نشریه ترقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ترقّی، نشریه. عنوان دو نشریة سیاسی و اجتماعی است.
۱) نشریه ای در دورة
مشروطه. این نشریه را میرزامحمد علی خان طهرانی، ملقب به اسلامبولی، در ۱۳۲۵ در تهران چاپ می‌کرد. وی که مدتی در استانبول زندگی کرده بود و با فرهنگ و اندیشة غرب آشنایی داشت، در بازگشت به ایران، نخستین شمارة ترقّی را در هفدهم صفر ۱۳۲۵ در چهار صفحة دو ستونی با موضوعات سیاسی و علمی و ادبی چاپ سنگی کرد. ترقّی دو بار در هفته منتشر می‌شد. از موضوعات مهم مندرج در آن قانون و مسائل اجتماعی بود، از جمله مقالة «قانون» و «مجازات مضاعف برای تکرار جرایم»، مطالبی درباره وقایع
مشروطیت و شورش میدان توپخانه و کمیسیون حفظ الصحه و بهداشت آب دارالخلافة تهران. مقالات به نام علی بن یوسف زنجانی و عبدالحسین طبیب یزدی نوشته می‌شد.
به نظر محیط طباطبائی (ص ۱۳۸ـ۱۳۹) ترقّی در مقایسه با دیگر جراید مشروطه، عادی و میانه بود، اما چون میرزامحمدعلی خان پس از به توپ بستن مجلس در ۱۳۲۶، با
میرزا جهانگیرخان شیرازی (صوراسرافیل) و
سلطان العلمای خراسانی هم بند شد، پرآوازه گردید. محمدعلی خان بر خلاف
آن دو تن اعدام نشد؛ با توجه به یکی از مقاله های تند او در ترقّی ــ که رابینو
ذکر کرده ــ رهایی او تعجب برانگیز است. از زمان زندانی شدن محمدعلی خان به بعد، از ادامة فعالیت او و روزنامه اش خبری در دست نیست. به گفتة رابینو
، شمارة ۲۲ روزنامه در چهارم رجب ۱۳۲۵ منتشر شد. تربیت
نیز از شماره های منتشرشدة ترقّی تا شمارة ۲۲ را دیده بوده است.
۲) نشریه ای در دورة
. این نشریه را لطف اللّه ترقّی در تهران منتشر می‌کرد. احتمالاً وی پیش از آن هم فعالیت مطبوعاتی داشته، زیرا در فهرست مندرج در روزنامة نجات ایران، نام وی جزو مدیران
جراید سال ۱۳۰۱ ش آمده است. وی دورة اول ترقّی را با نام میرزالطف اللّه دانشمند منتشر می‌کرد و مدیر مسئول این دوره بود.
شروع انتشار ترقّی مصادف با دورة تثبیت حکومت
رضاشاه (۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ ش) بود، ازینرو از یک سو با
ملی گرایی افراطی، در سیاستهای فرهنگی رضاشاه جایی یافت و از سوی دیگر با تأکید بر اسلام در مردم نفوذ کرد. نخستین شمارة دورة اول ترقّی در ۲۲ تیر ۱۳۰۲ منتشر شد. در این دوره ترقّی سه شماره در هفته و در دو صفحة چهار ستونی چاپ می‌شد و به طورکلی مشتمل بود بر سه مقاله و وقایع داخلی و وقایع خارجی. مقالاتی نیز درباره سیاست خارجی داشت، از جمله مقاله ای درباره اجلاس موصل
، و نیز مقاله‌هایی که ملی گرایی ترقّی را نشان می‌دهد، نظیر مقاله ای ستایش آمیز درباره پارسیان هندوستان به قلم ا. ع. کیانی
و تذکر در باب برخورد احتیاط آمیز با اخبار خبرگزاریهای بیگانه مانند رویتر و بی سیم مسکو
.
با توجه به وضع سیاسی و اجتماعی آن دوره، راهکار ترقّی توجه به اهداف ملی گرایانه بود، مثلاً خواست ظهور منجی برای حفظ اتحاد ملی و زنده کردن شکوه باستانی ایران، به کارگیری سیاستهایی همچون سیاستهای پترکبیر و موسولینی برای ایجاد جسارت ملی در ایرانیان
یا تشویق به بازگشت به دورة کوروش و شاهپور برای جلوگیری از اضمحلال ایران
. در بسیاری از شماره ها، برای تقویت روح ملی، افکار بزرگان اسلام آورده می‌شد
. همچنین در مناسبتهای مذهبی مطالبی درج می‌شد.
از دیدگاه جامعه شناسی سیاسی، ترقّی می‌کوشید نسبت به ساخت سنّتی جامعه، پیشرو باشد. طرفداری از کارگران و زحمتکشان
و دعوت به قیام علیه اشراف و ملانمایان
نمونه‌هایی از این کوشش است. ترقّی از همان دورة نخست مواضع ضدانگلیسی داشت و در صدر اخبار و مقالات خود به
امریکا از نظر فرهنگی و تاریخی و سیاسی توجه می‌کرد. تا شمارة نوزدهم دورة نخست ترقّی در دست است، اما دقیقاً معلوم نیست که تا چند شماره منتشر شده بوده است.
دورة دوم ترقّی در پنجم فروردین ۱۳۰۸ با همان هیئت پیشین آغاز شد، اما نام مدیر از لطف اللّه دانشمند به لطف اللّه ترقّی تغییر یافت. مقالة افتتاحی شمارة نخست، «روزنامه نگاری در ایران و تغییرات آن» بود و نشریة ترقّی در طول فعالیت خود، مصداق کاملی از محتوای آن مقاله بود. بخش مهمی از اخبار داخلی مشتمل بود بر اخبار مجلس که شاید مجالی برای ارتباط لطف اللّه ترقّی با نمایندگان و مقدمة حضور او در مجلس بود. ترقّی در این دوره وجهه ای ادبی نیز یافت و رمانسهای احساساتی با پیامهای صریح اجتماعی و اخلاقی از لطف اللّه ترقّی به صورت پاورقی در آن چاپ شد، از جمله جن در حمام سنگلج و خانم هندی که پس از چاپ در ترقّی، در ۱۳۰۷ و ۱۳۰۹ ش جداگانه در تهران به چاپ رسیدند.
شاهنامة فردوسی به تصحیح سعید نفیسی و دیباچة مهاجرتهای تازیکان به ایران نوشته
احمد کسروی در همین دورة ترقّی به صورت پاورقی چاپ می‌شد.
بنا بر بعضی اسناد، ترقّی می‌خواسته در وزارت معارف نشریه ای پویا و زنده معرفی شود
، اما احتمالاً دستگاه ممیزی رضاشاه آن را تعطیل کرده است.
پس از وقایع شهریور ۱۳۲۰ و تبعات
جنگ جهانی دوم در ایران، ترقّی از پانزدهم خرداد ۱۳۲۳ به صورت هفتگی منتشر شد. در این دوره وجهة ادبی و عامه پسند آن بیش‌تر شد. شورای سردبیری نشریه به نویسندگانی چون
علی زرین قلم، ابراهیم مدرسی، علی حافظی، منوچهر مطیعی و
خسرو معتضد واگذار گردید.
لطف اللّه ترقّی که به فعالیتهای حقوقی و سیاسی خارج از نشریه نیز می‌پرداخت، صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن باقی ماند. نشریه در این زمان، به سبب معضلات حقوقی، چند بار توقیف شد. بنا بر گزارش سرتیپ شیبانی،
فرماندار نظامی تهران، به وزارت جنگ، ترقّی جزو نشریاتی بود که فرمانداری نظامی در ۱۲ دی ۱۳۲۳ آن را به سبب
اهانت به دولت در شمارة ۱۰۵، توقیف کرد.
بنا بر گزارش فروش روزنامه‌ها به دفتر نخست وزیری، ترقّی پس از
روزنامة اطلاعات و اطلاعات هفتگی پرفروشترین نشریة پایتخت بود
. ترقّی پس از توقیف، از نهم بهمن ۱۳۲۳ با نام
آزادی خلق و به مدیریت
عادل خلعت بری منتشر شد، اما بار دیگر به دستور سرتیپ شیبانی، به سبب درج مقاله ای خلاف مشی سیاسی دولت، توقیف گردید
. ترقّی سپس با نام
تهران مصور انتشار یافت و از پرفروشترین نشریات پایتخت شد. پس از آزاد شدن انتشارِ آزادی خلق در دهم تیر ۱۳۲۴ به دستور سرهنگ احمد بهارمست، ترقّی با نام پیشین منتشر شد
و از همان آغاز، با رجال مناسبات برقرار کرد، مثلاً لطف اللّه ترقّی در نوزدهم تیر ۱۳۲۴ در نامه ای به
نخست وزیر برای معرفی کمالی، مخبر ترقّی در خراسان، درخواست یاری کرد
. از پاره ای تلگرامهای همین دوره در می‌یابیم که مطبوعات دیگر در کشاکش با دیوان سالاری دولت از نفوذ ترقّی سود می‌جستند
. این نفوذ از سیاهه ای که ادارة کل نگارش وزارت فرهنگ به نخست وزیر داده بود، پیداست؛ در آن‌جا لطف اللّه ترقّی از مدیران جرایدی معرفی شده است که طبق قانون حق
مصاحبه دارند.
توجه نظری نشریة ترقّی به مسائل روزنامه نگاری کم کم جنبة عملی یافت. در مکاتبة علی کمالی (مدیر روزنامة کمالی همدان) با هدایت (معاون نخست وزیر)، به هیئتی مرکّب از حبیب اللّه آموزگار مستشار دیوان کیفر، هدایت معاون نخست وزیر، مهتدی سرپرست تبلیغات وزارت فرهنگ و لطف اللّه ترقّی اشاره شده است
که مسئول تدوین قانون مطبوعات در هجده مادّه بودند. به این ترتیب لطف اللّه ترقّی از معدود روزنامه نگارانی بود که موفق شد در تاریخ مطبوعات ایران، خود را به عنوان نمایندة صنف مطبوعات به حکومت بقبولاند. با اینحال، مقامات امنیتی این نشریه را زیرنظر داشتند؛ در نامه ای از وزارت کشور و شهربانی کل به استانداری آذربایجان ذکر شده که علی عباسقلی زاده (نمایندة ترقّی در ماکو) رئیس آمار حکومت پیشه وری بوده و متهم به قتل ستوان سرمدی، رئیس ژاندارمری ماکو، است.
در بحرانهای اوایل دهة ۱۳۳۰ش، ترقّی به بهانة درج نشدن نام صاحب امتیاز و مدیر مسئول چاپخانه، در سوم دی ۱۳۳۱ تعطیل و دادگاهی شد
. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا دهة ۱۳۴۰ش که پایان انتشار ترقّی بود، این نشریه دورة آرامی داشت. با نزدیک شدن لطف اللّه ترقّی به دربار و مجلس، مواضع نشریه
محافظه کارانه تر شد. اندیشه های ملی گرایانة ترقّی در بخش ادبی، به پاورقیهایی بسیار عامه پسند و احساساتی و سرشار از حسرت گذشتة ایران محدود شد. نوشته های احساساتی مذهبی نیز از کسانی مانند محسن فارسی، جواد فاضل، علی اکبر کسمایی، ذبیح اللّه منصوری و م. محجوب چاپ می‌شد. اشخاصی چون محمدعلی شیرازی، پرویز لادبن، جهانگیر افخمی و نصراللّه شاهرخی ــ که به تناوب گرایشهای چپ و راست و بی طرف داشتند ــ مطالب ادبی و سیاسی و علمی ترجمه می‌کردند. آنچه در ترقّی کمتر تغییر کرد، اخبار مجلس و
کنایات ملایم به
انگلیس بود و در مقابل، بتدریج به صورت درج اخبار علمی و سیاسی و فرهنگی
امریکا از زندگی امریکایی ستایش می‌شد. در زمینة
سیاست خارجی نیز ترقّی نگاهی انتقادآمیز به جنبشهای انقلابی خارجی، مانند جنبشهای
چین و
کوبا، داشت (
.
با توجه به آنچه گفته شد، ترقّی نمونة مهم نشریاتی است که به ازای چند دهه فعالیت در سطوح گوناگون روزنامه نگاری و جذب مخاطبان بسیار، انعطاف سیاسی و فرهنگی بیشتری از خود نشان داد، ولو این‌که این انعطاف در جهت اهداف فرهنگ حکومتی و خواستها و سلیقه های پهلوی اول و دوم بوده باشد.
(۱) اسناد مطبوعات ایران : ۱۳۲۰ـ۱۳۳۲ ، چاپ غلامرضا سلامی و محسن روستایی ، تهران : سازمان اسناد ملی ایران ، ۱۳۷۴ـ۱۳۷۶ ش .
(۲) اسناد مطبوعات : ۱۲۸۶ـ۱۳۲۰ ه . ش ، چاپ کاوه بیات و مسعود کوهستانی نژاد، تهران : سازمان اسناد ملی ایران ، ۱۳۷۲ ش .
(۳) اسنادی از مطبوعات ایران : ۱۳۴۰ـ۱۳۲۰ ه . ش ، تهیه و تنظیم ادارة کل آرشیو، اسناد و موزة دفتر رئیس جمهور، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، سازمان چاپ و انتشارات ، ۱۳۷۸ ش .
(۴) مسعود برزین ، شناسنامة مطبوعات ایران از ۱۲۱۵ تا ۱۳۵۷ شمسی ، تهران ۱۳۷۱ ش .
(۵) محمدعلی تربیت ، تاریخ مطبوعات ایران ، در ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ، ج ۲، ترجمة محمد عباسی ، تهران ?( ۱۳۳۷ ش ) .
(۶) یاسنت لویی رابینو، روزنامه های ایران : از آغاز تا سال ۱۳۲۹ ه ق / ۱۲۸۹ ه ش ، با اضافات و شرح کامل به همراه تصاویر روزنامه ها ، ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده ، تهران ۱۳۷۲ ش .
(۷) محمد صدرهاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ ش .
(۸) محمد محیط طباطبائی ، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران ۱۳۷۵ ش .
(۹) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۳۴۶۰.
