• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

واژه‌شناسی عصمت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



عصمت ملکه دوری از گناه و خطا می باشد. واژه «عصمت» معانی متعدّدی دارد؛ مانند پاکدامنی، دوری از گناه و خویشتنداری.



عصمت در لغت به معنای منع کردن و بازداشتن است و به همین معنا در برخی از آیات و روایات به کار رفته است که نمونه‌هایی از آن را بیان می‌کنیم:
الف. «لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ اَمْرِ اللّه اِلاّ مَنْ رَحِمَ»؛ امروز هیچکس را از قهر خدا جز به لطف او پناه نیست. (تنها رحمت او است که مانع از عذاب می‌گردد).
ب. «وَ اللّه یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ»؛ خدا تو را از شر و آزار مردمان محفوظ خواهد داشت.
ج. «الاعتبارُ یُفیدُ العِصمَة»؛ عبرت‌گیری (از کارهای دیگران) مصونیت آدمی‌ را به دنبال دارد (و از آزمودن دوباره‌ی اعمال ناپسند جلوگیری می‌کند).
د. «انَّ التَقوی عِصمَة لَکَ فِی حَیاتِک»؛ تقوای الهی (از آلودگی به گناه) بازتان می‌دارد.
گفتنی است که بازداشتن و منع کردن، همواره با جبر و اکراه همراه نیست؛ بلکه در مورد کسی که به پند و‌اندرز بسنده می‌کند و دایره‌ی اختیار دیگری را تنگ نمی‌نماید نیز می‌توان این واژه را به کار گرفت.


از سوی دیگر، از دیدگاه آیات و روایات، پیامبران و امامان از هر گونه گناه و خطایی در امان‌اند. برای بیان این حقیقت، الفاظ و تعابیر گوناگونی به کار رفته که واژه‌ی عصمت نیز یکی از آن‌ها است.
‌اندیشمندان مسلمان با بهره‌گیری از آیات و روایات و بر پایه مبانی پذیرفته شده در مکاتب مختلف کلامی، تعاریف گوناگونی از عصمت به دست داده‌اند که کم و بیش با یک دیگر تفاوت‌هایی نیز دارند.
[۱۲] ابن سینا، حسین بن عبدالله، الالهیات، ج۳، ص۱۶۱.

فاضل مقداد در تعریف عصمت می‌گوید: «عصمت، لطفی است که خداوند در حق مکلف به جای می‌آورد، به گونه‌ای که انگیزه‌ای برای ترک اطاعت و یا انجام معصیت در او باقی نمی‌ماند، هر چند این لطف، توان انجام گناه را از وی نمی‌ستاند»
این متکلم برجسته‌ی امامیه، در ادامه، اسباب تحقق لطف الهی را چنین بر می‌شمارد: الف. برخورداری از ملکه‌ای که آدمی‌ را از اقدام بر معاصی باز می‌دارد، ب. آگاهی کامل از پیامدهای اعمال زشت و زیبا، ج. ترس از مؤاخذه بر ترک اولی.


چنانکه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «انَا وَ عَلی وَ الحَسن وَ الحُسَین وَ تِسعَة مِن وُلدِ الحُسَین مُطَهَّروُن مَعصومُون»؛ من و علی و حسن و حسین و نُه نفر از فرزندان حسین، پاک و معصوم هستیم.
امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) نیز با اشاره به این حقیقت که خدای حکیم را نشاید که به اطاعت و پیروی همه‌جانبه از کسی فرمان دهد که از آلوده شدن به گناه در امان نیست، می‌فرماید: «انّما امَرَ اللّه عَزوَجَل بِطاعَة الرَسول لانَّهُ مَعصوم مُطَهّر لا یَامُر بِمَعصیتِه»؛ دلیل آنکه خداوند مردم را به اطاعت (همه جانبه) از پیامبر می‌خواند آن است که وی پاک و معصوم است و به گناه فرمان نمی‌دهد.
این، تنها نمونه‌هایی است از روایاتی که پیشینه‌ی کاربرد واژه‌ی عصمت را می‌نمایانند و بر این پندار که پیدایش این اصطلاح، سال‌ها پس از ظهور اسلام و در زمان رواج‌ اندیشه‌های کلامی‌ بوده است،
[۱۸] عصمة الانبیاء، (رسالة التقریب، العدد الثانی)، ص۱۳۳.
خط بطلان می‌کشند، با این همه، برای بهره‌گیری از معارف دینی نباید تنها از واژه‌هایی سراغ گرفت که به تدریج در معنای امروزیشان به کار رفته یا در این معانی رواج یافته‌اند. قرآن کریم، بی آن که واژه‌ی عصمت را به کار گیرد، با بیان‌های گوناگون دامان انبیا و اولیا را از هر گونه گناه و خطایی می‌زداید.
[۱۹] شریفی، احمدحسین، پژوهشی در عصمت معصومان، ص۱۱۴ـ۱۰۹.
[۲۰] شریفی، احمدحسین، پژوهشی در عصمت معصومان، ص۱۶۰ـ۱۵۷.
[۲۱] شریفی، احمدحسین، پژوهشی در عصمت معصومان، ص۲۰۷ـ۱۹۶.
[۲۲] شریفی، احمدحسین، پژوهشی در عصمت معصومان، ص۳۰۶ـ۲۸۵.

پیامبر گرامی‌ اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امیرمؤمنان (علیه‌السلام) نیز افزون بر این واژه، تعابیر دیگری به کار می‌برند که در رسایی و گویایی، چیزی از آن کم ندارد؛ چنان که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در تفسیر آیه‌ی تطهیر می‌فرماید: «فَانَا وَ اهل بیتی مُطَهَّرون مِن الذنُوب»؛ من و اهل بیتم از گناه پیراسته‌ایم.


۱. هود/سوره۱۱، آیه۴۳.    
۲. مائده/سوره۵، آیه۶۷.    
۳. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج۷، ص۴۲۹.    
۴. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج۷، ص۴۲۹.    
۵. ابن فارس، احمد، مقاییس اللغة، ج۴، ص۳۳۱.    
۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۷، ص۹۴.    
۷. معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۷.    
۸. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۷، ص۹۳.    
۹. ایجی، میر سیدشریف، شرح المواقف، ج۸، ص۲۸۰.    
۱۰. تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، ج۴، ص۳۱۲.    
۱۱. سیدمرتضی، علی بن حسین، تنزیه الانبیاء، ص۱۵.    
۱۲. ابن سینا، حسین بن عبدالله، الالهیات، ج۳، ص۱۶۱.
۱۳. حلّی، فاضل مقداد بن عبد اللّٰه، ارشاد الطالبین، ص۳۰۱-۳۰۲.    
۱۴. حلّی، فاضل مقداد بن عبد اللّٰه، ارشاد الطالبین، ص۳۰۱.    
۱۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ص۲۰۱.    
۱۶. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، ج۲، ص۳۱۶.    
۱۷. محمدی ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۱، ص۵۰۸.    
۱۸. عصمة الانبیاء، (رسالة التقریب، العدد الثانی)، ص۱۳۳.
۱۹. شریفی، احمدحسین، پژوهشی در عصمت معصومان، ص۱۱۴ـ۱۰۹.
۲۰. شریفی، احمدحسین، پژوهشی در عصمت معصومان، ص۱۶۰ـ۱۵۷.
۲۱. شریفی، احمدحسین، پژوهشی در عصمت معصومان، ص۲۰۷ـ۱۹۶.
۲۲. شریفی، احمدحسین، پژوهشی در عصمت معصومان، ص۳۰۶ـ۲۸۵.
۲۳. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ج۶، ص۶۰۶.    



سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «واژه‌شناسی عصمت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۲۶.    



جعبه ابزار