• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

منوچهر آزمون

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


منوچهر آزمون فعالیت‌های سیاسی خود را نه به نفع رژیم که بر ضد آن شروع کرد و در صف اول مخالفان شاه؛ یعنی حزب توده قرار گرفت. بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بسیاری از افراد از حزب توده جدا شدند. برخی از آن‌ها در دستگاه حکومت محمدرضاشاه به مقامات سیاسی و اداری رسیدند. آزمون نه به علت وابستگی خاندانی به دربار و یا محافل آن به مدارج بالا رسید، بلکه بیشتر با تلاش و کوشش خود و گذشتن از صافی ساواک به مقامات بالاتر دست یافت.
[۱] تجویدی، مختار، فرهمند، جلال، پرونده ناتمام (مروری بر زندگی و اسناد منوچهر آزمون)، ص۸-۹، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۰، چاپ اول.



منوچهر آزمون در ۱۳۰۹ه. ش در تهران متولد شد. پدرش ابوالقاسم آزمون کارمند وزارت دارایی و سپس ساواک و مادرش عصمت نبوی نوری بودند. او از طرف مادر با خانواده آیت‌الله عبدالنبی نبوی نوری خویشاوندی داشت و از این رو بعدها در مواردی که لازم می‌آید بر بستگی خود به روحانیت تاکید می‌کرد.

تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران از ۱۳۱۶ تا ۱۳۳۰ در دبستان‌های خرد و نشاط و دبیرستان‌های رازی و دارایی به اتمام رسانید. سپس در کنکور اعزام خارج از کشور شرکت کرد و راهی آلمان شد. در سال ۱۳۳۱ به دلیل مشکلات مالی دولت وقت ارز تحصیلی دانشجویان قطع شد و آزمون به ناچار در کارخانه دویتس به تراشکاری پرداخت و مدتی بعد به علت مشکلات اقتصادی از دانشگاه کلن در آلمان‌غربی به لایپزیک در آلمان‌شرقی رفت، شهری که از ۱۳۳۶ به مرکز فعالیت رهبری حزب توده بدل گردید.
[۲] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک منوچهر آزمون، ص‌۹، تهران، ۱۳۸۳، چاپ اول.
وی تحصیلات عالیه خود را در آلمان در رشته اقتصاد سیاسی و علوم اجتماعی به پایان رسانید و موفق به اخذ درجه دکترا از دانشگاه لایپزیک گردید. هزینه تحصیل او را در آلمان، ایرج اسکندری فراهم کرد. بعدها معلوم شد که او مامور سازمان امنیت در آلمان‌غربی بوده است.
[۳] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک جعفر شریف امامی، ص۶۴۳، ۱۳۸۵، چاپ اول.
او همزمان دوره تخصصی فلسفه مارکسیستی و اصول سازمانی را احزاب کمونیست را در دانشکده کارل‌مارکس طی کرد و سپس به آلمان‌غربی بازگشت.
[۴] مرکز بررسی اسناد تاریخی‌ وزارت‌ اطلاعات، جشن هنر شیراز به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۶، تهران، ۱۳۸۱، چاپ اول.


به هنگام تحصیل در آلمان‌غربی تدریجاً از مخالفین رژیم سلطنتی ایران شد و با سوسیالیست‌ها و کمونیست‌ها هم‌کاری نزدیک پیدا نمود و هسته اصلی دانشجویان ایرانی مخالف مقیم آلمان‌غربی را پی‌ریزی کرد و خود رهبری و هدایت آن‌ها را بر عهده گرفت. تظاهرات پر دامنه‌ای برپا ساخت و هربار که شاه به آلمان می‌رفت، مخالفین را برای تظاهرات علیه وی رهبری می‌کرد. پس از چند سالی مبارزه در آلمان سرانجام با دولت ایران یا مقامات امنیتی کنار آمد و ظاهراً از افکار خویش دست برداشت، از کرده‌های خویش پشیمان شد و قرار شد به ایران بازگردد و دولت از وجود وی بهره‌گیری نماید.

وقتی به ایران بازگشت به استخدام سازمان امنیت درآمد، آن هم نه به صورت کارمند عادی، بلکه به عنوان طراح و ایدئولوگ سازمان. در کلاس‌هایی که برای ماموران امنیتی تشکیل می‌گردید، «کمونیسم» درس می‌داد و سیاست‌های مبارزه با دانشجویان مخالف مقیم خارج را طراحی می‌کرد.
[۵] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۱۷، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
با هم‌کاری ساواک سازمان دانشجویان توده‌ای را در آلمان لو داد. دکتر کیانوری در خاطرات خود مدعی شده است که او از اول مامور ساواک بوده و برای جاسوسی به سازمان دانشجویان توده‌ای رخنه کرده بود.
[۶] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۵۷۳، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
او یک ماه پس از بازگشت به آلمان‌غربی با نام مستعار «خوش‌نقش» در ایستگاه ساواک در آلمان مستقر می‌شود و چند روز پیش از بازگشت به آلمان با یک زن تبعه آلمان ‌شرقی به نام کارین هوفمیستر ازدواج کرد که ثمره آن یک دختر به نام مریم یا کارنلیا بود.
[۷] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چپ در ایران به روایت اسناد ساواک، ص۳۶، تهران، ۱۳۸۳، چاپ اول.
منوچهر آزمون جزء عناصر چپ‌گرا بود که مورد عنایت اشرف قرار گرفته و وارد ساواک شده بود. برخی معتقدند این افراد گمان می‌کردند که از طریق نفوذ به تشکیلات رژیم بهتر می‌توان به توده‌ها خدمت کرد.
[۸] کسری، نیلوفر، زنان ذی‌نفوذ در خاندان پهلوی، ص۱۷۵، تهران، نامک، ۱۳۷۹، چاپ اول.


وی پس از مدتی خدمت در نخست‌وزیری در ۱۳۴۶ به سمت معاونت تلوزیون ملی ایران انتخاب شد. آزمون نقش زیباسازی ظاهر رژیم را در سازمان و تلوزیون ایفا می‌کرد.
[۹] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، حزب ایران نوین به روایت اسناد ساواک، ج۳، ص۵۰۲، تهران، ۱۳۸۴، چاپ اول.
در این سمت بود که نوشته‌های آزمون به عنوان «تفسیر سیاسی» با نام مستعار دکتر منوچهر قاطع از شبکه‌های تلویزیون پخش می‌شد. در این نوشته‌ها آزمون از پیشرفت‌های صنعتی و کشاورزی در مملکت سخن می‌راند و مخالفین رژیم و دولت را ناسزا می‌گفت.
[۱۰] سمیعی، احمد، معماران تمدن بزرگ، ص۱۴، تهران، روایت، ۱۳۷۲، چاپ اول.
آزمون به سوءاستفاده مالی نیز شهرت داشت. طبق گزارش ساواک وی به همراه جواد منصور (فرزند رجبعلی و برادر حسنعلی منصور) در سال ۱۳۵۱ از وجوهات تبلیغات رادیو که در اختیار وزیر بود، سوءاستفاده کردند.
[۱۱] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، جشن تاجگذاری به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۶، تهران، ۱۳۸۵، چاپ اول.
آزمون در شهریور ۱۳۴۷ از ساواک به وزارت اطلاعات و جهانگردی منتقل و معاون فنی این وزارتخانه شد. وی در خرداد سال ۱۳۵۰ معاون وزیر کشور و در شهریورماه معاون نخست‌وزیر و رییس سازمان اوقاف شد که موجب نارضایتی بسیاری از روحانیون شد.
[۱۲] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چپ در ایران به روایت اسناد ساواک، ص۳۶، تهران، ۱۳۸۳، چاپ اول.
از جمله ارسال نامه‌ای از سوی گروهی از روحانی‌نمایان برای شاه در تیرماه ۱۳۵۴ که از منوچهر آزمون به موجب توده‌ای بودن و نیز به به خاطر جمع‌آوری میلیون‌ها تومان ثروت در این سمت به شدت انتقاد شده بود.
[۱۳] ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جستارهایی از تاریخ معاصر ایران، ج۲، ص۳۹۰، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم.
آزمون در بدو تصدی در اوقاف دست به تغییرات وسیعی زد و افراد زیادی را برکنار و افرادی را به عنوان تیم خود به اوقاف برد و در سمت‌های مهم قرار داد.
[۱۴] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک منوچهر آزمون، ص‌۳۶، تهران، ۱۳۸۳، چاپ اول.
از دیگر کارهای وی در اوقاف ملحق کردن امور حج به سازمان اوقاف بود که از قدیم‌الایام در اختیار وزارت کشور و شهربانی بود. همین اقدام حسادت عده‌ای از افراد صاحب نفوذ را علیه او برانگیخت.
[۱۵] سمیعی، احمد، معماران تمدن بزرگ، ص۱۹، تهران، روایت، ۱۳۷۲، چاپ اول.
فردوست در خاطرات خود یاد می‌کند که آزمون دوستان و وابستگان خود را در لیست افراد اعزامی‌ حج قرار می‌داد.
[۱۶] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۶۲۴، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم.
آزمون در سال‌های نخست‌وزیری هویدا غیر از این سمت‌ها نقش‌های دیگری نیز داشت. از جمله معاون وزارت کشور در امور انجمن اصناف و وزیر کار و اموراجتماعی.
[۱۷] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک جعفر شریف امامی، ص۶۴۳، ۱۳۸۵، چاپ اول.
طبق گفته فریده دیبا مادر فرح دیبا، آزمون هم که به وزارت رسید، از توده‌ای‌های سابق و از ماموران بعدی ساواک بود. هویدا و آزمون آن‌اندازه در کار خود تبحر داشتند که حتی به عضویت حزب توده‌ای مجارستان در آمده بودند.
[۱۸] دیبا، فریده، دخترم فرح، ص۲۹۲، ترجمه الهه رییس فیروز، تهران، به‌آفرین، ۱۳۸۰، چاپ هفتم.
وی هم‌چنین یکی از فراماسون‌ها و عضو باشگاه روتاری بود که به عنوان انجمن‌های وابسته به تشکیلات فراماسونری معرفی می‌شدند.
[۱۹] طلوعی، محمود، راز بزرگ فراماسون‌ها و سلطنت پهلوی، ج۲، ص۹۸۵، تهران، علم، ۱۳۸۰، چاپ اول.
آزمون که در حزب ایران نوین نیز فعالیت داشته و مامور حزب بوده، برای دبیر کلی حزب تلاش می‌کرده است. طبق گزارش ساواک وی مرتباً در منزلش با رفقایش جلسه داشتند.
[۲۰] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، حزب ایران نوین به روایت اسناد ساواک، ج۵، ص۳۳۶، تهران، ۱۳۸۵، چاپ اول، سند مورخ ۹/۱۲/۵۲.


انتخابات دوره بیست و سوم مجلس شورای ملی و دوره هفتم سنا در تابستان ۵۴ انجام گرفت. جمشید آموزگار به عنوان وزیر کشور کارگردان انتخابات بود. آزمون نیز از کسانی بود که در انتخابات تهران اثر بسزایی داشت. وی در انتخابات بعضی از نقاط نیز نقش داشت و بعضی از دوستان و یاران خود را به مجلس فرستاد و خود نیز وکیل اول تهران شد. اختلاف رای او با نفر دوم (مهندس عبدلله ریاضی) قریب ۱۱۸ هزار رای بود.
[۲۱] عاقلی، باقر، نخست‌وزیران ایران از مشیرالدوله تا بختیار، ص۱۱۲۶، تهران، جاویدان، ۱۳۷۰، چاپ اول.
از آن‌جایی‌که وی به مقام ریاست مجلس نرسید و حق استیضاح و قدرت اجرایی نداشت، متوسل به نخست‌وزیر وقت شد تا به او مقام وزارت ارزانی شود. سرانجام در ۱۳۵۵ پس از یکسال نمایندگی در مجلس در آخرین ترمیم کابینه هویدا به سمت وزیر کار و امور اجتماعی معرفی گردید. این کابینه ماه‌های آخر حیات خود را طی می‌کرد.

هویدا در مرداد ۱۳۵۶ جای خود را به جمشید آموزگار داد و آزمون در این کابینه به استانداری فارس منصوب شد.
[۲۲] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۱۸، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
در دوران سلطنت رضاشاه و اوایل سلطنت محمدرضاشاه در انتخاب استانداران به خصوص در استان‌های مهم دقت و توجه خاصی مبذول می‌شد؛ ولی در اواخر رژیم گذشته انتخاب استانداران بیشتر تابع نظر و سلیقه نخست‌وزیر و وزیر دربار یا وزیر کشور وقت بود. از جمله انتخاب آزمون به استانداری فارس در اوایل انقلاب که سوء سیاست او در این استان حساس از عوامل مشتعل شدن آتش انقلاب بود.
[۲۳] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۲، ص۱۰۱۴، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
در آن‌ زمان رژیم قصد برگزاری جشن هنر شیراز را داشت. آزمون از طریق هوشنگ نهاوندی تلگرافی به فرح مخابره کرد. در آن از فرح تقاضا کرد که با توجه به اقدامات و تبلیغات گسترده‌ای که علیه برگزاری جشن از مدت‌ها قبل آغاز شده و هر روز توسعه می‌یابد، جشن‌ها محدود و حتی‌الامکان در تخت‌جمشید و نقش‌رستم برگزار شود تا در خود شیراز.
[۲۴] مرکز بررسی اسناد تاریخی‌ وزارت‌ اطلاعات، جشن هنر شیراز به روایت اسناد ساواک، ص۴۳۴، تهران، ۱۳۸۱، چاپ اول، سند مورخ ۹/۵/۳۷.
از نخستین روزهای زمامداری آموزگار کشور وضع نابسامانی به خود گرفت. همه جا تظاهرات و مقابله با نیروهای دولتی بود. استان فارس هم از این قاعده مستثنی نبود.
[۲۵] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۱۹، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.


پس از استعفا آموزگار از نخست‌وزیری در ۴ شهریور ۱۳۵۷ و انتخاب شریف امامی، وی در ۵ شهریور اعلامیه‌ای انتشار داد و در آن به معرفی هیئت‌وزیران و اعضای کابینه پرداخت. در این کابینه آزمون وزیر مشاور در امور اجرایی انتخاب شد.
[۲۶] عاقلی، باقر، نخست‌وزیران ایران از مشیرالدوله تا بختیار، ص۱۱۴۰، تهران، جاویدان، ۱۳۷۰، چاپ اول.
در این دوران آزمون حزب رستاخیز را یک حزب در میان احزاب دیگر معرفی کرد.
[۲۷] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک جعفر شریف امامی، ص۶۴۴، ۱۳۸۵، چاپ اول.
دولت شریف‌امامی‌ علاوه بر مشکلاتی که در سطح کشور با آن روبرو بود، در درون خود هم انسجام و هماهنگی نداشت. از نخستین روز تشکیل کابینه منوچهر آزمون که قبلاً از طریق ساواک به وزارت و استانداری رسیده بود و از همین طریق به شریف‌امامی‌ تحمیل شد، در سمت وزیر مشاور می‌خواست نظریات خود را به وزیران دیگر کابینه که بر او ارشدیت داشتند، تحمیل نماید. رفتار تند و اهانت‌آمیز آزمون با وزیران کابینه به استعفای چند تن از آن‌ها انجامید. آزمون در جلسات کابینه با وزیزان دیگر درگیر می‌شد و پیشنهادات انقلابی او با مخالفت دیگران روبرو می‌شد. در یکی از جلسات کابینه که در حضور شاه تشکیل شده بود، آزمون گفت برای مقابله با انقلاب باید دست به کارهای انقلابی زد و از آن‌جمله مقامات فاسد گذشته باید در یک دادگاه صحرایی؛ مانند دادگاه‌های زمان جنگ محاکمه و تیرباران شوند. در همین جلسه سپهبد مقدم رییس سازمان امنیت که از تندروی‌های کارمند سابق خود در ساواک خشمگین شده بود، از شاه اجازه صحبت خواست و گفت: «خواستم به عرض برسانم که اگر پیشنهاد آقای آزمون تصویب شود، خود ایشان از اولین کسانی خواهند بود که باید به جوخه اعدام سپرده شوند».
[۲۸] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۵۷۳-۵۷۴، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
بعد از وقایع ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و استقرار حکومت نظامی، مقامات فرمانداری نظامی‌ تهران درصدد برقراری کنترل در مطبوعات برآمدند. روزنامه‌ها بخصوص دو روزنامه بزرگ عصر که اختیار امورشان از دست مدیران این روزنامه‌ها خارج و به دست نویسندگان افتاده بود، در مقابل مامورین ایستادگی کردند و کار به اعتصاب کشید. با پادرمیانی آزمون این اعتصاب با توافق درباره عدم مداخله مامورین فرمانداری نظامی‌ در کار مطبوعات خاتمه یافت و سانسور به کلی لغو شد. در این میان خود آزمون هم که فردی فوق‌العاده جاه‌طلب بود و داعیه نخست‌وزیری داشت، به تحریکات علیه دولت از طریق مطبوعات پرداخت تا مگر با تضعیف دولت خود قدرت را به دست بگیرد.
[۲۹] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۲، ص۸۰۰، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
آزمون در اواخر مهر ۵۷ دریافت که این دولت قادر به کنترل کشور و اعاده نظم نیست، لذا به طور آشکار و پنهان نقشی مخالف‌گونه اتخاذ کرد و با مطبوعات به مصاحبه نشست و حداقل مسئولیت خود را در مسئولیت مشترک وزیران درباب اداره کشور مجزا می‌نمود تا بالاخره قبل از سقوط کابینه از هیئت‌وزیران خارج شد.
[۳۰] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۱۹، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
آزمون در ۵ آبان استعفا داد و در ۹ آبان حزب «اتحاد خلق ایران» را پایه گذاشت؛ ولی عمر این حزب چند روزه با بازداشت آزمون به پایان رسید.
[۳۱] مرکز بررسی اسناد تاریخی‌ وزارت‌ اطلاعات، جشن هنر شیراز به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۷، تهران، ۱۳۸۱، چاپ اول.


پس از سقوط کابینه شریف‌امامی‌ دولت ازهاری روی کار آمد. اولین و آخرین اقدام دولت نظامی‌ که ازهاری تحت تاثیر هم‌کاران نظامی‌خود یا با تلقین شاه به آن دست زد، دستگیری عده‌ای از مقامات سابق بود. از جمله هویدا، نصیری و... که بازداشت این افراد بیشتر به منظور تسکین افکار عمومی‌ صورت گرفت. تنها منوچهر آزمون به اتهام توطئه علیه رژیم و ارتباط با خارجی‌ها بازداشت گردید. در آن‌موقع شایع شد که سپهبد مقدم (رییس سازمان امنیت) مدارکی درباره ارتباط آزمون با مخالفین و دریافت کمک از سرهنگ قذافی رهبر لیبی به دست آورد و نامبرده به دستور خود شاه بازداشت شده است.

بعد از پیروزی انقلاب تلاش برای آزادی آزمون بی‌نتیجه ماند و نامبرده به حکم دادگاه انقلاب محکوم به اعدام و تیرباران شد. آزمون از یک خانواده روحانی بود و مرحوم سیدجعفر بهبهانی از جمله کسانی بود که بعد از انقلاب برای نجات او تلاش زیادی کرد. وی حتی به درخواست خانواده آزمون با امام خمینی نیز ملاقات کرد؛ امّا چند روز بعد از آن یعنی در ۲۰ فروردین ۱۳۵۸ آزمون به همراه جمعی از بلندپایگان رژیم شاه تیرباران شد.
[۳۲] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۵۸۷، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم


۱. ↑ تجویدی، مختار، فرهمند، جلال، پرونده ناتمام (مروری بر زندگی و اسناد منوچهر آزمون)، ص۸-۹، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۲. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک منوچهر آزمون، ص‌۹، تهران، ۱۳۸۳، چاپ اول.
۳. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک جعفر شریف امامی، ص۶۴۳، ۱۳۸۵، چاپ اول.
۴. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی‌ وزارت‌ اطلاعات، جشن هنر شیراز به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۶، تهران، ۱۳۸۱، چاپ اول.
۵. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۱۷، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۶. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۵۷۳، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
۷. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چپ در ایران به روایت اسناد ساواک، ص۳۶، تهران، ۱۳۸۳، چاپ اول.
۸. ↑ کسری، نیلوفر، زنان ذی‌نفوذ در خاندان پهلوی، ص۱۷۵، تهران، نامک، ۱۳۷۹، چاپ اول.
۹. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، حزب ایران نوین به روایت اسناد ساواک، ج۳، ص۵۰۲، تهران، ۱۳۸۴، چاپ اول.
۱۰. ↑ سمیعی، احمد، معماران تمدن بزرگ، ص۱۴، تهران، روایت، ۱۳۷۲، چاپ اول.
۱۱. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، جشن تاجگذاری به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۶، تهران، ۱۳۸۵، چاپ اول.
۱۲. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چپ در ایران به روایت اسناد ساواک، ص۳۶، تهران، ۱۳۸۳، چاپ اول.
۱۳. ↑ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جستارهایی از تاریخ معاصر ایران، ج۲، ص۳۹۰، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم.
۱۴. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک منوچهر آزمون، ص‌۳۶، تهران، ۱۳۸۳، چاپ اول.
۱۵. ↑ سمیعی، احمد، معماران تمدن بزرگ، ص۱۹، تهران، روایت، ۱۳۷۲، چاپ اول.
۱۶. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۶۲۴، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم.
۱۷. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک جعفر شریف امامی، ص۶۴۳، ۱۳۸۵، چاپ اول.
۱۸. ↑ دیبا، فریده، دخترم فرح، ص۲۹۲، ترجمه الهه رییس فیروز، تهران، به‌آفرین، ۱۳۸۰، چاپ هفتم.
۱۹. ↑ طلوعی، محمود، راز بزرگ فراماسون‌ها و سلطنت پهلوی، ج۲، ص۹۸۵، تهران، علم، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۲۰. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، حزب ایران نوین به روایت اسناد ساواک، ج۵، ص۳۳۶، تهران، ۱۳۸۵، چاپ اول، سند مورخ ۹/۱۲/۵۲.
۲۱. ↑ عاقلی، باقر، نخست‌وزیران ایران از مشیرالدوله تا بختیار، ص۱۱۲۶، تهران، جاویدان، ۱۳۷۰، چاپ اول.
۲۲. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۱۸، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۲۳. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۲، ص۱۰۱۴، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
۲۴. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی‌ وزارت‌ اطلاعات، جشن هنر شیراز به روایت اسناد ساواک، ص۴۳۴، تهران، ۱۳۸۱، چاپ اول، سند مورخ ۹/۵/۳۷.
۲۵. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۱۹، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۲۶. ↑ عاقلی، باقر، نخست‌وزیران ایران از مشیرالدوله تا بختیار، ص۱۱۴۰، تهران، جاویدان، ۱۳۷۰، چاپ اول.
۲۷. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک جعفر شریف امامی، ص۶۴۴، ۱۳۸۵، چاپ اول.
۲۸. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۵۷۳-۵۷۴، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
۲۹. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۲، ص۸۰۰، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
۳۰. ↑ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۱۹، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۳۱. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی‌ وزارت‌ اطلاعات، جشن هنر شیراز به روایت اسناد ساواک، ص۳۳۷، تهران، ۱۳۸۱، چاپ اول.
۳۲. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۵۸۷، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «منوچهر آزمون» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۴/۰۶.    



جعبه ابزار