هبة الله بن ابی العلاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوالحسن هبه الله بن ابی العلاء، ملقب به موفق الملک، امین الدوله و سلطان الحکماء و معروف به ابن تلمیذ،
پزشک،
داروشناس،
ادیب و
شاعر مسیحی بغدادی است.
علت اشتهار وی به ابن تلمیذ را انتساب به ابوالفرج معتمد الملک یحیی بن تلمیذ، نیای مادری وی دانسته‌اند که او نیز به ابن تلمیذ
شهرت داشته است.
ابن تلمیذ در بغداد و در خانواده‌ای مسیحی تولد یافت.
پدر وی پزشکی مشهور بود. در هیچ یک از منابع قدیمی، اشاره‌ای به سال تولد وی نشده است، ولی با توجه به تصریح بیشتر مآخذ که درگذشت او را در ۲۸
ربیع الاول ۵۶۰ ق یا
صفر همان سال دانسته و این که وی ۹۴ یا ۹۵ سال
عمر کرده است، باید تولد او در
حدود ۴۶۵ یا ۴۶۶ ق باشد. ولی بنا به رای شیخو وی در ۴۷۴ ق زاده شده است.
ابن تلمیذ مقدمات علوم را در زادگاه خویش فراگرفت و به گفته
ابن خلکان، استاد وی در پزشکی، هبه الله بن سعید بوده است. وی سپس برای تکمیل معلومات و مطالعات پزشکی، به
ایران سفر کرد. چنانچه از منابع جدید بر می‌آید، وی به سراسر ایران رفته و اطلاعات خویش را در
زبان فارسی تکمیل کرده است و گویا در این دوره بوده است که او به دربار
سلطان سنجر راه یافت. به گفته بیهقی، وی به هنگام بیماری سلطان، نسخه‌ای برای او تهیه کرد که با مخالفت پزشک دربار سنجر روبه رو شد.
ابن تلمیذ در شهر
ساوه به دیدار موفق الدین ابوطاهر حسین بن محمد رسید و از
کتابخانه مهم وقفی او استفاده کرد و در
مدح وی اشعاری سرود. آنگاه به
بغداد بازگشت و پس از درگذشت ابوالفرج یحیی بن تلمیذ، به جای وی نشست و به دربار
خلفای عباسی راه یافت و پزشک مخصوص خلیفه المقتفی شد و نیز به ریاست بیمارستان عضدی رسید و تا هنگام مرگ، در همان منصب باقی بود. سپس به ریاست پزشکان بغداد منصوب شد و ریاست هیات ممتحنه پزشکان را به عهده گرفت. به گفته بیهقی، حقوق سالیانه وی در بغداد بیش از ۲۰ هزار دینار بود که همه آن را در راه طالبان علم و افراد مستحق
انفاق می‌کرد.
میان او و اوحد الزمان ابوالبرکات هبة الله ابن ملکا،
رقابت و دشمنی بود و یک بار ابن ملکا در نامه‌ای که به
حیله به
خلیفه رسانید، کوشید که نظر خلیفه را نسبت به ابن تلمیذ تغییر دهد، اما خلیفه در مقابل این
سعایت، جان و مال ابن ملکا را بر ابن تلمیذ
مباح ساخت ولی ابن تلمیذ متعرض او نشد و فقط در چند بیت
شعر او را
هجو کرد.
ابن تلمیذ را بسیاری از منابع، یکی از پزشکان و حکیمان برجسته دوره عباسی به شمار آورده‌اند، چنان که قفطی او را
بقراط عصر و
جالینوس زمان خود دانسته است. بیهقی به نقل از ابوبکر ابن عروه، نوشته است که وی غیر از دانش پزشکی، در علوم دیگر به ویژه در
منطق و
طبیعیات، چیره دست بوده است.
وی در الهیات مسیحی نیز اطلاعات گسترده‌ای داشت، چنان که به گفته
یاقوت، او
کشیش مجتمع مسیحی
بغداد و رئیس آن بود. وی از مسائل اسلامی، به ویژه
طب بر پایه
احادیث نبوی نیز بهره‌ای وافر داشت و شرحی بر احادیث نبوی نوشت که در نوع خود از اولین کتاب‌ها در این موضوع به شمار رفته است.
او به
موسیقی و موسیقی دانان نیز علاقه مند بوده است و از شعری خوب و نثری زیبا برخوردار بود؛ ولی نثر وی از نظم او بهتر بوده است. محتوای اشعار وی از مسائلی چون پزشکی عمومی، بهداشت غذایی، سلامت روانی، دوستی، مهمان نوازی، فروتنی و پند و اندرز تشکیل می‌شود. وی اشعاری نیز در هجو و
مذمت معاصران خود دارد.
وی دارای آثار و تالیفات طبی متعددی است، اما هیچ یک از آن‌ها ابتکاری نیستند، بلکه بیشتر شرح، تفسیر و تلخیص آثار
بقراط،
جالینوس،
ابن سینا،
ابوبکر زکریای رازی، حنین بن اسحاق،
ابن مسکویه و
ابن جزله است.
۱. اقراباذین در داروشناسی و داروسازی به
زبان عربی.
۲. الرسالة (المقاله) الامینیة فی الفصد.
۳. اختیار کتاب الحاوی که تلخیصی از کتاب حاوی رازی است.
۴. شرح مسائل حنین بن اسحاق.
۵. الکناش فی الطب.
نرم افزار طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
