نزهة المجالس و منتخب النفائس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نزهة المجالس و منتخب النفائس»، تالیف عبد الرحمن بن عبد السلام بن عبد الرحمن بن عثمان الصفوری الشافعی معروف به
عبد الرحمن صفوری شافعی (متوفی ۸۹۴ ق)، به
زبان عربی و در موضوع
ادبیات عرب است.
در این اثر، همانند یک
کشکول، اخبار و حکایات و مباحث مختلف
اخلاقی،
اعتقادی و
فقهی را مطرح کرده است. نویسنده، انگیزه خود را جمع اخبار
صالحین و
عبادات آنها و مسائل فقهی و دیگر مطالب می‌داند. کتاب، مملو از
اسرائیلیات و
احادیث غیر معتبر است. سخن با مقدمه مختصری از مؤلف آغاز شده است. متن اثر، به شیوه باب باب تنظیم شده که به تناسب مطالب، در ذیل برخی از ابواب، فصولی
ذکر شده است و بعضی نیز دارای فصل نمی‌باشد. مطالب هر یک از ابواب و فصول در ذیل عناوین فوائد، حکایت، مسئله، لطیفه و فائده ارائه شده است.
کتاب حاضر را می‌توان از جمله کتب اخلاقی به شمار آورد که به نقل گل چینی از متن
کتاب و
سنت پرداخته و مطالب مختلف را از منابع متفاوت بدون
ذکر نام آنها گردآوری کرده است. ابواب، معمولا با
ذکر یک
آیه و
حدیث نبوی آغاز شده است. اولین باب کتاب، پیرامون
اخلاص است که با حکایات و لطایف متعدد تشریح شده است. این باب، با حدیثی از
پیامبر که
ریا را از راه رفتن آرام مورچه پنهان تر می‌داند، به انتها رسیده است. دومین عنوانی که از آن بحث شده است،
عقاید و
ذکر است. در باره صحت عقیده، به آیات فراوانی اشاره شده است و سپس فضایل و آثار
اذکار مختلف و به ویژه «بسم الله الرحمن الرحیم» به تفصیل آمد است. در ادامه، نویسنده، به مباحث
ذکر موت،
امل،
صبر،
رضا،
ادب،
تقوی و پرهیز از منکرات پرداخته است. از جمله مباحثی که به تفصیل آمده است، فضیلت
نماز و آداب و سنن یومیه و
روز جمعه است که مطابق
فقه اهل سنت ارائه شده است. شیوه نگارشی که نویسنده برگزیده بدین ترتیب است که مباحث اعتقادی و اخلاقی را با هم ممزوج کرده است؛ به عنوان نمونه پس از طرح مباحث فوق، دوباره به مباحث اخلاقی، مانند
دروغ،
کبر،
غیبت و
نمیمه پرداخته و با حکایات و لطایف فراوان سعی در درمان این بیماری‌ها دارد. در
اسلام، برخی از ایام و ماه‌ها نسبت به سایر ایام از فضیلت برخوردار بوده و انجام
فرائض و
مستحبات در آنها، از ثواب مضاعف برخوردار است، لذا بخشی از ابواب کتاب به فضیلت ماه‌های
رجب،
شعبان و
رمضان و روزهای
عرفه و
عیدین اختصاص دارد. نویسنده، مطالبی نیز در فضیلت
روزه روز عاشورا دارد که به لحاظ سندی معتبر نمی‌باشد. از مطالب جالب توجه اینکه نویسنده، به مطالبی از
تورات اشاره کرده و به نقل از آن آورده است که: «کسی که روز عاشورا را روزه بگیرد مانند آن است که تمام دهر را روزه گرفته است». در هر حال
بنی امیه این روز را به شکرانه
شهادتابا عبدالله الحسین و اصحابش روزه گرفتند و لذا
فقهای شیعه روزه این روز را
مکروه می‌شمارند. در انتهای جلد اول، مباحث فقهی دیگری مانند
حج و ارکان آن و
جهاد مطرح و به فضایل اخلاقی، همچون
نیکی به والدین،
حلم،
کرم و
رد سلام سفارش شده است. در جلد دوم، مباحث اخلاقی مختلفی مانند
زهد،
قناعت،
توکل،
خوف و
توبه ذکر شده است. فضیلت
عدل و اجتناب از
ظلم، از دیگر ابواب است که نویسنده، در ابتدای فصل
عدل، به
تفسیرآیه ۱۰۸
سوره آل عمران پرداخته «تلک آیات اللـه نتلوها علیک بالحق وما اللـه یر ید ظلما للعالمین» «اینها آیات خداست؛ که بحق بر تو می‌خوانیم. و خداوند (هیچ گاه) ستمی برای (احدی از) جهانیان نمی‌خواهد.»
ردیه
فخر رازی را بر تفسیر
معتزله پیرامون آیه
ذکر می‌کند. او، در ادامه، با ارائه مباحثی مختلف بر مهربانی با خلق خدا و اکرام مشایخ تاکید می‌کند. نیمه دوم این مجلد، به
مناقب اختصاص دارد که با
ذکر مناقب رسول مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و مولد شریف و فضیلت
صلوات آغاز شده است. شرح
معراج پیامبر و آیه اول
سوره اسراء «سبحان الذی اسر ی بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی بار کنا حوله لنر یه من آیاتنا انه هو السمیع البصیر» «پاک و منزه است خدایی که بنده اش را در یک
شب، از
مسجد الحرام به
مسجد الاقصی -که گرداگردش را پربرکت ساخته‌ایم- برد، تا برخی از آیات خود را به او نشان دهیم؛ چرا که او شنوا و بیناست.»
و نیز وفات آن حضرت از دیگر مطالب این باب است.
مناقب امهات المؤمنین، با
ذکر مناقب خدیجه کبری سلام‌الله‌علیهم شروع شده است. در کرامات آن بانوی بزرگوار آمده است که نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: «ای
خدیجه! این
جبرئیل است که به تو
سلام می‌کند».
مناقب عایشه،
حفصه،
ام سلمه و دیگر زنان حضرت نیز
ذکر شده است. مناقب
صحابه، با
ذکر مناقب ابو بکر که مملو از
احادیث مجعول است، آغاز شده است؛ از جمله آنها، روایتی منقول از
امام علی علیه‌السّلام است که خداوند تعالی ابو بکر را به زبان جبرئیل و محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
صدیق نامیده است. این روایت، همانند بسیاری از روایات ساختگی و القاب دیگر تحریف روایتی است از نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به نقل از
ابو ذر آمده است که به علی علیه‌السّلام فرمود: «تو صدیق اکبر هستی و تو فاروقی هستی که بین حق و باطل جدایی می‌افکنی».
در روایت دیگری آمده است که پیامبر، در ملا اعلی از جبرئیل پرسید که آیا
امت من مورد حساب واقع می‌شوند؟ گفت: بله مگر ابو بکر. در باره
عمر نیز از این روایات فراوان جعل شده است؛ به عنوان نمونه، در صفحه ۲۷۳ آمده است که نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود که هر کس عمر را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر کس او را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است.
روایتی که جعل از روی آن صورت گرفته، در صفحه ۲۹۷ در شان علی علیه‌السّلام در ضمن یک فائده آمده است و تتمه‌ای نیز دارد که کسی که علی را اذیت کند مرا اذیت کرده و کسی که مرا اذیت کند خداوند را اذیت کرده است.
از بخش‌های خواندنی کتاب،
ذکر مناقب فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهم است که با روایتی از علی علیه‌السّلام آغاز شده است که از رسول الله پرسیدم که من نزد تو محبوب ترم یا
فاطمه؟ حضرت فرمود: «او نزد من از تو محبوب تر است و تو از او گرامی تر هستی». هم چنین آمده است که پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: «من درختی هستم که فاطمه بار آن است و علی مایه باروری آن و
حسن و
حسین میوه ی آن و
شیعیان ما برگ‌های آن هستند و همه ما در
بهشت هستیم».
ذکر فضایل و مناقب حسنین علیه‌السّلام و انبیای عظام،
ابراهیم و
موسی و
عیسی و هم چنین
خضر و
الیاس علیه‌السّلام و
ذکر بهشت از مهم‌ترین ابواب پایانی کتاب می‌باشد.
تصحیح کتاب، توسط عبد الوارث، محمد علی، بدون پاورقی به انجام رسیده است. فهرست مطالب مجلدات در پایان هر یک
ذکر شده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
