واژه‌شناسی عصمت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عصمت
ملکه دوری از
گناه و
خطا می باشد. واژه «
عصمت» معانی متعدّدی دارد؛ مانند
پاکدامنی، دوری از گناه و
خویشتنداری.
عصمت در لغت به معنای منع کردن و بازداشتن است و به همین معنا در برخی از
آیات و
روایات به کار رفته است که نمونه‌هایی از آن را بیان می‌کنیم:
الف. «لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ اَمْرِ اللّه اِلاّ مَنْ رَحِمَ»؛
امروز هیچکس را از
قهر خدا جز به
لطف او پناه نیست. (تنها
رحمت او است که مانع از
عذاب می‌گردد).
ب. «وَ اللّه یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ»؛
خدا تو را از
شر و
آزار مردمان محفوظ خواهد داشت.
ج. «الاعتبارُ یُفیدُ العِصمَة»؛
عبرت‌گیری (از کارهای دیگران) مصونیت آدمی را به دنبال دارد (و از آزمودن دوباره‌ی اعمال ناپسند جلوگیری می‌کند).
د. «انَّ التَقوی عِصمَة لَکَ فِی حَیاتِک»؛
تقوای الهی (از آلودگی به گناه) بازتان می‌دارد.
گفتنی است که بازداشتن و منع کردن، همواره با
جبر و
اکراه همراه نیست؛ بلکه در مورد کسی که به پند و‌اندرز بسنده می‌کند و دایره‌ی
اختیار دیگری را تنگ نمی‌نماید نیز می‌توان این واژه را به کار گرفت.
از سوی دیگر، از دیدگاه آیات و روایات،
پیامبران و
امامان از هر گونه گناه و خطایی در امان‌اند. برای بیان این حقیقت، الفاظ و تعابیر گوناگونی به کار رفته که واژه‌ی عصمت نیز یکی از آن‌ها است.
اندیشمندان مسلمان با بهره‌گیری از آیات و روایات و بر پایه مبانی پذیرفته شده در مکاتب مختلف کلامی، تعاریف گوناگونی از عصمت به دست داده‌اند که کم و بیش با یک دیگر تفاوت‌هایی نیز دارند.
فاضل مقداد در تعریف عصمت می‌گوید: «عصمت، لطفی است که
خداوند در حق
مکلف به جای می‌آورد، به گونه‌ای که انگیزه‌ای برای ترک
اطاعت و یا انجام
معصیت در او باقی نمی‌ماند، هر چند این لطف، توان انجام
گناه را از وی نمی‌ستاند»
این متکلم برجسته‌ی
امامیه، در ادامه، اسباب تحقق
لطف الهی را چنین بر می‌شمارد: الف. برخورداری از ملکه‌ای که
آدمی را از اقدام بر معاصی باز می‌دارد، ب. آگاهی کامل از پیامدهای اعمال زشت و زیبا، ج. ترس از
مؤاخذه بر
ترک اولی.
چنانکه
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرماید: «انَا وَ عَلی وَ الحَسن وَ الحُسَین وَ تِسعَة مِن وُلدِ الحُسَین مُطَهَّروُن مَعصومُون»؛
من و
علی و
حسن و
حسین و نُه نفر از فرزندان حسین،
پاک و معصوم هستیم.
امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) نیز با اشاره به این حقیقت که خدای
حکیم را نشاید که به
اطاعت و پیروی همه‌جانبه از کسی فرمان دهد که از آلوده شدن به گناه در امان نیست، می‌فرماید: «انّما امَرَ اللّه عَزوَجَل بِطاعَة الرَسول لانَّهُ مَعصوم مُطَهّر لا یَامُر بِمَعصیتِه»
؛ دلیل آنکه خداوند مردم را به اطاعت (همه جانبه) از پیامبر می‌خواند آن است که وی پاک و
معصوم است و به گناه فرمان نمی‌دهد.
این، تنها نمونه‌هایی است از روایاتی که پیشینه‌ی کاربرد واژه‌ی
عصمت را می‌نمایانند و بر این پندار که پیدایش این اصطلاح، سال‌ها پس از ظهور
اسلام و در زمان رواج اندیشه‌های کلامی بوده است،
خط بطلان می‌کشند، با این همه، برای بهره‌گیری از
معارف دینی نباید تنها از واژه‌هایی سراغ گرفت که به تدریج در معنای امروزیشان به کار رفته یا در این معانی رواج یافته‌اند.
قرآن کریم، بی آن که واژه‌ی عصمت را به کار گیرد، با بیان‌های گوناگون دامان
انبیا و
اولیا را از هر گونه گناه و خطایی می‌زداید.
پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امیرمؤمنان (علیه‌السلام) نیز افزون بر این
واژه، تعابیر دیگری به کار می‌برند که در رسایی و گویایی، چیزی از آن کم ندارد؛ چنان که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در تفسیر
آیه‌ی تطهیر می‌فرماید: «فَانَا وَ اهل بیتی مُطَهَّرون مِن الذنُوب»
؛ من و اهل بیتم از گناه پیراسته‌ایم.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «واژه‌شناسی عصمت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۲۶.
