ملا فتح الله کاشانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ملا فتح
الله کاشانی،
عالم،
متکلم،
فقیه و از اعلام تفسیری قرن دهم هجری
شیعه می‌باشد.
مفسر بزرگ عهد صفوی، در یکی از دهه‌های آغازین قرن دهم هجری قمری در
کاشان به دنیا آمد. پدرش شکرالله
نام داشت.
ملا فتح
الله بعد از رشد و
ازدواج با
فقر و نداری زندگی را می گذراند. در کتب تراجم از این شخصیت بزرگ با عناوین گوناگونی یاد شده که برخی از آن ها چنین است: المولی المفسر،
فقیه،
متکلم، عالم کامل جلیل،
متبحر در تمام
علوم دینی،
عالم به لغات و
ادبیات و
اصول و جامع معقول و منقول.
وی انسانی مهذب و
عفیف و باحیا بوده و نسبت به
ثروت و مناصب دنیوی (
مال و
مقام)
زهد و
ورع خاصی داشته، و از
تملق و چاپلوسی ثروت و قدرت، پرهیز داشته است و به سبب همین دوری و پرهیز بین عامه مردم مشهور نشده است.
در عصری که
ملا فتح
الله زندگی می‌کرد، به دلیل همزمانی با دگرگونی عظیم تاریخی و رویکرد صفویان به گسترش
مذهب تشیع، عالمان زیادی فرصت رویش یافتند. برخی از این عالمان که معاصر
ملا فتح
الله و اهل
کاشان بودند، عبارتند از:
ابراهیم کاشانی،
سلطان کاشانی،
میرتقی‌الدین کاشانی،
جعفر بن محمدباقر کاشانی،
جلال‌الدین مسعود بیدگلی،
ملاحافظ کاشانی،
قاضی حبیب‌الله کاشانی،
حسن بن شمس‌الدین کاشانی،
حسن بن بهاءالدین قاسانی،
حسین ملا مسعود کاشانی،
شمس‌الدین بن بهاءالدین کاشانی،
صدرالدین علوان کاشانی،
علی بن کمال‌الدین حسینی کاشانی،
علی (قاضی ضیاءالدین)
کاشانی،
سیدعلی بن سیدفخرالدین حسینی کاشانی،
محمد بن محمدحسین شقایی کاشانی،
و
یحیی عمادالدین کاشانی.
به دلیل فاصله زیاد تاریخی و نیز شفاف نبودن تاریخ زندگی این مفسر بزرگ، اسامی استادان وی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. با این حال روشن است که وی مراحل تحصیل و بالندگی علمی را در همان
کاشان گذرانده و اخباری دال بر این که او برای تحصیل به شهرهای
قزوین و
اصفهان ـ که شهرهای علمی آن روزگار بودند ـ رفته باشند، در دست نیست. تنها استاد وی که نامش در تاریخ جاودانه مانده،
فخرالدین علی بن حسن زواره‌ای است که شاگرد
محقق کرکی بوده‌اند، و نیز از
مقدس اردبیلی با واسطه،
روایت نقل می‌کنند. که در سایه آثار ترجمه‌ای قرآنی و غیر قرآنی فراوانش در عصر ترجمه، نامش در کتاب‌های تراجم ثبت و احوالاتش بیان شده است.
ملا فتح
الله سراسر زندگی‌اش را وقف برآوردن نیازهای علمی جامعه خود کرد و به پیروی از استادش علی بن حسن، علاوه بر تدریس و ارشاد، به فعالیت‌های علمی در بخش ترجمه و تألیفات فارسی روی آورد. ویژگی فعالیت‌های علمی وی، رویکرد ویژه به
قرآن در دو بخش ترجمه و
تفسیر اعم از فارسی و عربی است. البته وی ترجمه
حدیث و
دعا و ... را نیز از نظر دور نداشت.
آثار به جای مانده از وی دارای تاریخی روشن و مربوط به دهه‌های آخر عمر اوست و به عبارت دیگر محصول علمی متقن و قابل اعتنا از این شخصیت است؛ زیرا آن چه نوشته حاصل تحصیلات طولانی او و نتیجه علمی تمام عمرش است.
آقابزرگ در
الذریعه، تاریخ اتمام
زبدة التفاسیر را ـ که به تصریح خود
ملا فتح
الله بعد از دو تفسیر فارسی نوشته شده ـ سال ۹۷۷
بیان می کند. بنابر این می‌توان آغاز تألیف آن تفاسیر را به طور معمول مربوط به دهه قبل از آن یعنی سال‌های ۹۶۰ تا ۹۷۷ دانست. همچنین آثار غیر قرآنی وی نیز عموما بدون تاریخ بوده و ممکن است برخی از آن ها قبل از آثار قرآنی نگاشته شده باشد. با این مقدمه به معرفی آثار علمی وی می پردازیم:
۱. تفسیر بزرگ «
منهج الصادقین فی الزام المخالفین».
۲.
خلاصة المنهج۳. ترجمه قرآن کریم
۴. زبدة التفاسیر
۱. شرح نهج البلاغه (
تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین)؛
۲.
کشف الاحتجاج؛
۳. استنساخ کتاب الاستبصار؛
۱.
رضی‌الدین شاه مرتضی، وی پدر
فیض کاشانی است.
۲.
ملا محسن فیض کاشانی۳.
ملا مرتضی. وی دانشوری ادیب و برادر فیض
کاشانی است.
۴.
محمد علم‌الهدی. (۰۳۹ ـ ۱۱۱۵ هـ . ق)
مرحوم
میرزا عبدالله افندی می‌نویسد:
«فاضل نیک‌اندیش و هوشیار، عالم کامل جلیل،
متکلم و مفسر بزرگوار نام‌آور، مولی
فتح
الله کاشانی، از علمای دولت شاه طهماسب صفوی و از شاگردان علی بن حسن زواره‌ای است، وی تالیفات نیکویی دارد، بویژه در تفسیر که در آن توانمند و زبردست است و آثار ارزشمند و سودمند نگاشته است.
مرحوم
مدرس تبریزی می‌نویسد:
ملا فتح
الله کاشانی، عالمی است جلیل، فقیه، محقق متکلم، مدقق، مفسر متبحر، از اکابر علمای اواخر قرن دهم هجرت می‌باشد. در تمام علوم دینیه متداوله متبحر، خصوصا در تفسیر که بحری بود بی پایان و تالیفات او بهترین معرف تبحر وی می‌باشند
سیدمحسن امین،
عمررضا کحاله،
عادل نویهض،
شیخ عباس قمی،
ملا حبیب‌الله کاشانی و
آقابزرگ طهرانی او را بسیار ستوده‌اند.
ملا فتح
الله شریف
کاشانی سرانجام پس از سال‌ها تلاش در عرصه تألیف و ترجمه و تربیت شاگردانی که جریان قرآنی مبارکی را در
ایران به راه انداختند و مبارزه علمی با منحرفان در عرصه مذهب و اعتقاد پی ریختند، خود فقیرانه و زاهدانه در سال ۹۸۸ هـ . ق وفات یافت. البته درباره سال وفات و نیز محل دفن وی اظهار نظرهای مختلفی شده است که می توان در دو دسته به آن اشاره کرد.
۱. در سال ۹۸۸ هـ . ق وفات یافت.
آقا بزرگ تهرانی در «
الذریعه» این نظریه را صحیح‌تر می‌داند. «.. او سنه ثمان و ثمانین و تسع ماه .. و الاصح الاخیر»
۲. وفات وی در سال ۹۹۷ هـ . ق این نظریه توسط نویسنده «
کشف الحجب و الاستار» بیان شده است.
درباره محل وفات نیز نظرات مختلفی ارائه شده است. مولف
کشف الحجب محل درگذشت او را
کشمیر می‌داند.
مولف «
لباب الالقاب» مقبره‌اش را در
کاشان می داند و می‌نویسد این مقبره معروف و مورد زیارت عام و خاص است. آن گاه به مقبره‌ای که در
همدان به وی نسبت داده می‌شود اشاره می‌کند و می‌نویسد ظاهراً آن مقبره مربوط به فرد دیگری با این نام است.
مؤلف لباب الالقاب به موضوع زنده‌شدن دوباره
ملا فتح
الله اشاره می‌کند و مثل تراجم‌نگاران دیگر یادآور می‌شود که این واقعه درباره صاحب
مجمع البیان هم گفته شده و حداقل مشهور تاریخی این است که ماجرای مذکور در مورد
طبرسی باشد. در
روضات این نظریه تقویت شده است؛
برخی هم معتقدند چنین مسئله‌ای درباره طبرسی بعید است و کوشیده‌اند انتساب آن را به
ملا فتح
الله تقویت کنند. صاحب
لباب الالقاب می‌نویسد:
مشهور است که وی دچار سکته‌ای شد. گمان کردند مرده است. وقتی دفنش کردند،
نذر کرد که اگر از این وضع رها شود، تفسیری بنویسد. در این بین قبرکن به یادش می‌آید چیزی را در قبر جا گذاشته است. مخفیانه قبر را می‌کند او را زنده می‌یابد. به این ترتیب وی خلاص می‌شود و به نوشتن تفسیر می‌پردازد. این حکایت از شارح هادی،
ابن صالح مازندرانی نقل می‌شود.
نکته ای که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که وی
سوره انفال تفسیر منهج را در سال ۹۸۴ به پایان رسانده و
زبدة التفاسیر را نیز در نیمه ماه
ذی قعده ۹۷۷ به پایان برده است، از این روی موضوع زنده‌بودن وی تا این سال را نشان می‌دهد و اختلاف‌ها تنها مربوط به بین سال ها ۹۹۷ ـ ۹۸۸ هـ . ق (نه سال آخر زندگی وی) است.
تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «ملا فتح‌الله کاشانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۳/۳۰. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
