• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نفس - به سکون فاء (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: نفس.
دیگر کاربردها: نفس (ابهام‌زدایی).

نَفْس (به فتح نون و سکون فاء) از واژگان قرآن کریم به معنای ذات شی‌ء است. نَفْس در قرآن مجید در چند معنی به کار رفته، مانند: ۱- روح، ۲- ذات و شخص، ۳- تمایلات نفسانی و خواهش‌های وجود انسان و غرائز او و وجدان و ادراک آدمی، ۴- قلوب و باطن و ۵- بشر اولّی.



نَفْس: در اصل به معنای ذات شی‌ء است.


طبرسی ذیل‌ (وَ ما یَخْدَعُونَ اِلَّا اَنْفُسَهُمْ‌) (و جز خودشان را فریب نمى‌دهند)فرموده: نَفْس سه معنی دارد: یکی به معنی روح، دیگری به معنی تاکید، مثل: «جائنی زید نفسه» سوم به معنی ذات و اصل همان است.
در صحاح گفته: نفس به معنی روح است، «خرجت نفسه» یعنی روحش خارج شد؛ ایضا نفس به معنی خون است، «ما لیس له‌ نَفْسٌ‌ سائلة لا ینجس الماء اذا مات فیه» آنکه خون جهنده ندارد اگر در آبی بمیرد آب نجس نمی‌شود، تا می‌گوید، نفس به معنی عین و ذات شی‌ء است.
ظاهرا خون را از آن نفس گفته‌اند که روح با آن از بدنش خارج می‌شود.


نَفْس در قرآن مجید در چند معنی به کار رفته که نقل می‌شود:

۳.۱ - روح

روح، مثل‌: (اللَّهُ یَتَوَفَّی‌ الْاَنْفُسَ‌ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضی‌ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْاُخْری‌ اِلی‌ اَجَلٍ مُسَمًّی‌) چون برای روح مرگی نیست لذا باید در «مَوْتِها» مضاف مقدر کرد و یا قائل به مجاز عقلی شد، یعنی: «حین موت ابدانها» ایضا در (وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ‌) باید گفت: «وَ الَّتی لَمْ تَمُتْ بَدَنُها» یعنی: «خدا ارواح را در حین موت از ابدان می‌گیرد و روحی را که بدنش نمرده در وقت خواب قبض می‌کند، آنگاه روحی را که در خواب گرفته نگاه‌ می‌دارد اگر مرگ را بر صاحب آن نوشته باشد و دیگری را تا وقتی معین به بدن می‌فرستد».
درباره روح مجرّد از نظر قرآن در «روح» شرحی نوشته‌ایم.

۳.۲ - ذات و شخص

ذات و شخص، مثل‌: (وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی‌ نَفْسٌ‌ عَنْ‌ نَفْسٍ‌ شَیْئاً) «بترسید از روزی که کسی از کسی کفایت نمی‌کند».

۳.۳ - تمایلات نفسانی و غرائز و وجدان

تمایلات نفسانی و خواهش‌های وجود انسان و غرائز او و وجدان و ادراک آدمی؛ در آیاتی نظیر:
(وَ ما اُبَرِّئُ‌ نَفْسِی‌ اِنَ‌ النَّفْسَ‌ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ اِلَّا ما رَحِمَ رَبِّی‌) (من خودم را تبرئه نمى‌كنم، كه نفس سركش بسيار به بدی‌ها امر مى‌كند؛ مگر آنچه را پروردگارم رحم كند).
(وَ نَفْسٍ‌ وَ ما سَوَّاها • فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها) سوگند به روح آدمى و آن كس كه آن را آفريده و موزون ساخته، سپس فجور و تقوایش [شر و خیرش‌] را به او الهام كرده است) می‌شود منظور تمایلات نفسانی و خواهش‌های وجود انسان و غرائز او باشد که با اختیاری که داده شده می‌تواند آنها را در مسیر حق یا باطل قرار دهد، لذا فرموده: (قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها • وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها) (كه هر كس نفس خود را پاك و تزکیه كرده، رستگار شده؛ و آن كه نفس خويش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نوميد و محروم گشته است!).
ایضا در: (وَ لا اُقْسِمُ‌ بِالنَّفْسِ‌ اللَّوَّامَةِ) (و سوگند به نفس ملامت‌گر و وجدان بيدار كه رستاخیز، حق است)، که ظاهرا وجدان و ادراک آدمی مراد است و نیز در آیاتی نظیر:
(وَ نَهَی‌ النَّفْسَ‌ عَنِ الْهَوی‌) (و آن كس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوا باز دارد).
(فَطَوَّعَتْ لَهُ‌ نَفْسُهُ‌ قَتْلَ اَخِیهِ‌) (نفس سركش، به تدريج او را به کشتن برادرش ترغيب كرد)، همین معنی به نظر می‌آید.

۳.۴ - قلوب و باطن

قلوب و باطن؛ در آیاتی نظیر: (وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی‌ نَفْسِکَ‌ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً) (پروردگارت را در درون خود، از روى تضرّع و خوف ياد كن).
(وَ تُخْفِی فِی‌ نَفْسِکَ‌ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ‌) (و در دل خود چيزى را پنهان مى‌داشتى كه خداوند آن را آشكار مى‌كند).
(فَاَسَرَّها یُوسُفُ فِی‌ نَفْسِهِ‌) (یوسف سخت ناراحت شد، و اين ناراحتى را در درون خود پنهان داشت).
(فَاَوْجَسَ فِی‌ نَفْسِهِ‌ خِیفَةً مُوسی‌) (موسی ترس خفيفى در دل احساس كرد مبادا مردم گمراه شوند).
(رَبُّکُمْ اَعْلَمُ بِما فِی‌ نُفُوسِکُمْ‌) (پروردگار شما از درون دل‌هايتان آگاه‌تر است).
مراد از نفس و نفوس در این آیات باید قلوب و باطن انسان‌ها باشد، یعنی این چیز در درون آدمی است. در «قلب» آیاتی در این زمینه نقل کرده‌ایم، که در بعضی از آیات به جای نفوس، قلوب ذکر شده، نظیر:
و (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی قُلُوبِکُمْ‌) (و خدا آنچه را در دل‌هاى شماست مى‌داند).

۳.۵ - بشر اولی

بشر اوّلی، مثل: (یا اَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ‌ نَفْسٍ‌ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً) (مردم! از مخالفت پروردگارتان بپرهيزيد، همان كسى كه همه شما را از يك انسان آفريد؛ و همسر او را نيز از جنس او خلق كرد؛ و از آن دو، مردان و زنان فراوانى در روى زمین منتشر ساخت).
نظیر این آیه است:
آیه ۹۸ انعام: (وَهُوَ الَّذِيَ أَنشَأَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ) (او كسى است كه شما را از يك انسان آفريد)؛
آیه ۱۸۹ اعراف‌: (هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا) (اوست كسى كه همه شما را از يك فرد آفريد؛ و همسرش را نيز از جنس او قرار داد)؛
آیه ۶ زمر که فرموده: (خَلَقَکُمْ مِنْ‌ نَفْسٍ‌ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها) (او همه شما را از يك انسان آفريد، و همسرش را از جنس او خلق كرد)؛ به نظر می‌آید مراد از نفس در این آیات بشر اوّلی است.


۱. قرشی بنابی، علی اکبر، قاموس قرآن، ج۷، ص۹۴.    
۲. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۸۱۸.    
۳. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ت الحسینی، ج۴، ص۱۱۴.    
۴. بقره/سوره۲، آیه۹.    
۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳.    
۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۳۳.    
۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۷۱.    
۸. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۳، ص۹۸۴.    
۹. زمر/سوره۳۹، آیه۴۲.    
۱۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۲۶۹.    
۱۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۴۰۷.    
۱۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۸۱.    
۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۱۸۶.    
۱۴. بقره/سوره۲، آیه۴۸.    
۱۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۵۴.    
۱۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱، ص۲۳۲.    
۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۲۲۳.    
۱۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۳.    
۱۹. یوسف/سوره۱۲، آیه۵۳.    
۲۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۴۲.    
۲۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۱۹۷.    
۲۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۱، ص۲۶۹.    
۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۳۶۸.    
۲۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۲، ص۲۳۶.    
۲۵. شمس/سوره۹۱، آیه۷-۸.    
۲۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۹۵.    
۲۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۹۷.    
۲۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۴۹۹.    
۲۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۵۵.    
۳۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۷، ص۱۱۵.    
۳۱. شمس/سوره۹۱، آیه۹-۱۰.    
۳۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۹۵.    
۳۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۹۸.    
۳۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۵۰۰.    
۳۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۵۵.    
۳۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۷، ص۱۱۵.    
۳۷. قیامة/سوره۷۵، آیه۲.    
۳۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۷۷.    
۳۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۰۳.    
۴۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۱۶۳.    
۴۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۹۶.    
۴۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۹۷.    
۴۳. نازعات/سوره۷۹، آیه۴۰.    
۴۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۸۴.    
۴۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۹۲.    
۴۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۳۱۱.    
۴۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۶۰.    
۴۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۲۸۹.    
۴۹. مائده/سوره۵، آیه۳۰.    
۵۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۱۲.    
۵۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۵، ص۳۰۵.    
۵۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۵، ص۴۹۷.    
۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۲۸۵.    
۵۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۷، ص۶.    
۵۵. اعراف/سوره۷، آیه۲۰۵.    
۵۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۷۶.    
۵۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۳۸۲.    
۵۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۸، ص۴۹۹.    
۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۷۹۲.    
۶۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۱۵۲.    
۶۱. احزاب/سوره۳۳، آیه۳۷.    
۶۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۲۳.    
۶۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۳۲۲.    
۶۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۴۸۲.    
۶۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۵۶۴.    
۶۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۱۲۴.    
۶۷. یوسف/سوره۱۲، آیه۷۷.    
۶۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۴۴.    
۶۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۲۲۷.    
۷۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۱، ص۳۰۹.    
۷۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۳۸۹.    
۷۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۲، ص۲۷۳.    
۷۳. طه/سوره۲۰، آیه۶۷.    
۷۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۱۶.    
۷۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۷۷.    
۷۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۲۴۶.    
۷۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۳۳.    
۷۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۴۶.    
۷۹. اسراء/سوره۱۷، آیه۲۵.    
۸۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۸۴.    
۸۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۸۱.    
۸۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۱۱۱.    
۸۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۳۲.    
۸۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۱۲۲.    
۸۵. احزاب/سوره۳۳، آیه۵۱.    
۸۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۲۵.    
۸۷. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۳۳۶.    
۸۸. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۵۰۴.    
۸۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۵۷.    
۹۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۱۵۸.    
۹۱. نساء/سوره۴، آیه۱.    
۹۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۷۷.    
۹۳. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۴، ص۱۳۵.    
۹۴. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۴، ص۲۱۴.    
۹۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۵.    
۹۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۵، ص۷.    
۹۷. انعام/سوره۶، آیه۹۸.    
۹۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۴۰.    
۹۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۲۸۸.    
۱۰۰. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۳۹۹.    
۱۰۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۵۲۶.    
۱۰۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۱۹۹.    
۱۰۳. اعراف/سوره۷، آیه۱۸۹.    
۱۰۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۷۵.    
۱۰۵. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۳۷۴.    
۱۰۶. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۸، ص۴۸۷.    
۱۰۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۷۸۱.    
۱۰۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۱۳۴.    
۱۰۹. زمر/سوره۳۹، آیه۶.    
۱۱۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۵۹.    
۱۱۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۲۳۸.    
۱۱۲. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۳۶۲.    
۱۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۷۶۵.    
۱۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۱۴۸.    



قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله "نفس"، ج۷، ص۹۴.    






جعبه ابزار