موضوع‌شناسی در فقه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از آنجا که
حکم از مقوله محمول است، و محمول آویخته
موضوع ، بایسته است در فرایند
استنباط ، پیش از پرداختن به حکم، موضوع را دریافت. در بسیاری از موارد، شناخت موضوع بی‌مشکل می‌نماید؛ اما دگرگونی زمان و مکان، تحولات دوران همراه با پیشرفت شگرف
علوم و... موضوعاتی جدید و چه‌بسا پیچیده را فراروی فقیهان می‌نهد و موضوع بودن برخی امور را که قرن‌ها در موضوع بودن آن سخنی نبوده، به چالش می‌کشاند. از این رو است که امروزه مسئله «
موضوع‌شناسی » اهمیتی دوچندان یافته است.
موضوع‌شناسی در شمار اموری است که در نهانش پیداست و در پیدایَش، نهان؛ چه اینکه برای دریافت حکم، شناخت موضوع امری طبیعی است و
فقیه در فرایند
استنباط احکام مختلف در عمل - در صورت نیاز - یا خود به تبیین موضوع می‌پردازد یا مکلف را به موضوع‌شناس ارجاع می‌دهد، ولی به صورت مستقل، از مباحث
نظری موضوع‌شناسی با زوایای گوناگونش آشکارا سخن نگفته است. بنابراین بایسته است این جستار را که در اهمیت آن تردیدی نیست، پی‌گرفت و زوایای گونه‌گونش را روشن ساخت.
از این رو پژوهشکده
فقه و
حقوق بر آن شد تا این مهم را به شکل گفت‌وگو و پرسش و پاسخ با برخی متفکران و فرهیختگان صاحب رأی انجام دهد تا زوایای مختلف این بحث روشن شود و راهنمایی را برای تحقیق و کاوش گسترده‌تر جویندگان این جستار فراهم آورد. شماری از مسائل که گفت‌وگوهای انجام شده به دنبال پاسخ آن بودند، عبارت است از:معنای اصطلاحی «موضوع» به ویژه در جستار «موضوع‌شناسی»، ضرورت و فایده موضوع‌شناسی، اقسام موضوع، مراجع تشخیص موضوع، چگونگی نقش فقیه و کارشناس در شناخت موضوع، چاره تعارض مراجع تشخیص موضوع، معنا و اسباب تبدل موضوع و.... در لابه‌لای پاسخ به این پرسش‌ها، مطالبی ارائه و معیارهایی طرح شده است که می‌توان آن‌ها را از اصول و قواعد موضوع‌شناسی به شمار آورد.
این نوشتار از دو بخش تشکیل شده است:یکی گفت‌وگوها در مروری تحلیلی؛ و دیگری مشروح گفت‌وگوها. مشروح گفت‌وگوها حاوی متن مصاحبه و پرسش و پاسخ میان برخی فضلای پژوهشکده با مصاحبه‌شوندگان گرامی است که در طی آن مکنونات ذهنی آنان جلوه‌گر شده و زوایای گوناگون بحث که چه‌بسا در جایی دیگر کمتر دیده یا شنیده شده بروز یافته است.
بخش اول شامل کلیات مختلف و زوایای گوناگونی از جستار است که در گفت‌وگوها بیان شده است. همچنین حاوی مطالب دیگری است که با جستار در پیوند بوده و در گفت‌وگوها یا بدان اندک پرداخته شده و یا اصلاً از آن سخن نرفته است، که در نهایت جمع‌بندی شده است. مطالب این بخش در قالب یک مقدمه و پنج فصل نظام یافته که فهرست اجمالی آن از این قرار است:مقدمه، دربرگیرنده مراحل و چگونگی انجام طرح است.
فصل اول، شامل مفاهیم و کلیات بحث است؛ مانند:
پیشینه موضوع‌شناسی ، نمونه‌هایی از موضوعات مورد نزاع در قرون اولیه،
ضرورت و فایده موضوع‌شناسی، علوم یاری‌دهنده در موضوع‌شناسی، بررسی معنای لغوی و اصطلاحی موضوع، رابطه موضوع با برخی اصطلاحات همسو، معنای موضوع در جستار موضوع‌شناسی، نوع ارتباط حکم و موضوع؛
فصل دوم، حاوی تقسیمات مختلف موضوع به اعتبارهای گوناگون است. در این فصل از عناوین مختلف موضوع، مانند:مخترع شرعی، مستنبط، عرفی، و موضوعات الحاقی سخن گفته شده است؛
فصل سوم، مراجع شناخت موضوعاتی را که در فصل پیشین از آن‌ها یاد شده بود، به بحث گذاشته و همه تقسیمات موضوع را تحت عنوان یک تقسیم با دو قسم موضوعات مستنبط و غیرمستنبط آورده و مرجع شناخت و ضابطه تشخیص هر یک را روشن کرده و به ویژه درباره کارشناس و رأی او نکاتی ارائه کرده است؛
فصل چهارم، درباره رخداد تعارض میان مراجع تشخیص موضوع و چگونگی حل آن مطالبی را بیان کرده است؛
فصل پنجم، شامل تبدل موضوع، اسباب آن، تبدل اختیاری موضوع و ضابطه آن است.
در پایان امید است که انتشار این اثر و
مطالعه آن، کمبود منابع این جستار را جبران کند و برای علاقه‌مندان این عرصه دستمایه‌ای باشد تا بتوانند فراگیرتر به آن بپردازند.
مجله فقه، دفتر تبلیغات اسلامی، برگرفته از مقاله«موضوع‌شناسی در فقه»شماره۷۰.
