باقی، عمادالدین، کاوشی در روحانیت، ص۱۷، چاپ اول، ۱۳۶۴، تهران.
۵. ↑ به نقل از وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۱۰۱.    
۶. ↑ ممدوحی، حسن، حکمت حکومت فقیه، نشر دفتر تبلیغات اسلامی قم، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۴۶.
۷. ↑ الحسنی، سلیم، نقش علمای شیعه در رویارویی با استعمار ترجمه محمد باهر، ص۸، چاپ اول، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۸.
۸. ↑ صافی گلپایگانی، علی، پیش درآمدی بر تاریخ تحول فقه شیعه، ترجمه محمدحسن توکل، ص۶۹، نشر انتشارات حضرت معصومه، چاپ اول، ۱۳۷۶، قم.
۹. ↑ خمینی، روح الله، ولایت فقیه، ص۵۹ به بعد، نشر مؤسسه تنظیم آثار امام خمینی.    
۱۰. ↑ جمعی از علماء معاصر، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، ص۲۶، نشر شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، ۱۳۴۱، تهران.
۱۱. ↑ جمعی از جامعه روحانیت، مرجعیت رمز بقاء تشیع، نشر جامعه روحانیت، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۲، به نقل از اصول کافی، ج۱، ص۳۴.
۱۲. ↑ جمعی از جامعه روحانیت، مرجعیت رمز بقاء تشیع، ص۲۰، نشر جامعه روحانیت.
۱۳. ↑ صافی گلپایگانی، علی، پیش درآمدی بر تاریخ تحول فقه شیعه، ترجمه محمدحسن توکل، ص۸۲ نشر انتشارات حضرت معصومه، چاپ اول، ۱۳۷۶، قم.


سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فقه و مرجعيّت شيعه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۵/۰۲    


رده‌های این صفحه : اصطلاحات فقهی | تاریخ فقه شیعی | فقاهت | مناصب شرعی
جعبه ابزار