میراث فرهنگی امام باقر (ع)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

با نگاهی کوتاه به مسانید فقهی و تفسیری شیعه به خوبی می‌توان دریافت که بخش زیادی از روایات اخلاقی، تفسیری و فقهی شیعه از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده است. همین میراث باقی مانده از امام باعث حفظ شیعه از تحریفات حدیثی شد. همچنین آن حضرت مانند دیگر امامان شیعه برای بیان اهمیت موقعیت اهل بیت ‌(علیهم‌السّلام) از لحاظ دین، کوشش بلیغی از خود نشان می‌داد.

---

در زمینه اخلاقیات، جملات گهربار و پرمغزی از امام باقر (علیه‌السّلام) روایت گردیده است؛ جملات قصاری که در نهایت زیبایی و برخاسته از روح عصمت و کمالات درونی امام است.

اربلی نوشته است که اخبار انبیا فراوان از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل شده و مردم اخبار مغازی را از ایشان نقل کرده‌اند و در احکام و مناسک حج به آنچه ایشان از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل کرده استناد کرده‌اند.

آنها همچنین اخباری در تفسیر قرآن از وی نوشته و خاصه و عامه از آن بزرگوار حدیث نقل کرده‌اند.

در این مورد ابوزهره نیز می‌نویسد:

و کان رضی الله عنه مفسّراً للقرآن و مفسّراً للفقه الاسلامی مدرکاً حکمة الاوامر و النواهی فاهماً کل الفهم لمرامیها. آن حضرت مفسر قرآن و مبیّن فقه اسلامی بود و فلسفه اوامر و نواهی را درک می‌کرد و هدف آن را در حد نهایی آن می‌فهمید.

نیز در زمینه‌ اندیشه‌ها و جملات اخلاقی اجتماعی امام می‌نویسد:

و لکمال نفسه و نور قلبه و قوة مدارکه انطقه الله تعالی بالحکم الرائعة و رویت عنه عبارات فی الاخلاق الشخصیة و الاجتماعیة ما لو نظم فی سلوک لتکون منه مذهب خُلْق سام؛ به خاطر کمال نفسانی و روشنی قلب و قدرت درکش، خداوند حکمتهای اعجاب‌انگیزی بر زبان او جاری ساخت و عباراتی دربارة اخلاق شخصی و اجتماعی از آن حضرت روایت شده که اگر مرتب شوند یک روش گرانبها و جامعی از آن در زمینه‌های اخلاقی به وجود می‌آید.

نمونه‌ای از درسهای اخلاق عملی امام، مخالفت آن حضرت با خشکِ مقدسی بود. آن حضرت در مقام عمل، با نظر آن دسته که گمان می‌کردند ترک کامل نعمتهای دنیوی، ورع اسلامی و زهد است مقابله می‌کرد. حکم بن عُیَیْنه می‌گوید:

دخلت علی ابی جعفر و هو فی بیت منجَّد و علیه قیص رَطْبٌ و ملحفة مصبوغة قد اثَّر الصَّبْغ علی عاتقه، فجعلْتُ انظر الی البیت و انظُرُ فی هیئته، فقال لی: یا حَکَم و ما تقول فی هذا؟ فقلت: ما عسیت ا‌ن اقول و انا اراه علیک، فاما عندنا فانما یفعله الشباب المْرهِق، فقال لی: یا حکم! «من حرَّم زینة الله التی اخْرج لعباده و الطیبات من الرزق» و هذا ممّا اخرج الله لعباده، فامّا هذا البیت الذی تری فهو بیت المراة و انا قریب العهد بالعرس و بیتی البیت الذی تعرف؛

روزی خدمت ابو جعفر (علیه‌السّلام) مشرف شدم و او را در خانه‌ای تزیین شده و آراسته یافتم، در حالی که آن حضرت پیراهن مرطوبی بر تن داشت و روی آن، ملافة رنگارنگی بر دوش‌انداخته بودند و رنگ ملحفه در شانه‌شان اثر گذاشته بود.

داشتم خانه و طرز تزیین آن را تماشا می‌کردم که آن حضرت مرا مورد خطاب قرار داده و فرمودند: راجع به وضع اتاق چه فکر می‌کنی؟ گفتم: حالا که شما در این وضعیت قرار گرفته‌اید، من چه می‌توانم بگویم، اما بین ما این کار نوجوانان است.

فرمودند: ‌ای حکم! «زینت‌هایی را که خدا برای مردم اجازه داده و روزیهای حلال او را چه کسی حرام کرده»؟ این که می‌بینی از همان قسمی است که خدا برای مردم حلال فرموده است؛ و اما این اتاق را که می‌بینی اتاق همسر جدیدم است که تازه با او ازدواج کردم. اتاق من همان است که می‌شناسی.

عده‌ای فکر می‌کردند تلاش برای معاش، که نشانه‌ی فعالیت برای زندگی بهتر است، درست نیست.

محمد بن منکدر یکی از حفاظ قرآن در عصر امام باقر (علیه‌السّلام) در ضمن تمجید از آن حضرت می‌گوید: می‌خواستم او را وعظ کنم که او مرا موعظه فرمود. سؤال کردند چگونه؟ گفت: روزی از مدینه بیرون آمدم و در صحرا محمد بن علی بن الحسین (علیه‌السّلام) را دیدم.

او در حالی که بدن چاقی داشت در کنار دو غلام سیاه‌ کار می‌کرد، پیش خود گفتم: سبحان الله! پیرمردی از قریش، در چنین ساعتی با این وضعیت برای به دست آوردن دنیا در تلاش است. باید او را موعظه کنم! نزد او رفته و گفتم: خداوند تو را حفظ کند، اگر در این حالی که هستی اجل تو برسد چه خواهی کرد؟!

فرمود: اگر در این حالی که هستم اجلم سر رسد، در حالی که در اطاعت خدا بوده‌ام از دنیا رفته‌ام. من با کار کردنم، خودم و عیالم را از محتاج بودن به تو و به مردم حفظ می‌کنم. وقتی از سر رسیدن اجل هراسناک خواهم بود که اجل مرا در حال نافرمانی خدا دریافته باشد. گفتم: ‌ای فرزند رسول خدا! راست فرمودی، من می‌خواستم تو را موعظه کنم که تو مرا موعظه فرمودی.

---

امام باقر (علیه‌السّلام) به ویژه دربارة تفسیر، شهرت بسزایی دارد به همین جهت دربارة شخصیت علمی او گفته‌اند: لم یظهر عن احد من ولد الحسن و الحسین من العلوم ما ظهر منه من التفسیر و الکلام و الفتیا و الاحکام و الحلال و الحرام.

مالک ابن اعین جهنی در شعری امام باقر (علیه‌السّلام) را چنین ستوده است:

«اذا طلب الناس علم القرآن کانت قریش علیه عیالاً ••• و ان فاه فیه ابن بنت النبی تلقت یداه فروعاً طوالا»

«اگر مردم در صدد جستجوی علم قرآن برآیند، باید بدانند که قریش اهل و عائله‌ی ایشان هستند و اگر فرزند دختر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (امام باقر علیه السّلام) درباره‌ی علوم قرآن لب به سخن بگشاید، فروع زیادی برای آن ترسیم می‌کند.»

ابن ندیم در الفهرست، کتاب تفسیری به امام باقر (علیه‌السّلام) نسبت داده و گفته است که آن را ابو الجارود زیاد بن منذر از امام نقل کرده است.(تفسیر ابی الجارود در کتاب تفسیر قمی درج شده که البته طرق تفسیر ابی الجارود مورد اشکال محققین واقع شده است.) بخش بزرگی از این روایات در تفسیر قمی و تفسیر پرارج مجمع البیان آمده است.

---

درباره‌ی مسائل کلامی نیز امام باقر (علیه‌السّلام) بسیاری از خطبه‌های امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) را در مسائل مربوط به توحید و صفات خدا روایت کرده‌اند. همین طور آن حضرت بیانگر بسیاری از نکات دقیق مسائل کلامی مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت می‌باشند. این روایات در اصول کافی به وفور دیده می‌شوند.

---

وسائل الشیعه و کتب تفسیری مانند البرهان از بحرانی صافی از فیض کاشانی، حاوی روایات زیادی در زمینة تبیین مسائل فقهی و توضیح آیات قرآن و شان نزول آنهاست که از آن حضرت روایت شده است.

تلاشهای خستگی‌ناپذیر امام باقر (علیه‌السّلام) و پس از وی تلاشهای امام صادق (علیه‌السّلام) سبب شد تا فقه شیعه با اتکای به احادیث رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اشراقات و الهامات غیبی بر قلوب ائمه‌ی اطهار علیهم السّلام، زودتر از اهل سنت و... به مرحله‌ی تدوین برسد تا جایی که مصطفی عبد الرازق می‌نویسد:

و من المعقول ان یکون الشروع الی تدوین الفقه کان اسرع الی الشیعة لانَّ اعتقادهم العصمة فی ائمَّتهم او ما یشبه العصمة کان حریّاً الی تدوین اقْضِیَتِهِمْ و فتاویهم؛
پذیرفتن این‌که تدوین فقه شیعه زودتر از فرق دیگر اسلامی شروع شده عاقلانه است؛ زیرا اعتقاد آنان به عصمت یا معانی شبیه آن در مورد ائمه‌شان چنین اقتضا می‌کرده که قضاوتها و فتاوای آنها به وسیله‌ی پیروانشان تدوین گردد.

این میراث فقهی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود که از طریق اهل بیت عصمت ‌ (علیهم‌السّلام) به طور مستقل به ما رسیده است.

اهل سنت احادیثی را که از امام باقر ‌(علیه‌السّلام) نقل می‌کنند، معمولاً با اتصال سند آن از پدرش از پدرانش به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسانند، ولی شیعه به دلیل اعتقاد به امامت و عصمت آن حضرت و دیگر ائمه علیه السّلام، نیازی به ذکر سند نمی‌بیند.

از خود امام باقر (علیه‌السّلام) درباره‌ی احادیثی که بدون ذکر سند از پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند، سؤال شد، فرمودند:

«اذا حدَّثْتُ بالحدیث و لم اُسْنده، فَسَندی فیه الی زین العابدین، عن ابیه الحسین الشهید عن ابیه علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) عن رسول الله عن جبرئیل عن الله تعالی؛ وقتی حدیثی را روایت کرده و سند آن را ذکر نمی‌کنم سند من در چنین مواردی پدرم زین‌العابدین از پدرش حسین شهید از پدرش علی بن ابیطالب، از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از جبرئیل و پس از آن از خداست.»

---

علاوه بر اینها مقدار زیادی اخبار تاریخی دربارة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و جنگ صفین نیز از آن حضرت نقل شده است.

---

امام باقر (علیه‌السّلام) مانند دیگر امامان شیعه برای بیان اهمیت موقعیت اهل بیت ‌(علیهم‌السّلام) از لحاظ دین، کوشش بلیغی از خود نشان می‌داد و در روایتی که در این زمینه از آن حضرت نقل شده، چنین آمده است: «آل محمد ابواب الله و سبیله و الدُّعاة الی الجنَّة و القادة الیها؛ فرزندان رسول خدا، درهای علوم الهی و راه وصول به رضای او و دعوت‌کنندگان به بهشت و سوق‌دهندگان مردم بدان هستند.»

و نیز از آن حضرت روایت شده: «کلُّ شیء لم یخرج من هذا البیت فهو وبالٌ؛ هر آن چیزی که از این خانه بیرون نیاید خالی از پیامد سوء نخواهد بود.»

در حقیقت آن حضرت علوم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از طریق امام علی (علیه‌السّلام) برای مردم روایت می‌کردند و این در زمانی بود که کسانی چون مکحول (ابن ابی الحدید او را به بغض امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نسبت داده است.) وقتی حدیثی از امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) روایت می‌کردند از شدت ترس، آن حضرت را با عنوان ابو زینب یاد می‌کردند.

بنابراین می‌بینیم که شیعه، تنها وارث احادیث رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد و دلیل آن این است که این میراث مورد به مورد به قرآن اتکا دارد، به طوری که امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: «اذا حدَّثْتُکم بشیء فسالونی عن کتاب الله؛ وقتی حدیثی برای شما نقل می‌کنم در موضوع مطابقت آن با کتاب خدا، از من سؤال کنید.

---

این میراث امام باقر (علیه‌السّلام) است که سبب حفظ و سلامت شیعه از تحریفات حدیثی شده است که به دلیل ننوشتن حدیث و انگیزه‌های دیگر زمینه‌های آن ایجاد شده بود.

امام باقر (علیه‌السّلام) با استناد به حدیث: «علیٌّ اقْضاکم؛ علی قاضی‌ترین شماست» که از طرق متعددی از شخص رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده، می‌کوشید یکی از علمای اهل سنت را به پذیرفتن احکام قضایی امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) وا داشته و عقیده‌ی آن عالم را دایر بر جواز عمل به احکام قضایی دیگران باطل سازد.

همچنین آن حضرت در پاره‌ای از موارد، علومی را که از طریق برخی صحابه نقل شده بود، به صراحت باطل اعلام می‌کرد، به طوری که یک بار پس از تقسیم احکام به «اسلامی» و «جاهلی» فرمود:
«اُشْهِدکُم علی زید بن ثابت، لقد حَکَمَ فی الفرائض باحکام الجاهلیة؛ شما را گواه می‌گیریم بر زید بن ثابت که در مساله‌ی ارث مطابق احکام جاهلیت حکم کرده است.»

---