وضعیت همسایگی و همسایگان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
وضعیت همسایگی و همسایگان و رعایت حقوق آنان در
دین مبین اسلام بسیار تاکید شده است. از این‌رو در
قرآن کریم و فرمایشات گهربار
ائمه معصومین (سلام‌الله‌علیهم) بارها به وظایف و حقوق متقابل افراد با یکدیگر اشاره شده است که در این یادداشت،
روایات اسلامی درخصوص وضعیت همسایگی و همسایگان مورد بررسی قرار گرفته است.
در دین مبین اسلام بر چگونگی روابط اجتماعی بسیار تاکید شده است و شاید هیچ مذهب و مکتبی تا بدین حد نسبت به تعاملات اجتماعی حساسیت نشان نداده است، از این‌رو در قرآن کریم و فرمایشات گهربار ائمه معصومین (سلام‌الله‌علیهم) بارها به وظایف و حقوق متقابل افراد با یکدیگر اشاره شده است.
امام سجاد (علیه‌السّلام) رساله‌ای مستقل به نام “
رساله الحقوق” دارند که در آن از این حقوق و وظایف به تفصیل یاد شده است.
آنچه به‌ویژه در معماری حائز اهمیت است حقوق همسایگان بر یکدیگر است. در روایات اسلامی در این خصوص مطالبی آمده است که واقعاً شگفت‌آور و حیرت‌انگیز است. و
خداوند متعال آنقدر بر حق همسایه تاکید کرده است که رسول خدا می‌فرماید:
از
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده است که فرمود: خداوند چندان درباره
همسایه به من سفارش نمود که گمان بردم همسایه جزو ورثه است. «عنه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم): ان الله تبارک و تعالی ارانی بالجار، حتی ظننت انه یرثنی.»
به هر حال نصوص دینی بر مساله همسایه از دو سو تاکید دارند:
از یک طرف بر دقت در گزینش همسایه خوب و جستجوی کامل از احوال او سخن می‌رود؛
و از سوی دیگر بر رعایت حقوق همسایگان و حفظ حرمت آنان پافشاری می‌شود. در میان این دو موضوع مباحثی مطرح شده است که با معماری پیوندی نزدیک دارد.
در روایات آمده است که پیش از خرید یا ساخت از همسایه آن بپرسید و بیش از هر اقدام از ویژگی‌های روحی و اخلاقی همسایه آگاه شوید. تاکید اسلام بر تحقیق دقیق از همسایگان، گذشته از جنبه‌های امنیتی و آرامش روحی، توجه به ابعاد تربیتی و اخلاقی را در نظر دارد. طبیعی است که اگر انسان در محله‌ای فاسد و بی‌اعتماد زندگی کند به تدریج این روحیه و فرهنگ به درون خانه و خانواده‌ی او نیز رسوخ می‌کند. برای نمونه در روایت زیر به این نکته اشاره شده است:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: هر کس با
مشرک هم‌داستان و همجوار شد، چنان او شد. رسول الله صلی الله علیه و آله: «من جامع المشرک و سکن معه فانه مثله.»
به همین دلیل در احادیث بسیار بر گزینش درست همسایه و جست و جو در خصوصیات او تاکید شده است. به‌طور کلی اسلام نسبت به دوستان و همنشینان حساسیت ویژه‌ای اعمال می‌کند و مومنین را از اختلاط با فرهنگ‌ها و هنجارهای ناشایست برحذر می‌دارد.
امام علی (علیه‌السّلام) در وصیت خود به فرزندش
امام حسن (علیه‌السّلام) می‌فرماید: جویای همراه قبل از راه و همسایه پیش از خانه باش. علی علیه السلام: «فی وصیته للحسن علیه السلام”: سل عن الرفیق قبل الطریق و عن الجار قبل الدار.»
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: قبل از خرید خانه در پی همسایه باشید. رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «التمسوا الجار قبل شراء الدار.»
در پی (یافتن) همسایه قبل از (تهیه) خانه و همراه قبل از راه (افتادن) باشید. رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «التمسوا الجار قبل الدار و الرفیق قبل الطریق.»
لقمان (علیه‌السّلام): در وصیت خود به فرزندش فرمود: فرزندم، اول همسایه سپس خانه، اول همراه آنگاه راه. فرزندم، اگر خانه‌ها برفراز بودند، هرگز آدمی با همسایه بد روبرو نمی‌شد. قال لقمان (فی وصیه لابنه): «یا بنی اجار ثم الدار یا بنی الرفیق ثم الطریق یا بنی لو کانت البیوت علی العجل ما جاور رجل جار سوء ابداً.»
علی (علیه‌السّلام) فرمود: مردی نزد رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و گفت: قصد خرید خانه‌ای دارم شما کجا را فرمان می‌دهید؟ آنگاه نام چند محله را برد، رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: همسایگان، آنگاه خانه، همراه، سپس راه! قال علی (علیه‌السّلام): «جاء رجل الی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فقال یا رسول الله انی اردت شراء دار این تامرنی اشتری فی جهنیه‌ام فی مزینه‌ام فی ثقیف‌ام فی قریش فقال له رسول الله: الجوار ثم الدار و الرفیق ثم السفر.»
از مجموع این روایات دو نکته در خصوص معماری به دست می‌آید:
انسان در هنگام خرید زمین و ساخت
مسکن قبل از هر چیز باید از محیط فرهنگی منطقه و فرهنگ همسایگان شناخت لازم را به دست آورد. معمولاً در این مواقع افراد بیشتر به موقعیت محل از نظر اقتصادی نظر می‌کنند. حال آنکه از نظر اسلام قبل از هر چیز باید به جنبه‌های ارزشی و اخلاقی محیط توجه کرد. در روایت اخیر خواندیم که وقتی مردی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مورد محل سکونت خود پرسید، حضرت فرمودند: مهم نیست که در کدام منطقه یا قبیله سکونت می‌گزینی، مهم این است که در بین چه کسانی و یا چه خصلت‌هایی زندگی می‌کنی.
در امر شهرسازی و شهرک‌سازی نیز باید به این نکته اساسی توجه داشت که محیط از نظر فرهنگی و اجتماعی به گونه‌ای نباشد که فرهنگ و اخلاقی مادی بر آن حاکم شود. از نظر اجتماعی مادام که افراد ناشایست در اقلیت به سر برند و
جامعه را برخلاف خود ببینند از تحرک آشکار خودداری می‌ورزند. برای این کار در واگذاری خانه‌ها و حتی پیش از آن در ترکیب اعضای تعاونی‌های مسکن و در پیش بینی‌های اولیه برای بافت جمعیتی شهرک باید دقت لازم را مبذول داشت. از نظر شهرسازی نیز تعبیه‌ی
مساجد و نماهای دینی در نقاط شلوغ و مناطق مرکزی شهر تاثیر به سزایی در پالایش محیط فرهنگی دارد.
نکته‌ی دیگری که در اینجا تنها در حد اشاره‌ای کوتاه می‌توان گفت سبک شهرسازی و تاثیر آن در سالم سازی محیط اجتماعی است. چنانکه می‌دانیم، در گذشته‌ها شهر‌ها را بیشتر بر اساس سبک شعاعی می‌ساختند. بدین معنا که مسجد و
بازار و دیگر مراکز اصلی در مرکز شهر قرار می‌گرفت و خیابان‌ها مناطق مسکونی همچون پرتوهایی به این مرکز ختم می‌شد. اما امروزه از سبک شطرنجی استفاده می‌شود که هر خیابان و محله خود استقلال نسبی دارد.
در شکل اخیر محله‌ها خلوت و منزوی می‌شوند و کنترل اجتماعی عملاً از بین می‌رود.
سرقت،
خلافکاری و غیره در چنین محیط‌هایی راحت‌تر صورت می‌گیرد و امنیت اخلاقی و اقتصادی به مراتب پایین‌تر است. در این سبک از شهرسازی افراد بدکار و مردم آزار زمینه‌ی تظاهر و خودنمایی می‌یابند و دور از چشم جامعه نیات درونی خود را آگاهانه یا ناخودآگاه بروز می‌دهند. در یک کلام، سبک شهرسازی و نحوه‌ی واگذاری نیز در فضای فرهنگی و اجتماعی محل سکونت تاثیر دارد و در برنامه‌ریزی‌های کلان باید در نظر گرفته شود.
یکی از مباحث مطرح در خصوص همسایگان توجه به حقوق آنها و وظایف هر کس نسبت به همسایه‌ی خویش است. چناچه می‌دانیم از نظر
عرف و
شرع حرمت مادر و حفظ حقوق او از همه کس بیشتر و برتر است، در روایت تصریح شده است که حرمت همسایه همچون حرمت مادر است و باید به همان‌اندازه در حفظ حقوق همسایه کوشید.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: احترام به همسایه همچون
احترام مادر، بر انسان
واجب است. رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله: «حرمه الجار علی الانسان کحرمه امه.»
در روایت دیگر به کسانی که همسایه خود را آزار و اذیت می‌کنند وعده ی عذاب داده شده است.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: آنکه بدون جهت همسایه را آزار رساند خداوند بوی
بهشت را بر او
حرام نماید و جایگاه او آتش است. بدانید که خداوند از حق همسایه پرسش کند و کسی که تضییع این حق نماید از ما نباشد. آن کس که از عاریت دادن لوازم خانه به گاه نیاز همسایه خودداری ورزد، خداوند در
روز رستاخیز او را از فضل خود محروم سازد و او را به خودش واگذارد و چنین کسی هلاک گردد و خداوند پوزش او را نپذیرد.
عن رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قال: «و من کان موذیا لجاره من غیر حق حمه الله ریح الجنه و ماواه النار الا و ان الله یسال الرجل عن حق جاره و من ض حق جاره فلیس منا، و من منع الماعون من جاره اذا احتاج الیه منعه الله فضله یوم القیامه و وکله الی نفسه و من وکله الله عزوجل الی نفسه هلک و لایقبل الله عزوجل له عذراً.»
در احادیث بسیار از حقوق همسایگان به تفصیل یاد شده است. در این خصوص دقت‌ها و ظرافت‌هایی در روایات به کار رفته است که شرح و بسط آن، ما را از هدف اصلی دور می‌کند. برای روشن شدن موضوع به روایت زیر توجه فرمایید.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: آیا حق همسایه را می‌دانید؟ اگر از تو یاری خواست یاریش رسان، و اگر وامی خواست او را وام ده. اگر درمانده گردید به او روی آورد، و اگر
بیمار شد، عیادتش نما. اگر از دنیا رفت او را
تشییع کن. اگر چیزی به او رسید به وی تبریک گو و اگر مصیبتی دید او را
تسلیت ده، خانه‌ات را چندان رفیع نساز که او را از
نعمت وزش باد محروم سازی مگر آنکه اجازت دهد و اگر میوه‌ای خریده‌ای به او تعارف کن و اگر نمی‌کنی پنهانی آن را به خانه آور و مبادا که فرزندت از آن میوه بیرون برد و دل فرزند او را به درد آورد.
با بلند کردن بوی غذا، او را اذیت نکن مگر آنکه از طعام به او نیز بدهی! اکنون آیا حق همسایه را خوب دانستید؟ سوگند به خدایی که جانم به دست اوست حق همسایه را جز‌اندکی از کسانی که خداوند به ایشان رحمت آورده است ادا نمی‌کنند.
قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «اتدرون ما حق الجار؟ ان استعان بک اعنته و ان استقرضک اقرضته و ان افتقرعدت علیه و ان مات اتبعت جنازته و ان اصابه خیر هناته و ان اصابته مصیبه عزیته و لا تستطیل علیه بالبناء فتحجب عنه الریح الا باذنه و ان اشتریت فاکهه فاهد له فان لم تفعل فادخلها سراً و لا یخرج بها ولدک لیغیظ بها ولده و لا توذه بقتار (مراد بوی گوشت، غذا و مثل آن است.) قدرک الا ان تغرف له منها، اتدرون ما حق الجار و الذی نفسی بیده لایبلغ حق الجار الاقلیل ممن رحمه الله.»
از همین دو روایت چند نکته مهم درباره معماری به دست می‌آید:
از عبارت «ولا تستطیل علیه بالبناء فتحجب عنه الریح الا باذنه.» معلوم می‌شود که یکی از حقوق همسایه این است که ارتفاع دیوار خانه چنان بلند نباشد که حقوق طبیعی او را مانع شود.
البته در روایت بر کلمه ” ریح” (باد) تکیه شده است و ظاهراً فقط به جایی که دیوار خانه از باد و هوای آزاد مانع شود نظر دارد. ولی از سیاق و عبارت معلوم می‌شود که خصوصیتی در این نکته نیست و منظور این است که ارتفاع ساختمان باید طوری باشد که همسایگان را از مواهب طبیعی چون باد و هوای آزاد، نور خورشید، فضای سبز و غیره محروم نکند.
در روایت تصریح شده است که بلند کردن بنا (در صورتی که موجب تضییع حق همسایه شود) تنها با اجازه او جایز است (الا باذنه). شاید از همین قید بتوان استفاده کرد که این کار حرام است و دست کم
کراهت شدید دارد، به عبارت دیگر، استفاده از مواهب طبیعی حقی ثابت برای همه ساکنین است که سلب آن جز با اذن و رضایت ممکن نیست.
بنابراین می‌توان گفت که ارتفاع بیش از حد متعارف ساختمان به گونه‌ای که مانع بهره‌مندی همسایه از مواهب طبیعی گردد، علاوه بر کسب مجوز از مراجع قانونی منوط به کسب رضایت از همسایگان است.
از عبارت « و لا توذه یقتار قدرک الا ان تغرف له منها» نکته‌ای در خصوص سیستم تهویه آشپزخانه استفاده می‌شود. دودکش آشپزخانه یا محلی که هوای آشپزخانه را به خارج انتقال می‌دهد نباید به گونه‌ای باشد که بوی غذا در خانه‌های همسایه پراکنده شود.
همچنین محل آشپزخانه نباید کنار کوچه یا روبروی اتاق‌های همسایه باشد. اگر اضطراراً آشپزخانه باید در جنب کوچه یا نزدیک به محل سکونت همسایه باشد از گذاشتن پنجره‌هایی که درب آن باز می‌شود خودداری شود و فقط به نورگیر اکتفا شود.
در این روایت تاکید شده است که میوه‌ای خریده می‌شود باید به همسایه هدیه کند و گرنه آن را پنهانی به خانه آورد و کودکانش از آن میوه به بیرون نبرند، نکند دل کودکان همسایه به درد آید. بدیهی است که این نکته اختصاص به میوه یا غذا ندارد، قبل از هر چیز خود ساختمان و کیفیت آن باید به گونه‌ای باشد که همسایگان را‌اندوهناک و غصه دار نکند.
تعبیه تاسیسات و امکانات رفاهی، بیش از اندازه متعارف محل، مثل استخر، وسایل خنک کننده و گرم کننده، سالن و اتاق‌های اضافی، لوسترهای گران و گچ‌بری و نمای غیر متعارف و پر جاذبه و غیره، همه می‌تواند مصداق این سخن گهربار باشد. بر طبق این روایت اگر تسهیلات زاید برای خانواده ضروری است باید آن را در محلی تعبیه کرد که معمولاً از دید همسایگان و میهمانان به دور باشد و از هر گونه تجمل و تبرج پرهیز شود.
یکی دیگر از مزاحمت‌های شایع برای همسایگان، ایجاد سر وصدا و بر هم زدن آرامش آنان است. هرچند در روایت یاد شده مستقیماً به این مساله پرداخته شده است اما به ویژه از روایت اخیر این نکته معلوم می‌شود. وانگهی، از مجموع روایات این فصل جای تردید نمی‌ماند که فراهم کردن اسباب زحمت برای همسایگان حرام است. بنابراین نقشه ساختمان و سازه آن باید به گونه‌ای باشد که از انتقال صدا خودداری شود، نخست باید از ساختن دیوارهای کم عرض جلوگیری کرد. به علاوه آشپزخانه، دستشویی و مکان‌های پر سر و صدا در محلی پیش بینی شود که مجاور اتاق خواب و نشیمن همسایگان نباشد.
موارد دیگری از آزار و مزاحمت برای همسایگان مطرح است که از جمله می‌توان به سرازیر شدن فاضلاب به کوچه، تخریب دیوار و بنای همسایه به دلیل عدم پیش بینی‌های لازم در هنگام احداث ساختمان، عدم تعبیه‌ی پارکینگ و در نتیجه سد معبر برای عابرین و همسایگان و غیره اشاره کرد. همه‌ی این موارد باید حدالامکان در معماری ساختمان رعایت شود که در غیر این صورت نه تنها عوامل ساخت و ساز و صاحبخانه گرفتار عقوبت اخروی خواهند بود بلکه از نظر
حقوق اسلامی، آنها ضامن و ملزم به پرداخت
خسارت می‌شوند.
از دیگر مشکلاتی که در همسایگی رخ می‌دهد مساله اشراف و امکان دید بر خانه همسایگان است. این امر گاه ناشی از ارتفاع ساختمان یا نصب پنجره در مقابل حیاط یا اتاق‌های همسایه است و گاه ناشی از قرار دادن پلکان و تراس در فضای بیرون و مشرف بر ساختمان همسایه است. به هر حال در
احادیث از این کار
نهی شده است:
امام صادق (علیه‌السّلام) به نقل از پدرانشان (در ضمن حدیث مناهی) فرمود: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از سرک کشیدن به خانه‌ی همسایه نهی فرمود. «عن الصادق عن آبائه (علیهم‌السّلام) (فی حدیث المناهی) قال نهی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ان یطلع الرجل فی بیت جاره.»
راوی می‌گوید: مردی از روزنه دیوار به اتاق رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حالی که مشغول مرتب کردن سر خود با شانه‌ای بودند، چشم دوخته بود. حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: اگر می‌دانستم که در حال نگریستنی با این شانه به دیدگانت می‌کوبیدم.
همانا اجازت خواستن به جای دید زدن است! «عن ابن بشران عن الرزاز عن سعد بن نصر عن نسیان بن عینیه عن الزهری سمع سهل بن سعد الساعدی یقول: اطلع رجل من حجر من حجره النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و معه مدری یحک بها راسه فقال: لو انی اعلم ان تنتظر لطعنت به فی عینک انما جعل الاستیذان من اجل النظر.»
همان‌طور که از روایت اخیر معلوم می‌شود و فقها بر این مطلب فتوا داده‌اند، اگر کسی عمداً به خانه‌ی دیگری نظر کند صاحبخانه حق دارد او را هرچند با ضرب و شتم براند.
این نکته نشان دهنده‌ی قبح و زشتی این عمل نزد شرع و عقل است. حال اگر سبک معماری به گونه‌ای باشد که نتنها زمینه‌ی این کار را فراهم سازد بلکه اجباراً چنین کاری را برساکنین تحمیل کند معلوم است که به هیچ روی مجاز نیست. در خصوص «ساختمان‌های چند طبقه و آپارتمان سازی» که امروزه به یک ضرورت در شهرهای بزرگ تبدیل شده است، گفته شد که اسلام با گسترش ساختمان به طور عمودی اصولاً (جز در موارد اضطرار) مخالف است.
آنچه گفته شد تنها گوشه‌ای از نکاتی است که در معماری نسبت به همسایگان باید رعایت شود. قاعده‌ی کلی آن است که در بنای ساختمان هر کاری که موجب تضییع
حق یا آزار همسایگان باشد حرام است و دولت باید از ارتکاب آن جلوگیری کند.
تاکنون از حقوق و شرایط همجواری در مسکن سخن گفتیم، اما هنوز معلوم نشده است که منظور از همسایه کیست و تا چند خانه را همسایه گویند. البته مفهوم همسایه (در عربی: جار) یک مفهوم عرفی است که مردم آن را در محدوده‌ی خاصی به کار می‌برند: معمولاً یک یا چند خانه اطراف را همسایه گویند. اما در اسلام به موازات تاکید بر اهمیت رعایت حقوق همسایگان از همسایه نیز تعریف خاصی ارائه شده و مفهوم عرفی آن توسعه یافته است.
پیش از بیان این مطلب یادآوری این نکته ضروری است که گاه شرع به دلایلی برای موضوع احکام تعریفی خاص بیان می‌کند و گاه معنای عرفی را توسعه یا تضییق می‌کند. در این گونه موارد باید توجه داشت که معنای عرفی و عادی لفظ با معنای شرعی آن خلط نشود و حکم با همان معنای شرعی تفسیر گردد. در اینجا نیز معنای همسایه در شرع وسیع تر از آن چیزی است که در عرف مراد شود. از جمله به روایت زیر توجه فرمایید:
از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است که فرمود: پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: هر چهل خانه از هر قسمت همسایه هستند. عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال: قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): «کل اربعین دراً جیران، من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله.»
(البته این حکم شرایطی دارد که باید به کتب فقهی مراجعه کرد.) البته در این روایت بر عدد چهل تکیه شده است ولی از قراین معلوم می‌شود این عدد تقریبی است و منظور خانه‌های اطراف تا فاصله نسبتاً زیاد است.
به این ترتیب همه‌ی آنچه در حقوق همسایه و نیز آنچه در اهمیت ویژگی‌های همسایگان گفته شد در مورد همه خانه‌های اطراف مصداق می‌یابد. از اینجا نیز بار دیگر تاکید اسلام بر محیط زندگی را می‌توان استنباط کرد.
آنچه به ویژه در معماری حائز اهمیت است حقوق همسایگان بر یکدیگر است. در روایات اسلامی در این خصوص مطالبی آمده است که واقعاً شگفت‌آور و تاثیرگذار است. و ضرورت دارد نهادهای مسئول در
وزارت راه و شهرسازی و
سازمان نظام مهندسی بابی با همین عنوان در
معماری اسلامی گشوده گردد تا هرچه بیشتر این بخش از فرهنگ اسلامی، محیط زندگی ما را آکنده سازد.
از این روایت در مجموع می‌توان دریافت که مسکن مورد انتخابی انسان از لحاظ همسایگی باید در چه محیط و شرایطی باشد. لذا مسئولان شهرسازی، برنامه‌ریزان، طراحان شهری و شرکت‌های مشاور و طراح مجتمع‌های مسکونی بایستی به ملاحظات همسایگی توجه نموده و پیامدهای منفی آن کاهش یافته و سبب ارتقای امور فرهنگی واحدهای مسکونی محلات و مجتمع‌های مسکونی و آپارتمانی گردد.
از آنجا که مسکن یکی از موضوعات مهم و تاثیرگذار در
سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در آن و تردد بدان سپری می‌شود، لذا لازم است، در مکان‌یابی خرید و اجاره مکان مسکونی، مناسب است مسایل همسایگی و وضعیت همسایگان مورد توجه قرار گیرد.
• گروه پژوهشی ویکی فقه.
