مولد علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چکیده
در
سرزمین حجاز، مساجد و زیارتگاه‌های متعددی وجود داشته که به یادبود محل حضور و نماز خواندن
پیامبرخدا(ص) و دیگر شخصیت‌های مقدس مسلمانان یا در ارتباط با حوادث سرنوشت‌ساز صدر اسلام بنا گردیده است.
امیر مؤمنان علی(ع) از جمله شخصیت‌هایی است که زیارتگاه‌ها و مکان‌های متعددی به نام ایشان در حجاز وجود داشته است و اماکن منسوب به آن حضرت، شامل شماری از مساجد، خانه‌ها و چاه‌های آب بوده است.
مقدمه
منطقه حجاز به عنوان مهد اسلام و دو شهر مکه و مدینه به عنوان مقدس‌ترین شهرهای مسلمانان، دربرگیرنده اماکن و آثار متبرک و زیارتی فراوانی است که از دیرباز تا کنون، همواره محل توجه و احترام مسلمانان بوده است. بخشی از این اماکن، شامل مساجد مقدس و متبرکی است که در محل حضور و نماز خواندن رسول برگزیده خدا، حضرت محمد(ص) و دیگر شخصیت‌های مقدس صدر اسلام ساخته شده و یادآور رخدادهای مهم و سرنوشت‌ساز صدر اسلام و دوره حیات پیامبر(ص) است. بخش دیگری از این آثار شامل گنبدها و زیارتگاه‌هایی است که بر قبور اهل بیت، صحابه پیامبر(ص) و علما و دیگر شخصیت‌های بزرگ و تاثیرگذار تاریخ اسلام بنیاد نهاده شده است.
در میان شخصیت‌های مقدس مسلمانان که در کنار پیامبر(ص) در حوادث مهم صدر اسلام نقش و تاثیر چشمگیری داشته‌اند، بی‌تردید نام امیر مؤمنان علی(ع) می‌درخشد. می‌دانیم که آن حضرت از نخستین سال‌های کودکی خود تا زمان وفات پیامبر(ص) همواره در ملازمت ایشان به‌سر برد و در جنگ‌های ایشان بیشترین رشادت‌ها و حماسه‌آفرینی‌ها را از خود نشان داد و پیامبر(ص) نیز در جایگاه‌های متعددی ایشان را به عنوان وصی و خلیفه خود معرفی کرد. بدین ترتیب، طبیعی است که در سرزمین حجاز، اماکن و زیارتگاه‌های متعددی به نام امام علی(ع) وجود داشته و از همان قرون اولیه زیارتگاه عموم مسلمانان بوده است.
۱
. محل ولادت امام علی(ع)
از دیدگاه شیعه، از مهم‌ترین فضایل و مناقب حضرت علی(ع) آن است که ایشان در خانه کعبه به دنیا آمده است. از این‌رو، خانه کعبه را باید یکی از مکان‌های منسوب به امام علی(ع) ، بلکه از مهم‌ترین آنها در حجاز به شمار آورد.
جزئیات ولادت امیر مؤمنان علی(ع) در خانه کعبه را شیخ صدوق (م ۳۸۱ق) به سند خود از سعید بن جبیر، به نقل از یزید بن قعنب و شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) به نقل از محمد بن احمدبن شاذان، به سند خود از عائشه و انس بن مالک، به نقل از عباس عموی پیامبر(ص)، و به سند خود از امام صادق، از ائمه: به نقل از عباس ویزیدبن قعنب، و ابن شهرآشوب (م ۵۸۸ق) به صورت مرفوع از شعبه، از قتاده، از انس، از عباس عموی پیامبر(ص) و نیز به نقل از حسن بن محبوب سرّاد یا زرّاد (م ۲۲۴ق) به روایت از امام صادق(ع)، بیان کرده‌اند
خلاصه این روایات چنین است‌که فاطمه بنت اسد، مادر گرامی امیر مؤمنان(ع)،
زمانی که فرزندش علی(ع) را باردار شد، روزی در حال طواف خانه کعبه بود که ناگهان دچار درد زایمان شد. پس به درگاه خداوند دعا کرد که فرزندش صحیح و سالم به دنیا بیاید. ناگهان دیوار کعبه شکافته و فاطمه بنت اسد وارد آن شد و پس از سه روز همراه نوزاد خود از خانه کعبه خارج شد.
علما و محدثان متقدم شیعه تاکید کرده‌اند که پیش و پس از علی(ع) ، هیچ نوزادی در کعبه متولد نشده و افتخار ولادت درکعبه، تنها مخصوص آن حضرت است
از میان علمای اهل سنت نیز حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ق) احتمالاً نخستین کسی است که به مسئله ولادت امام علی(ع) در داخل کعبه اشاره کرده و آن را «متواتر» دانسته است
همچنین ابن مغازلی (م ۴۸۳ق)، عالم مالکی مذهب، روایت دیگری از ولادت امام علی(ع) درکعبه را به سند خود از امام موسی کاظم، از امام صادق، از امام باقر، از امام زین‌العابدین:، از رُبدَه بنت قریبه ساعدی، از مادرش ام‌عماره بنت عباده ساعدی - که شاهد عینی ماجرای ولادت بوده - نقل کرده است
پس از اینها، علمای دیگری نیز همچون محمد بن طلحه شافعی (م۶۵۲ق)، سبط ابن جوزی (م۶۵۴ق) و ابن صبّاغ مالکی (م۸۵۵ق) موضوع ولادت امیر مؤمنان(ع) در کعبه را مطرح کرده‌اند
و به پیروی از آنها، جمع دیگری از نویسندگان متاخر اهل سنّت این موضوع را پذیرفته‌اند.
با این حال، با توجه به اینکه مسئله ولادت امام علی(ع) در کعبه در سده‌های اولیه مورد پذیرش همه اهل سنّت نبوده، از دیرباز مکان دیگری در مکه مکرمه به عنوان محل ولادت آن حضرت وجود داشته است. این مکان «مولد علی(ع) » نام داشته و محل آن شعب ابی‌طالب - که امروزه به نام «شِعب علی» شناخته می‌شود - بوده است. در فاصله کمی از آن نیز خانه محل تولد پیامبر(ص) قرار داشته که امروزه به‌جای آن، ساختمان کتابخانه مکه مکرمه ساخته شده است.
با استناد به نوشته ابن جبیر (م۶۱۴ق)، محل ولادت امام علی(ع) در زمان وی مسجدی بوده که در آنجا کتیبه‌ای به شرح زیر وجود داشته است:
«هذا المسجد هو مولد علی بن ابی طالب - رضوان الله علیه - و فیه تربّی رسول الله- صلّی الله علیه وآله وسلّم - و کان داراً لابی طالب عمّ النبی - صلّی الله علیه وآله وسلّم - و کافله»
به گفته تقی‌الدین فاسی (م۸۳۲ ق)، در ادامه همین کتیبه آمده است که این محل به دستور خلیفه عباسی، الناصر لدین الله (حکومت: ۶۲۲-۵۷۵) در سال ۶۰۸ ق ساخته شده است
بنابرآنچه گذشت، محلی راکه اهل سنت به‌عنوان محل ولادت امام علی(ع) می‌شناخته‌اند، باید خانه پدری آن حضرت دانست که امام(ع) بخشی از سال‌های کودکی خود را در آن سپری کرده است. این خانه در دوره سعودی به مدرسه‌ای شبانه به نام «مدرسه النجاح» تبدیل شده بود که همین مدرسه نیز در سال ۱۴۰۲ق در جریان پروژه صاف کردن محله «شِعب بنی‌هاشم» (سوق اللیل) و منطقه «شعب علی» و خانه‌های واقع در کوه ابوقبیس، تخریب گردید و به‌طور کامل از بین رفت
۲. سایر اماکن منسوب به امام علی(ع) در مکه مکرمه
ابن شهرآشوب مازندرانی (م ۵۸۸ق) در جایی که درباره مشاهد و زیارتگاه‌های منسوب به امام علی(ع) سخن می‌گوید، مکان‌های تاریخی دیگری را در مکه همچون خانه حضرت خدیجه - که امام علی(ع) در آنجا نزد پیامبر(ص) پرورش یافت و سال‌هایی از کودکی خود را سپری کرد - و نیز محلی که پیامبر در آنجا از نزدیکان خویش «بیعت عشیره» را گرفت، در شمار زیارتگاه‌های مرتبط با امام علی(ع) برشمرده است. او همچنین از محل نماز خواندن امام علی(ع) نزدیک درِ خانه محل تولد پیامبر(ص) در شعب بنی‌هاشم سخن گفته است
که شاید منظور وی، همان خانه پدری امام علی(ع) باشد که نزد اهل سنت به عنوان زادگاه ایشان شناخته می‌شده است.
همچنین در منطقه «تنعیم» مسجدی به نام امام علی(ع) وجود داشته است که برخی از مورخان بدان اشاره کرده‌اند. ابن جبیر احتمالاً نخستین کسی است که به وجود این مسجد در مقابل مسجد عایشه اشاره کرده است (رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، ص۹۰). احتمالاً این مسجد همانجایی است که ابن شهرآشوب از آن با عنوان «مسجد احرام برای میقات» یاد کرده و ساخت آن را به امام علی(ع) نسبت داده است
تقی‌الدین فاسی نیز از «مسجد علی» یاد کرده و محل آن را در مسیر «وادی مَرّ الظهران»
و نزدیک مسجد تنعیم تعیین کرده است
ابن فهد مکّی (۸۸۵ق) نیز در بیان محل احرام بستن عبدالله بن زبیر در ذیل حوادث سال ۶۴ق، اشاره مختصری به این مسجد کرده و گفته است: ابن زبیر از محل تپه‌ای مقابل مسجد عایشه، به فاصله پرتاب یک تیر از آنجا احرام بست و نزدیک این محل مسجدی منسوب به علی(ع) وجود دارد
همچنین ابن جبیر در توصیف «دار الخیزران» در مکّه، در سفرنامه خود، به وجود محل نشستن و تکیه دادن پیامبر(ص) در این مکان، و محل منسوب به ابوبکر و محل منسوب به امام علی(ع) ، به ترتیب در سمت راست محل نشستن پیامبر اشاره کرده است (رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، ص۱۴۵). گفتنی است دار الخیزران در جریان توسعه مسجدالحرام در زمان ملک سعود بن عبدالعزیز در سال ۱۳۷۵ق تخریب شد و محل آن در محدوده مسجدالحرام قرار گرفت
۳. اماکن منسوب به امام علی(ع) در مدینه منوره
حضرت امیر مؤمنان(ع) پس از گذشت مدت کوتاهی از هجرت پیامبرخدا(ص) از مکه به مدینه، به این شهر مهاجرت نمود و تا زمان آغاز خلافت ظاهری خود، در این شهر زندگی کرد. برخی نویسندگان سده ششم هجری همچون هروی و ابن شهرآشوب، از خانه امام علی(ع) در مدینه، به عنوان یکی از مکان‌های زیارتی این شهر در زمان خود یاد کرده‌اند
ابن مازه بخاری (م ۶۱۱ق) نیز از خانه امیر مؤمنان علی(ع) در بقیع، که در گوشه آن پیامبرخدا(ص) بسیار نماز خوانده، یاد کرده است
این خانه ممکن است منطبق بر محل مورد اشاره هروی و ابن شهرآشوب باشد و در منابع دوره‌های بعدی، اشاره‌ای به آن نشده است.
همچنین در مدینه و حومه آن، چندین مسجد منسوب به امام علی(ع) وجود داشته که برخی از آنها هنوز پابرجا و برخی دیگر از بین رفته است؛ از جمله در منطقه «فتح» در شمال غربی مدینه، مسجدی به نام امام علی(ع) وجود داشت که یکی از چهار مسجد اصلی مجموعه مساجد موسوم به «مساجد سبعه» به شمار می‌آمد. بی‌تردید نام‌گذاری این مسجد به امام علی(ع) ، ناظر به نقش اساسی و بسیار مهم آن حضرت در غزوه «احزاب» یا «خندق» بود که در جریان آن، امام(ع) با عمرو بن عبد وَدّ به مبارزه برخاست و او را از پای درآورد.
مورخان مدینه به وجود مسجد موسوم به امام علی(ع) در سمت جنوبی مسجد سلمان اشاره کرده‌اند
گویا برای نخستین بار، این مسجد و دو مسجد سلمان و فتح را امیر سیف‌الدین حسین بن ابی‌الهیجاء از رجال دوره فاطمی در سال‌های ۵۷۵ و ۵۷۷ق بنا کرد
سپس امیر زین‌الدین ضُغَیم منصوری
[۱] آن را پس از آنکه مدتی ویران شده بود، در سال ۸۷۶ق بازسازی کرد
این مسجد در دوره اخیر به اشتباه، به نام «مسجد ابوبکر» شهرت یافته بود و متاسفانه در سال ۱۴۱۴ق. در جریان توسعه خیابان از میان رفت. با این حال مسجد دیگری که پیشتر به نام مسجد ابوبکر یا بدون نام بوده، امروزه به نام مسجد علی بن ابی‌طالب(ع) شهرت یافته است
همچنین در محدوده منطقه «مصلّی» و شمال مسجد ابوبکر (در غرب مسجدالنبی)، مسجدی به نام «علی بن ابی‌طالب(ع)» وجود دارد که سمهودی و سخاوی از آن یاد و محل آن را شمال بوستان، موسوم به «عُریضی» تعیین کرده‌اند. نویسندگان و مورخان اهل سنّت، در وجه ارتباط این مسجد با امام علی(ع) ، آن را محلی که آن حضرت در زمان محاصره عثمان، در آنجا نماز عید را اقامه کرد، معرفی کرده‌اند
سمهودی این ادعا را به گزارش‌هایی کهن مستند کرده است؛ از جمله از «ابن شَبَّه» به طریق خود از «سعد بن عبید مولی ابن ازهر» نقل کرده است که گفت: «در روز عید با علی
[۲] نماز خواندم؛ در حالی‌که عثمان در محاصره بود...» . از زُهری نیز نقل کرده است که در زمان محاصره عثمان، سهل بن حُنَیف نماز جمعه را و علی
[۳] نماز روز عید را اقامه نمود
[۴] درباره زمان ساخت دقیق این مسجد اطلاع دقیقی در دست نیست. سمهودی با قید «به نظر می‌رسد»، ساخت آن را به عمربن عبدالعزیز نسبت داده و افزوده است: این مسجد بعدها ویران شد و از بین رفت؛ تا جایی‌که برخی از حاجیان در زمان موسم حج مردگان خود را در آن دفن می‌کردند. تا اینکه امیر زین‌الدین ضُغَیم منصوری آن را در سال ۸۸۱ق. بازسازی کرد
این مسجد در محله «مناخه» (از محله‌های قدیمی مدینه)، امروزه در ضلع جنوبی خیابانی به همین نام، در جنوب غربی مسجدالنبی، به فاصله ۳۵۰ متری از آن قرار دارد. در ساختمان آن از سنگ‌های بزرگ سیاه و ستون‌های ضخیم و پهن و بسیار مستحکم استفاده شده است. شبستان مسجد کم‌عرض و طولانی است و سقف آن با هفت گنبد در امتداد یکدیگر پوشیده شده است. گنبد میانی بزرگ‌تر از سایر گنبدها است و در زیر آن، محراب مسجد قرار دارد. در غرب شبستان مسجد نیز مناره‌ای به سبک عثمانی وجود دارد
ساختمان مسجد در دوره اخیر تخریب و در سال ۱۴۱۱ق. از نو بازسازی شده و مساحت فعلی آن ۸۸۲ متر مربع است
افزون بر دو مسجد فوق، سمهودی در بیان زیارتگاه‌های منطقه «قُبا»، به مسجدی متصل به مسجد قبا از سمت جنوب غربی آن، اشاره کرده است که در آن زمان به «مسجد علی(ع) » شهرت داشته و زیارتگاه مردم بوده است (وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۵۸). مورخان مدینه احتمال داده‌اند که این مسجد در اصل خانه «سعد بن خیثمه» بوده است
درباره مسجد فضیخ نیز که در شرق مسجد قبا قرار داشته و در منابع شیعه و سنی، به‌عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن پیامبر(ص) دانسته شده
نزد شیعه این باور وجود داشته که در محل این مسجد، معجزه ردّ شمس به وقوع پیوسته است؛ چنانکه از روایتی که کلینی در کافی نقل کرده، این مسئله نتیجه‌گیری می‌شود
جمال‌الدین مطری (درگذشته ۷۴۱ق)، اشاره کرده است که در زمان وی، مسجد فضیخ به نام «مسجد الشمس» شهرت داشته است (التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، المطری، محمد بن احمد، ۱۴۲۶ق، ص۱۳۴). اگرچه او وجه این شهرت را بیان نکرده، اما از اشاره فیروزآبادی می‌توان دریافت که وجهِ اشتهار آن باور مبنی بر وقوع معجزه ردّ شمس در محل این مسجد بوده است. با این حال او در وقوع این معجزه در محل مسجد فضیخ تشکیک کرده و محل آن را در منطقه صهباء در خیبر دانسته است
همچنین از سوی دیگر، حسین بن حمدان خصیبی (م۳۳۴ ق) پس از نقل روایتی مبنی بر اینکه در محل وقوع معجزه ردّ شمس مسجدی ساخته شد، محل این مسجد را در زمان خود (سال ۲۷۳ ق)، زمین پست وهمواری در غرب مدینه تعیین کرده وآن را زیارتگاه مشهوری دانسته‌که همواره بازسازی می‌شود و به محل ردّ شمس برای علی(ع) شهرت دارد وگفته است که او خود این مسجد را دیده و در آن نماز خوانده است
امروزه ساختمان مسجد فضیخ از بین رفته؛ اما زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است. در عین حال، مسجد «بنوقُریظه»، از دیگر مساجد تاریخی مدینه، که آن هم در منطقه شرق مسجد قبا، نزدیک مشربه امّ‌ابراهیم قرار دارد، به اشتباه به مسجد فضیخ شهرت یافته است
۴. چاه‌های آب منسوب به امام علی(ع)
امروزه در فاصله حدود (ع) یا (ص) کیلومتری جنوب مدینه و بر سر راه مکه، نخلستانی به نام «آبار علی» وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود چاه یا چاه‌های آبی منسوب به امام علی(ع) است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این منطقه در سده‌های اولیه هجری به نام «ذوالحُلَیفه» شناخته می‌شد؛ اما بعدها به نام «بئر علی» و در دوره اخیر نیز به نام «آبار علی» شهرت یافته است.
ذوالحلیفه، در مقیاس قدیم، از مدینه ۶ میل فاصله داشت و نخستین منزلگاه از این شهر در راه مکه بود و پیامبر در آنجا احرام می‌بست
مسجد شجره که محل احرام پیامبر(ص) بوده و امروزه میقات‌گاه حاجیان از مدینه است، در این منطقه قرار دارد
به گواهی چند تن از مورخان از سده‌های هشتم تا دهم هجری، ذوالحلیفه در زمان آنها به نام «بئر علی» شناخته می‌شده است
نویسندگان و پژوهشگران دوره متاخر نیز اذعان داشته‌اند که ذوالحلیفه همانجایی است که امروزه به نام «آبار علی» یا «ابیار علی» شناخته می‌شود
گفتنی است در منابع اهل سنّت، خبری از امام صادق(ع) نقل شده مبنی بر اینکه پیامبرخدا(ص) دو چاه «قیس» و «شجره» را به امام علی(ع) اقطاع کرد
با توجه به اینکه «آبار علی»
و مسجد شجره امروزه در یک منطقه قرار دارند، به نظر می‌رسد چاه آب منسوب به امام علی(ع) در واقع همان چاه «شجره» باشد که پیامبر(ص) تیول امام علی(ع) نمود.
از سوی دیگر، سمهودی (م۹۱۱ ق)، به نقل از عزالدین ابن جماعه (م۸۱(ص) ق) قول دیگری را درباره چاه امام علی(ع) در ذوالحلیفه نقل کرده است مبنی بر اینکه به باور
عوام الناس، امام علی(ع) در این چاه با جنّیان جنگید
اما به نظر می‌رسد سمهودی یا ابن جماعه این چاه را با چاه آب دیگری به نام «بئر ذات العَلَم» خلط کرده‌اند که بر اساس باور رایج میان مسلمانان در گذشته، امام علی(ع) در این چاه با جنّیان جنگید و آنان را شکست داد.
مستند نگارنده این سطور آن است که شماری از جهانگردان و جغرافیدانان مسلمان، از سده ششم هجری، به این چاه و موقعیت آن در محل دیگری به نام «روحاء» در میان مکه و مدینه اشاره کرده‌اند. از نخستینِ این نویسندگان، ابن جبیر است که ضمن اشاره به موقعیت دقیق «بئر ذات العَلَم» در منطقه «روحاء» در میان مسیر مکه به مدینه، از باور مبنی بر جنگ امام علی(ع) با جنّیان در این چاه سخن گفته و آن را چاه بسیار عمیقی با قعر دست نایافتنی توصیف کرده است
تقریباً هم‌زمان با ابن جبیر، علی بن ابی‌بکر هروی (۶۱۱ ق) از این چاه به عنوان «چاه علی بن ابی‌طالب نزدیک مدینه» یاد نموده و آن را محلی که «گفته می‌شود او در آن با جنّیان جنگید» معرفی کرده است
فیروزآبادی نیز موقعیت «بئر ذات العَلَم» را «میان مدینه و صَفراء و مقابل روحاء» مشخص کرده و توصیفی مشابه با قول ابن جبیر درباره این چاه ارائه کرده است
بنا بر آنچه گذشت، واضح است که «بئر ذات العَلَم»، چاه دیگری جز «بئر علی» در ذوالحلیفه است؛ زیرا محل روحاء در فاصله ۴۰ میلی از مدینه
و موقعیت صفراء بالاتر از «ینبع» از سمت مدینه و در فاصله یک مرحله از منطقه «بدر» بوده است
غزوه «ذات بئر العلم» یا جنگ امام علی(ع) با جنّیان، در کتب مغازی و منابع معتبر تاریخ و سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) ذکر نشده است و مشخص نیست که داستان آن از چه دوره
و زمانی شکل گرفته و به باورهای مسلمانان راه یافته است. در میان منابع شیعه، مناقب ابن شهرآشوب از نخستین منابعی است که به تفصیل داستان این غزوه را - بدون ارائه سند آن - نقل کرده و غلبه امام علی(ع) بر جنّ را از فضائل آن حضرت برشمرده است
ابن شهرآشوب، همچنین اشعاری را از چند تن از شاعران شیعه که در حد فاصل سده‌های سوم تا ششم هجری می‌زیسته‌اند، نقل کرده است که در این اشعار، به این داستان
- البته بدون اشاره به نام چاه - اشاره شده است
شیخ مفید نیز روایت مشابهی از جنگ امام علی(ع) با جنّیان - البته نه در چاه - بلکه در دره‌ای عمیق، نقل کرده و در پایان می‌افزاید: این روایت نزد اهل سنّت نیز شهرت دارد
و به‌جز معتزله، کسی آن را انکار نکرده است
در منطقه جِِعرانه، نزدیک مکه، دو چاه آب، یکی منسوب به پیامبر(ص) و دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود داشته است که ناصرخسرو در سفرنامه خود از آنها یاد کرده است
ابوسالم عیاشی (درگذشته ۱۰۹۰ق)، در سفرنامه‌اش (از سال ۱۰۷۴ق)، از وجود دو چاه آب بزرگ در جعرانه خبر داده است
که می‌تواند منطبق بر دو چاه مورد اشاره ناصرخسرو باشد.
در منطقه ینبع نیز چندین چشمه آب متعلق به امام علی(ع) وجود داشته است. ابن‌شبّه در کتاب خود از سه چشمه متعلق به امام علی(ع) به نام‌های «عین ابی‌نَیزَر»
[۵] ، «عین البُحَیر»، و «عین بولا یا نولا»
[۶] یاد کرده است
به گفته حمد الجاسر، در روزگار ما در ینبع تنها یک چشمه منسوب به امام علی(ع) به نام «عین علی» باقی‌مانده و چشمه‌های دیگر از بین رفته یا تغییر نام داده است
چشمه باقی‌مانده، امروزه در روستایی به نام «عین علی الحربیه» قرار دارد.
همچنین ابن مجاور (سده هفتم) به وجود چاه آبی منسوب به امام علی(ع) ، واقع در فاصله ۴ فرسخی از منطقه «خضراء»، «وادی انظر» اشاره کرده و درباره آن نوشته است:
«چاه عظیمی است که حاجیان و اعراب ساکن اطراف آن، دام خود را از آن سیراب می‌کنند.»
در منابع دیگر نیافتیم که اشاره‌ای به این چاه کرده باشند.
۵. سایر مکان‌های مرتبط با امام علی(ع) در حجاز
افزون بر زیارتگاه‌ها و مکان‌های مرتبط با امام علی(ع) در دو شهر مکه و مدینه
و حوالی آن، مکان‌های دیگری نیز مرتبط با آن حضرت در سایر شهرها و مناطق حجاز وجود دارد که شماری از آنها با حوادث تاریخی مهم صدر اسلام، همچون غزوه بدر، غزوه خندق و بیعت غدیر خم گره خورده است. البته مکان‌هایی را نیز می‌توان سراغ گرفت که از اعتبار تاریخی کافی برخوردار نیست.
از مهم‌ترین مکان‌های مرتبط با امام علی(ع) در حجاز، باید به «مسجد غدیر» اشاره کرد که در «غدیر خُمّ»، نزدیک شهر تاریخی «جُحفه» قرار داشته است. غدیر خُمّ نام زمین آبگیری است که پیامبرخدا(ص) در مسیر بازگشت از آخرین سفر حجّ خود به مکه، معروف به «حَجّه الوداع»، در آنجا توقف نمود و در روز ۱۸ ذی‌الحجّه سال ۱۰ق، در مقابل دیدگان انبوه مسلمانان حج‌گزار، حضرت علی(ع) را به ولایت بر مؤمنان منصوب کرد و حدیث مشهور «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» را اعلام نمود و مسلمانان با بیعت با آن حضرت، از انتصاب الهی ایشان به عنوان ولی و امام خود، ابراز تسلیم و رضایت کردند.
با توجه به اهمیت فوق‌العاده بیعت غدیر، به‌ویژه نزد شیعیان، طبیعی است که از همان قرون اولیه اسلامی، در محل آن مسجدی بنا گردیده و به زیارتگاه شیعیان تبدیل شده باشد؛ چنانکه در روایاتِ نقل شده از ائمه:، از «مسجد غدیر» یاد و به نماز خواندن در آن توصیه شده است؛ از جمله آنکه از امام صادق(ع) نقل شده است؛ نمازگزاردن در مسجد غدیر مستحب است؛ زیرا پیامبرخدا(ص) در آنجا علی(ع) را به امامت منصوب کرد و خداوند در آنجا حق را آشکار نمود
در روایت دیگری آمده است زمانی‌که امام صادق(ع) به مسجد غدیر رسید، نگاهی به سمت چپ مسجد کرد و فرمود: اینجا قدمگاه رسول الله(ص) است؛ جایی‌که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ»
از امام کاظم(ع) نیز نقل شده است که به راوی (عبدالرحمان بن حجّاج) توصیه فرمودند: در مسجد غدیر نماز بگزار؛ چراکه نماز خواندن در آن فضیلت دارد؛ و پدرم مرا به این کار توصیه می‌کرد
از میان نویسندگان سده‌های میانی، علی بن ابی‌بکر هروی از «غدیر خم» به عنوان یکی از مکان‌های زیارتی حجاز یاد کرده، اما آن را محلی که پیامبر(ص) در آنجا با امام علی(ع) پیمان برادری بست، دانسته است
شهید اول (م ۷۸۶ق) نیز اشاره کرده است که تا زمان وی، مسجد غدیر نزدیک جُحفه باقی مانده و دیوارهایش همچنان سرپاست و راه حج غالباً از کنار آن می‌گذرد
مسجد غدیر، چنانکه از شواهد تاریخی برمی‌آید، در سده‌های اولیه اسلامی در مسیر کاروان‌های حج بوده، اما بعدها با تغییر مسیر کاروان‌ها، این مسجد رو به ویرانی گذاشته و در دوره‌های اخیر نشانی از آن باقی نمانده است. از این رو محل دقیق این مسجد در روزگار کنونی دانسته نیست و درباره موقعیت جغرافیایی امروزی غدیر خم و مسجد آن، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد.
در منابع کهن، «غدیر خم» آبگیری نزدیک شهر «جُحفه» معرفی شده که اطراف آن را درختان فراوانی فرا گرفته بوده و راهِ
[۷] از میان درختان می‌گذشته است. آب این آبگیر از چشمه‌ای (به فاصله یک میل از جحفه) تامین می‌شده و میان آبگیر و چشمه، مسجدی منسوب به پیامبر(ص) وجود داشته است
جُحفه نام شهر تاریخی کوچکی از اوایل دوره عباسی است که پس از انقراض خلافت فاطمی، به موازات رشد بندر جدّه و تغییر مسیر کاروان‌های حج، از رونق افتاد و رو به ویرانی نهاد. ویرانه‌های جُحفه امروزه در فاصله حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی بندر جدید «رابِغ» (از بنادر جدید عربستان در ساحل دریای سرخ، و واقع در حدود ۱۴۰ کیلومتری شمال جدّه) قرار دارد.
در کتاب مسالک، که به اشتباه به ابو اسحاق حربی (درگذشته ۲۸۵ق) منسوب گردیده، اشاره شده است که در جحفه برکه‌ای و در کنار آن حوض و چاه‌های آبی، و چشمه آبی نیز درون دره رودخانه وجود داشته که در محل این چشمه، دژی با دو دروازه ساخته شده
و خانه‌های مسکونی، در بازار درون آن قرار دارد
همچنین در این کتاب، به وجود چند مسجد منسوب به پیامبر(ص) در داخل شهر جحفه
و اطراف آن اشاره شده است؛ از جمله مسجدی در اول جحفه که به نام «عَزوَر» (نام گردنه‌ای در شمال جحفه) شناخته می‌شده؛ و مسجد دیگری نزدیک دو میل، دو علم در انتهای آن، که «مسجد الائمه» نام داشته است. مسجدی نیز در فاصله یک میل از جحفه و مسجد دیگری در سمت چپ مسیر، در فاصله سه میل از آن وجود داشته است
امروزه آنچه از جُحفه باقی‌مانده، شامل دژ سنگی کوچکی با حصار مربّع از دوره عباسی است که نزد اهالی منطقه به «قصر عَلیا» مشهور است. سایر ویرانه‌های شهر نیز، از جمله ویرانه‌های مسجدی قدیمی در سمت جنوب جحفه، به زیر شن فرورفته است. گویا اخیراً در غرب دژِ سنگی و در فاصله کمی از محل مسجد قدیمی، یک چهاردیواری سیمانی جدید به عنوان مسجد ساخته شده بود.
همچنین امروزه در چند کیلومتری جنوب شهر تاریخی جحفه و در ۲۲ کیلومتری شهر رابِغ، مسجدِ میقات «جُحفه» - میقات قدیمی حاجیان شامی و مصری - قرار دارد که در دوره اخیر، در سمت غربی ویرانه‌ها مسجدی کهن ساخته شده و اینجا ظاهراً همان مسجدی است که در کتاب مناسک، به وجود آن در فاصله سه میل از جحفه اشاره شده است
از میان پژوهشگران معاصر که به تعیین موقعیت کنونی غدیر خم پرداخته‌اند، پژوهشگر سعودی، عاتق بن غیث بلادی، غدیر خم و چشمه آن را در وادی وسیعی میان دو کوه، در ۸ کیلومتری جُحفه و در فاصله حدود ۲۶ کیلومتری شرق رابغ تعیین کرده که امروزه به نام «غُربه» شناخته می‌شود
اما مرحوم سید محمد باقر نجفی، این نظریه را نپذیرفته و با این پیش‌فرض که مرکزیت «جُحفه» مسجد میقات کنونی است، چنین نتیجه‌گیری کرده است که مسجد غدیر خم می‌تواند منطبق بر «مسجد عَزوَر» باشد که در کتاب مناسک، به وجود آن نزدیک دژ جُحفه که ویرانه‌های آن امروزه در چند کیلومتری شمال مسجد میقات جحفه قرار دارد، اشاره شده است
در برخی از منابع متاخر؛ از جمله سفرنامه ابن عبدالسلام دَرعی (م ۱۲۳۹ق)، به وجود مسجدی به نام امام علی(ع) در روستای بدر اشاره و مسجد سنگی مدوّر کوچکی توصیف شده است
روستای بدر که محل وقوع غزوه بدر، نخستین رویارویی جدّی مسلمانان با مشرکان مکّه در سال دوم هجری بوده، امروزه در فاصله حدود ۱۵۰ کیلومتری جنوب غربی مدینه قرار دارد.
گفتنی است سمهودی افزون بر مسجد عَریش در روستای بدر، که در محل توقف و خیمه‌گاه پیامبرخدا(ص) در زمان وقوع غزوه بدر ساخته شده و تا به امروز نیز باقی‌مانده است. از مسجد دیگری به نام «مسجد النصر» در این روستا یاد و درباره پیشینه آن اظهار بی‌اطلاعی کرده است
شاید بتوان چنین احتمال داد که با توجه به نقش اصلی و غیر قابل انکار امام علی(ع) در پیروزی مسلمانان در جنگ بدر، همین مسجد بعدها به نام مسجد امام علی(ع) نامیده شده است و شاید ساخت این مسجد نیز بی‌ارتباط با رشادت‌های آن حضرت در این نبرد تاریخی سرنوشت‌ساز نبوده است.
مکان دیگر مرتبط با امیر مؤمنان علی(ع) در حجاز، قلعه خیبر است که یادآور نقش چشمگیر و رشادت‌های آن حضرت در غزوه‌های پیامبرخدا(ص) به شمار می‌آید. در جریان غزوه خیبر، امام علی(ع) با شکست دادن «مَرحَب»، پهلوان یهود و گشودن معجزه‌آسای دروازه قلعه خیبر، یکی از بزرگ‌ترین پیروزی‌های دوره حیات پیامبر(ص) را رقم زد.
«خیبر» منطقه‌ای کوهستانی - سنگلاخی و در عین حال بسیار حاصلخیز است که در آن، باغ‌ها و چشمه‌های فراوانی وجود دارد. شهر خیبر، مرکز استانی به همین نام در فاصله حدود ۱۷۰ کیلومتری شمال مدینه منوره است
در خیبر هفت قلعه به نام‌های ناعم، قموص، الشقّ، نطاة، سلالم، وطیح و کتیبه وجود داشته است که ساکنان آنها در صدر اسلام یهودیان بوده‌اند و همه این قلعه‌ها در جریان غزوه خیبر در سال (ع) قمری به دست لشکر مسلمانان گشوده شدند
بزرگ‌ترین قلعه موجود در خیبر، قلعه «قَموص» بود که به دست امام علی(ع) گشوده شد و در پایین آن مسجدی به نام پیامبر(ص) وجود داشت
مقدسی (م ۳۸۰ق)، جغرافی‌دان مسلمان، اشاره کرده است که تا زمان وی، دربِ قلعه‌ای که امام علی(ع) آن را از جا کند، در خیبر باقی بوده است
امروزه قلعه قموص به نام قلعه مرحب شناخته می‌شود. در دامنه این قلعه، چشمه‌ای به نام «عین علی» (چشمه علی) وجود دارد
که اهالی منطقه آن را به امیر مؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) نسبت می‌دهند
چشمه علی در خیبر، چشمه عریض و عمیقی است که آثار مرمّت و بازسازی در آن از زمان‌های گذشته به چشم می‌خورد و برای رسیدن به آن باید از قلعه مرحب به واسطه پلکانی سنگی پایین رفت
گفتنی است با استناد به برخی منابع تاریخی و جغرافیایی، مکان‌های دیگری نیز در سرزمین حجاز وجود داشته که بر اساس باورهای رایج در گذشته، محل وقوع برخی جنگ‌ها و نبردهای امام علی(ع) بوده است. اما این مکان‌ها اعتبار تاریخی چندانی ندارد و گاه جنبه افسانه‌ای داشته است. البته در منابع، به وجود زیارتگاه‌های دارای گنبد و ساختمان در این‌گونه مکان‌ها سخن به میان نیامده است؛ برای نمونه، ابن مجاور در جایی‌که از سرزمین بنی‌سلیم - میان مکه و مدینه - سخن می‌گوید، به داستان فتح این سرزمین به دست امام علی(ع)
و غلبه ایشان بر یک زنبور عسل غول‌پیکر اشاره کرده است
او همچنین به محل نبرد امام علی(ع) با مار «افعی» در نقطه‌ای میان طائف و کوه بدر اشاره کرده است (صفه بلاد الیمن ومکه وبعض الحجاز (تاریخ المستبصر)، ابن المجاور، ۱۹۹۶م، ص۳۹)؛ که این‌گونه داستان‌ها، در منابع معتبر تاریخ و سیره پیامبر(ص) نیامده است.
نتیجه‌گیری
بررسی صورت گرفته نشان می‌دهد که مکان‌های منسوب به امام علی(ع) در حجاز، شامل آثار متعدد و متفاوتی است که از خانه کعبه گرفته تا مساجد موسوم به نام آن حضرت و نیز چند چشمه و چاه آب را شامل می‌گردد. برخی از این مکان‌ها، نظیر خانه پدری ایشان در مکه و خانه ایشان در مدینه، یادآور حضور و زندگی آن حضرت در این دو شهر و تعداد دیگری از آنها، عمدتاً شامل مساجد منسوب به ایشان، به یادبود برخی رخدادهای مهم صدر اسلام که امام(ع) در آنها نقش چشمگیری داشته، بنا شده است. مکان‌هایی نیز همچون «بئر ذات العلم» وجود داشته که دارای اعتبار تاریخی کافی نبوده است.
متاسفانه امروزه بیشتر مکان‌های منسوب به امام علی(ع) از میان رفته است. برخی از آنها؛ از جمله مسجد غدیر خم، در گذر زمان از بین رفته و برخی دیگر نیز همچون خانه پدری امام(ع) در مکه، مسجد واقع در جنوب مسجد سلمان (از مجموعه مساجد سبعه) در مدینه و مسجد فضیخ یا ردّ شمس در منطقه قبا، در دوره اخیر، از روی عمد یا بی‌توجهی تخریب شده است. اما هنوز شمار دیگری از این آثار، از جمله مسجد نزدیک مصلّی در مدینه و چاه آب ایشان معروف به «آبار علی» پا برجا است؛ و البته محل ولادت آن حضرت؛ یعنی خانه کعبه، همواره محل طواف و نماز حج‌گزاران و قبله‌گاه و محل توجه مسلمانان جهان است.
