• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

یوسف بدیعی سمرقندی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



‌بدیعی سمرقندی، مولانا یوسف ادیب و سخنور قرن نهم می‌باشد.



در اَنْدِجان زاده شد و در همان‌جا به نوجوانی رسید
[۱] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲] علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳ر، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.
و ازین‌رو عده ای از معاصران او را بدیعی اندجانی خوانده‌اند.
[۳] سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۳۲۳، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۴] فرهنگ سخنوران، تبریز ۱۳۴۰ ش.
در نوجوانی به سمرقند رفت و به تحصیل فنون ادبی پرداخت
[۵] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و در همان‌جا با مولانا صفایی، همشهریِ شاعرش، آشنا شد.
[۶] علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.
پیوند دوستانه‌اش با صفایی، به حدّی عمیق بود که ظریفانِ هرات بدیعی را، به تخلص و شهرت، صفایی می‌خواندند و او از این نسبت می‌رنجید.
[۷] امیرعلی شیرنوایی، ج۱، ص۴۸، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
[۸] امیرعلی شیرنوایی، ج۱، ص۲۲۲، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
[۹] علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.
این روش نامگذاری در خصوص دوستانی که یکی کم‌سال‌تر از دیگری باشد تاکنون در میان هرویان رایج است. او از خردسالی به شعر و شاعری روی آورد. هرچند امیرعلی شیرنوایی
[۱۰] امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۴۸، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
اشعار خردسالیش را خام و ناپخته می‌داند، پس از وقوف به فن شعر و عروض، شعرش پخته و مقبول شده است.
[۱۱] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.



بدیعی در عهد بایسنغر (۷۹۹ـ۸۳۷) به هرات رفت و در زمره سخنوران مقرّب او درآمد
[۱۲] دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۳۱۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۱۳] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و به قولی صاحب صلاحیت شد.
[۱۴] امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۴۸، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
او به فن معمّا، از فنون رایج ادبی آن عصر، تسلّط کامل داشت و در تبیین قواعد معمّا نیز رساله‌ای تألیف کرده است که معاصرانش آن را مفید دانسته‌اند.
[۱۵] امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۴۹، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
[۱۶] علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.
[۱۷] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
علاوه برآن، تتبّعش از قصیده مرآة الصفاء نیز مشهور است.
[۱۸] امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.



از بدیعی‌ ابیاتی‌ پراکنده‌ در تذکره‌ها باقی‌ مانده‌، و دیوانی‌ از وی‌ تاکنون‌ به‌ دست‌ نیامده‌ است‌.
[۲۰] علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۴۹، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
[۲۱] علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
[۲۲] غیاث‌الدین‌ خواندمیر، خلاصةالاخبار، ج۱، ص۳۱، به‌ کوشش‌ گویا اعتمادی‌، کابل‌، ۱۳۴۵ش‌.
[۲۳] محمد صدیق‌ حسن‌ خان‌، نگارستان‌ سخن‌، ج۱، ص۱۶، به‌ کوشش‌ محمد عبدالمجیدخان‌، کلکته‌، ۱۲۹۳ق‌.
[۲۴] علی‌ حسن‌ خان‌، صبح‌ گلشن‌، ج۱، ص۵۸ -۵۹، به‌ کوشش‌ محمد عبدالمجیدخان‌، کلکته‌، ۱۲۹۵ق‌.
[۲۵] محمد مظفر حسین‌ صبا، تذکرة روز روشن‌، ج۱، ص۱۰۳، به‌ کوشش‌ محمد حسین‌ رکن‌زاده آدمیت‌، تهران‌، ۱۳۴۳ش‌.
بدیعی‌ در فن‌ معما چیره‌ دست‌ بود و رساله‌ای‌ با عنوان‌ شرح‌ معما در تبیین‌ قواعد معما و نجوم‌ تألیف‌ کرد. این‌ رساله‌ در ۸۹۴ق‌/۱۴۸۹م‌ نگاشته‌ شده‌، و مشتمل‌ بر ۱۰ «شجره‌» است‌.
[۲۶] علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۴۹، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
[۲۷] علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
[۲۸] غیاث‌الدین‌ خواندمیر، حبیب‌ السیر، ج۴، ص۳۳۷، به‌ کوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، ۱۳۶۲ش‌.
[۲۹] منزوی‌، خطی‌، ج۱، ص۱۳-۱۴.
دست‌نویسی‌ از این‌ اثر در کتابخانة پنجاب‌ نگهداری‌ می‌شود
[۳۰] منزوی‌، خطی‌، ج۱، ص۱۳-۱۴.
حسین‌، ج۳، ص۶۵۰). همچنین‌ استقبال‌ او از قصیدة «مرآت‌ الصفا» مشهور است‌.
[۳۱] علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.

در برخی‌ منابع‌ متأخر به‌ اثر دیگری‌ از بدیعی‌ با عنوان‌ مثلثات‌ منظوم‌ یا نصاب‌ مثلث‌ اشاره‌ شده‌ است‌.
[۳۳] محمدبشیر حسین‌، فهرست‌ مخطوطات‌ شیرانی‌، ج۳، ص۶۵۰، لاهور، ۱۹۷۳م‌.
[۳۴] ۱۳،۱۴، منزوی‌، خطی‌.
در حالی‌ که‌ برخی‌ احتمال‌ می‌دهند که‌ این‌ اثر به‌ شاعر سدة ۱۰ق‌/۱۶م‌، بدیعی‌ تبریزی‌ تعلق‌ داشته‌ باشد، به‌ خصوص‌ که‌ در همة موارد نام‌ مؤلف‌ با ابهام‌ آمده‌ است‌.
[۳۵] منزوی‌، خطی‌، ج۳، ص۲۰۲۲.
[۳۶] منزوی‌ مشترک‌، ج۱۴، ص۳۰۲-۳۰۳.
[۳۷] محمدعلی‌ تربیت‌، دانشمندان‌ آذربایجان‌، ج۱، ص۶۵ - ۶۶، تهران‌، ۱۳۱۴ش‌.
[۳۸] خانبابا مشار، فهرست‌ کتاب‌های‌ چاپی‌ فارسی‌، ج۵، ص۵۲۲۰، تهران‌، ۱۳۵۵ش‌.



او در اواخر عمر به سرخس رفت و در ۸۹۷ در همان‌جا درگذشت و در خانقاه مزار بابالقمان سرخسی دفن شد.
[۳۹] غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۴۰] امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
ازین‌رو بعضی از متأخران او را به آن شهر منسوب کرده و بدیعی سرخسی خوانده‌اند.
[۴۱] علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.



(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) امیرعلی شیر نوایی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
(۳) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۴) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران، تبریز ۱۳۴۰ ش.
(۵) دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۳۸ ش.
(۶) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۷) علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.


۱. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲. علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳ر، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.
۳. سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۳۲۳، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴. فرهنگ سخنوران، تبریز ۱۳۴۰ ش.
۵. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶. علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.
۷. امیرعلی شیرنوایی، ج۱، ص۴۸، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
۸. امیرعلی شیرنوایی، ج۱، ص۲۲۲، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
۹. علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.
۱۰. امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۴۸، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
۱۱. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۲. دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرة الشعراء، ج۱، ص۳۱۰، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۳۸ ش.
۱۳. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۴. امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۴۸، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
۱۵. امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۴۹، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
۱۶. علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.
۱۷. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۸. امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
۱۹. محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۱، ص۱۳۱، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.    
۲۰. علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۴۹، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
۲۱. علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
۲۲. غیاث‌الدین‌ خواندمیر، خلاصةالاخبار، ج۱، ص۳۱، به‌ کوشش‌ گویا اعتمادی‌، کابل‌، ۱۳۴۵ش‌.
۲۳. محمد صدیق‌ حسن‌ خان‌، نگارستان‌ سخن‌، ج۱، ص۱۶، به‌ کوشش‌ محمد عبدالمجیدخان‌، کلکته‌، ۱۲۹۳ق‌.
۲۴. علی‌ حسن‌ خان‌، صبح‌ گلشن‌، ج۱، ص۵۸ -۵۹، به‌ کوشش‌ محمد عبدالمجیدخان‌، کلکته‌، ۱۲۹۵ق‌.
۲۵. محمد مظفر حسین‌ صبا، تذکرة روز روشن‌، ج۱، ص۱۰۳، به‌ کوشش‌ محمد حسین‌ رکن‌زاده آدمیت‌، تهران‌، ۱۳۴۳ش‌.
۲۶. علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۴۹، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
۲۷. علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
۲۸. غیاث‌الدین‌ خواندمیر، حبیب‌ السیر، ج۴، ص۳۳۷، به‌ کوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، ۱۳۶۲ش‌.
۲۹. منزوی‌، خطی‌، ج۱، ص۱۳-۱۴.
۳۰. منزوی‌، خطی‌، ج۱، ص۱۳-۱۴.
۳۱. علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، ج۱، ص۲۲۲، ترجمة شاه‌ محمد قزوینی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اصغر حکمت‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.
۳۲. شیخ آقابزرگ‌ تهرانی، الذریعة، ج۹، ص۱۳۱.    
۳۳. محمدبشیر حسین‌، فهرست‌ مخطوطات‌ شیرانی‌، ج۳، ص۶۵۰، لاهور، ۱۹۷۳م‌.
۳۴. ۱۳،۱۴، منزوی‌، خطی‌.
۳۵. منزوی‌، خطی‌، ج۳، ص۲۰۲۲.
۳۶. منزوی‌ مشترک‌، ج۱۴، ص۳۰۲-۳۰۳.
۳۷. محمدعلی‌ تربیت‌، دانشمندان‌ آذربایجان‌، ج۱، ص۶۵ - ۶۶، تهران‌، ۱۳۱۴ش‌.
۳۸. خانبابا مشار، فهرست‌ کتاب‌های‌ چاپی‌ فارسی‌، ج۵، ص۵۲۲۰، تهران‌، ۱۳۵۵ش‌.
۳۹. غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۴۰. امیرعلی شیرنوایی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۲۲، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۲۳ ش.
۴۱. علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، گ۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش ۴۳۰۱.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مولانایوسف بدیعی‌سمرقندی»، شماره۸۱۹.    
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «یوسف بدیعی سمرقندی»، شماره۴۶۶۰.    


رده‌های این صفحه : اديبان | تراجم




جعبه ابزار