۳۱. اقسام هدایت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عنوان موضوع اصلي: قرآن
عنوان موضوع فرعي اول: معارف قرآن
عنوان موضوع فرعي دوم: تفسير موضوعي
عنوان موضوع فرعي سوم: انسان در قرآن
زبان: فارسي
نام خانوادگي نويسنده: آيت الله عبدالله جوادي آملي
عنوان مقاله: اقسام هدايت
چكيده مقاله: متن مقاله: هدايت الهى درجات و مراتبى دارد و خداى سبحان موجودات آفريده خود را به دو هدايت «تشريعى» و «تكوينى» راهنمايى و رهبرى مى‌كند.
«هدايت تشريعى» همان ارائه طريق و رهنمايى و بيان قانون حلال و حرام خداوند است كه در منابع دين اعم از كتاب و سنّت و عقل، بيان شده است. پروردگار متعال قانون سعادت بخش خود را در اختيار انسان قرار مى‌دهد و با امر به فضايل ونهى از رذايل، او را آگاه مى‌سازد تا به انتخاب و اختيار خويش، راهى را برگزيند؛ «انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا» (۱) هدايت تشريعى از طريق ابلاغ «دين» صورت مى‌پذيرد و دين مجموعه قوانين الهى است كه شامل سه بخش اعتقاد، اخلاق، و عمل است .
«هدايت تكوينى» همان «ايصال الى المطلوب» و رسانيدن موجود ناقص به كمال در خور خويش است. خداى سبحان همه موجودات ومخلوقات خود را با هدايت تكوينى عام و «ربوبيت مطلقه» اداره مى‌كند و هيچ مخلوق و موجودى نيست كه از اين هدايت گسترده و سفره رحمت بى كران حق، محروم باشد. آب را به پاى نهال تشنه مى‌رساند و دست نسيم سحرى را بر چهره غنچه مشتاق مى‌سايد و يكى رابارور و ديگرى را شكوفا مى‌سازد. رسالت رياح و بادها در پراكندن ابرها و در سوق دادن آب حيات به سوى سرزمين پژمرده، به هدايت اوست كه فرمود: «و اللّه الذى أرسل الرياح فتثير سحاباً فسقناه الى بلدٍ ميّت». (۲) اختران گنبد مينا را راهنماى دريا نوردان و صحرانشينان و رهنوردان قرار داد تا يكى را به ساحل نجات و ديگرى را به خيمه امن خويش رساند؛ «هو الذى جعل لكم النجوم لتهتدوا بها فى ظلمات البر و البحر (۳) ».br خداى سبحان در هدايت تكوينى خاص خود نسبت به انسان، نيروهاى علمى او را از بينش خاص و نورانيتى ويژه برخوردار مى‌سازد و نيروهاى علمى وى را از كشش و كوشش مخصوصى بهره‌مند مى‌كند تا با مشاهده معارف الهى و پيمودن راه عروج، به هدف نهايى و خواسته فطرت خود كه همان «لقاء اللّه» است ،نايل گردد. در اين هدايت، سخن از علم محض نيست، بلكه سخن از بردن و رفتن و شدن است و به همين جهت از آن به «هدايت تكوينى» تعبير مى‌كنند يعنى هدايت عملى و خارجى و نه هدايت علمى محض كه همان هدايت تشريعى است .
هدايت تكوينى حد و مرزى ندارد وچون همه آفرينش جنود الهى اند: «واللّه جنود السموات و الارض» (۴) و خداى سبحان همه نظام را در دست قدرتش دارد و تنها اوست كه انسان و راه هدايت او را مى‌شناسد، از هر راهى كه بخواهد ومصلحت بداند، مى‌توان انسان را هدايت كند. هميشه چنين نسبت كه او را از طريق مسجد و مدرسه هدايت كند، زمانى از طريق دوستى خوب و زمانى به وسيله همراه و همسايه‌اى شايسته، گاه با ايجاد شوق درونى براى علم و يا ديگرى ،كتابى را در مسيرش قرار مى‌دهد و گاهى در لحظه‌اى با ديدن صحنه‌اى در طبيعت يا به الهامى، زندگى او را متحول مى‌سازد و او را به سوى خود مى‌برد. «يا مقلب القلوب و الابصار، يا مدبّر الليّل و النّهار يا محوّل الحول و الاحوال، حولّ حالنا الى أحسن الحال» (۵) .
هدايت تشريعى و تكوينى قرآن
خداى سبحان، در آيات بسيارى قرآن كريم را كتاب هدايت معرفى كرده، ولى در اين زمينه كه هدايتش براى چه كسانى است بيانات گوناگونى دارد. در برخى از آيات، قرآن به عنوان كتاب هدايت همه مردم معرفى شده، و خداوند در اين باره مى‌گويد: «شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن هدىّ للناس» (۶) يا مى‌فرمايد: «الر كتاب أنزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور» (۷) .
در كنار اين آيات، دسته‌اى ديگر از آيات وجود دارد كه قرآن راكتاب هدايت برخى از مردم معرفى كرده، در كريمه‌اى آن را اختصاص به مسلمين مى‌دهد و خداوند در اين باره مى‌فرمايد: «و نزلنا عليك الكتاب تبياناً لكل شى‌ءٍ و هدىً و رحمةً و بشرى لمسلمين» (۸) و در كريمه ديگر براى مؤمنين: «انّ هذا القرآن يقص على بنى اسرائيل أكثر الذى هم فيه يختلفون • و انه لهدىً و رحمةً للمؤمنين» (۹) و در مواردى آن را براى متقين معرفى مى‌كند: «الم • ذلك الكتاب لا ريب فيه هدىً للمتقين» (۱۰) يا اينكه فرمود: «هذا بيان للناس و هدىً و موعظةً للمتقين#» #.
سر تفاوت اين آيات، تعدد هدايت قرآن يا انحاى آن است وچنانكه گفته شد خداى سبحان دو هدايت دارد كه يكى تشريعى است و ديگرى تكوينى، و قرآن كريم نيز كه تجلى خداوند است از اين دو نوع هدايت برخوردار است. هدايت تشريعى قرآن براى همه مردم است و هدايت تكوينى آن براى مؤمنان و متقيان. قرآن، خورشيد هدايتى است كه توانايى هدايت همه بشر را دارد. از سوى ديگر، همه انسانها به دليل آنكه بر فطرت توحيدى خلق شده‌اند: «فأقم وجهك للدين حنيفا فطرت اللّه التى فطر الناس عليها» (۱۱) شايستگى اوليه هدايت شدن به وسيله قرآن را دارند و از اين جهت، قرآن براى هدايت همه مردم آمده و نورى است كه هدفش خارج كردن همه مردم از ظلمات است. «يا أيها الناس قد جائكم برهان من ربكم و أنزلنا اليكم نوراً مبينا». (۱۲)
اين هدايت عام همان هدايت تشريعى و راهنمايى علمى و ارائه طريق است و پس از اين، اختيار با خود مردم است كه اين هدايت و اين نور را بپذيرند يا نه. «انا هديناه السبيل إما شاكراً و إما كفوراً» (۱۳) هدايت تشريعى از آنجا كه هدايتى علمى است، در عمل و رفتار قابل تخلف و عصيان است و لذا فرمود: «و أما الثمود فهد يناهم فاستحبّوا العمى على الهدى» (۱۴) يعنى قوم ثمود را هدايت كرديم (به هدايت تشريعى) ولى آنها كورى و ضلالت و گمراهى را بر نور و هدايت ترجيح دادند.
اگر كسى فطرت توحيدى خود رابه سبب گناه و عصيان خاموش نكرده باشد، هدايت تشريعى قرآن را مى‌پذيرد و در اين صورت، هدايت تكوينى كه پاداشى است بر ايمان، نصيب او مى‌گردد. «و من يؤمن بالله يهد قلبه» (۱۵) يعنى هر كس كه به خداوند ايمان بياورد، خدا نيز او را هدايت تكوينى و عملى مى‌كند و اگر اين هدايت پاداشى را خوب نگه داشت، هدايتش افزون مى‌گردد «والذين اهتدوا زادهم هدىً و اتاهم تقواهم» (۱۶) يا درباره اصحاب كهف مى‌فرمايد: «انهم فتية امنوا بربهم و زدناهم هدى » (۱۷) آنان گروهى بودند كه به پروردگار خويش ايمان آوردند و در نتيجه ما نيز بر هدايت آنان افزوديم. اين هدايت خاصه و تكوينى، با توفيق همراه است و انجام فضايل و كارهاى خير را براى انسان آسان مى‌سازد و نه تنها در اين رنج نمى‌برد، بلكه لذت هم مى‌برد چون احساس سهولت و آسانى مى‌كند. «فأما من أعطى واتقى • و صدق بالحسنى • فسنيسره لليسرى» (۱۸) .
يعنى ما او را براى انجام كارهاى خير آسان مى‌كنيم و فضايل به آسانى از او صادر مى‌شود. چنين شخصى چه در جهاد اكبر و مجاهده درونى و چه در جهاد اصغر و جبهه بيرونى موفق و پيروز است و سنگرهاى دشمن درون و بيرون را با توفيقات الهى يكى پس از ديگرى فتح مى‌كند .
بخشش و اهداى هدايت خاصه به اراده ومشيت خداست، مشيتى كه بر اساس حكمت الهى تنظيم شده وهيچ وسيله‌اى آن حكمت را مبدل نمى‌سازد. اگر كسى به ره آورد تشريعى قرآن ايمان آورد و پا بر سر هوس خود گذاشت و در اين راه كمى مقاومت كرد، خداوند او را بر مى‌گزيند وهدايت پاداشى خود را نصيب او مى‌فرمايد: «اللّه يجتبى اليه من يشاء» (۱۹) كسى كه فطرت خود را سركوب و خاموش نكرده باشد، در پيشگاه هدايت قرآن سر تواضع و فروتنى را فرود مى‌آورد و پس از آن، انس و الفتى بين او و قرآن ايجاد مى‌شود و آيات نورانى آن در دل و جانش مى‌نشيند و او را به سوى لقاء اللّه صعود مى‌دهد .
معارف قرآن كريم داراى درجات ومراتب گوناگونى است و آن كس كه انيس و همراه قرآن شود، از معارف متوسط آن بهره مى‌گيرد و سپس به درجات عاليتر آن راه مى‌يابد و به همين جهت در جهان ديگر نيز بدو گفته مى‌شود: بخوان و بالا برو «اقر وارق» (۲۰) . خواندن و بالا رفتن در آن جهان ظهور انس و عروج در اين جهان است كه همگى در سايه قرآن، يعنى تجليگاه بزرگ ذات اقدس اله است .
پى‌نوشتها
[۱] سوره انسان، آيه ۳
[۲] سوره فاطر، آيه ۹
[۳] سوره انعام، آيه ۹۷
[۴] سوره فتح، آيه ۴
[۵] مفاتيح الجنان، اعمال عيد نوروز.
[۶] سوره بقره، آيه ۱۸۵
[۷] سوره ابراهيم، آيه ۱
[۸] سوره نحل، آيه ۸۹
[۹] سوره نمل، آيات۷۶ و ۷۷
[۱۰] سوره بقره، آيات۱ و ۲
[۱۱] سوره آل عمران، آيه ۱۳۸
[۱۲] سوره روم، آيه ۳۰
[۱۳] سوره نساء، آيه ۱۷۴
[۱۴] سوره انسان، آيه ۳
[۱۵] سوره فصلت، آيه ۱۷
[۱۶] سوره تغابن، آيه ۱۱
[۱۷] سوره محمد (ص)، آيه ۱۷
[۱۸] سوره كهف، آيه ۱۳
[۱۹] سوره ليل، آيات۵ الى ۷
[۲۰] سوره شورى، آيه ۱۳
[۲۱] بحار، ج.۸ ص ۱۳۳
منابع: تفسير موضوعى قرآن كريم (قرآن در قرآن)
پيوند مرتبط: تاريخ بارگذاري: ۱۳۸۹/۰۸/۱۶
