تحلیل جامع مفهوم حوزه علمیه

در ادبیات رایج، نهاد « حوزه علمیه» غالباً به‌عنوان مرکزی برای آموزش علوم دینی معرفی می‌شود؛ در حالی‌که این تلقی تقلیل‌گرایانه، ابعاد عمیق معرفتی، هدایتی و تمدنی این نهاد را نادیده می‌گیرد. یادداشت حاضر، با نقد این نگاه محدود و با تکیه بر‌اندیشه تمدنی مقام معظم رهبری درباره «حوزه پیشرو و سرآمد»، در پی بازتعریف جایگاه حوزه به‌مثابه نهادی چندوجهی و تمدن‌ساز است. حوزه در عصر غیبت، به‌عنوان نهاد امتداد دهنده رسالت انبیاء و امامان (علیهم‌السّلام)، مسئول هدایت فکری و اجتماعی امت اسلامی است. حال سؤال محوری این است که: حوزه علمیه در تحقق تمدن نوین اسلامی، در چه ابعاد و ساحت‌هایی نقش‌آفرین است؟

۱. تبیین مفهومی حوزه علمیه: در نگاه تقلیل گرایانه، "حوزه علمیه" فقط به معنای مکانی برای تحصیل علوم دینی است. اما این معنا فاقد جامعیت لازم برای تبیین جایگاه واقعی آن در منظومه تمدنی اسلام است. در تحلیل جامع، حوزه نهادی سه‌وجهی است که مأموریت‌های معرفتی، تربیتی و اجتماعی-سیاسی را به‌صورت توأمان دنبال می‌کند.

۲. حوزه علمیه استمرار رسالت نبوت و امامت در عصر غیبت: قرآن، هدایت انسان‌ها را هدف اصلی بعثت انبیاء می‌داند: (وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ اُمَّةٍ رَسُولًا اَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ) مطابق این آیه، پیامبران مامور به هدایت امت‌ها بودند، تا مردم را از گمراهی نجات دهند و به عبادت خدای یگانه دعوت کنند. در عصر غیبت کبری، مسئولیت هدایت امت از طریق مرجعیت دینی و نهاد حوزه علمیه استمرار می‌یابد. بر اساس آیه: (ادْعُ اِلَیٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ اَحْسَنُ...)وظیفه حوزه نه‌تنها حفظ میراث دینی، بلکه هدایت فعالانه جامعه از طریق حکمت، موعظه و گفت‌وگوی عقلانی با جهان معاصر است. بدین‌سان، حوزه علمیه در عصر غیبت، استمرار عقلانی و سازمان‌یافته رسالت هدایت‌گری انبیاء و ائمه‌ (علیهم‌السلام) است.

۳. ابعاد هدایت امت اسلامی: این هدایت‌گری در سه سطح صورت می‌گیرد:

• وجه معرفتی: استنباط، تبیین و بسط معارف وحیانی

• وجه تربیتی: تهذیب و پرورش نیروی انسانی عالم و متخلّق

• وجه اجتماعی-سیاسی: نقش‌آفرینی در مسائل امت و نظام‌سازی دینی.

- استنباط احکام شرعی از منابع وحیانی بر پایه اجتهاد پویا.

- تبیین و دفاع عقلانی از باورها و معارف کلامی، تفسیری و فلسفی.

- پاسخ‌گویی به مسائل نوپدید و شبهات معاصر در حوزه دین، معرفت و اخلاق.

- تبیین و تحلیل موضع دین در عرصه‌های اجتماعی، تمدنی و علوم انسانی.

ب. هدایت اخلاقی و معنوی حوزه علمیه: در کنار هدایت علمی، از دیگر رسالت‌های بنیادین حوزه علمیه، که ریشه در رسالت پیامبران دارد: (یُزَکّیهِم وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَ الحِکمَة)؛ هدایت اخلاقی و معنوی است. حوزه علمیه نه‌تنها مسئول تربیت معنوی و تهذیبی طلاب و استادان اخلاق درون نظام آموزشی خود است، بلکه در قبال هدایت اخلاقی اخلاقی و معنوی امت و جامعه اسلامی نیز ماموریت دارد. بنابراین این هدایت در ۲ سطح تحقق می‌یابد:

۳. هدایت اجتماعی و سیاسی حوزه علمیه: در کنار هدایت علمی و اخلاقی، حوزه‌های علمیه در عصر غیبت مسئولیت هدایت اجتماعی، سیاسی و تمدنی را نیز بر عهده دارند. در صد سال اخیر، حوزه نقش پیشتازی در مبارزه با استعمار و استبداد و آغاز نهضت اسلامی، تأسیس و تثبیت نظام جمهوری اسلامی و دفاع مقدس ایفا کرده است. همچنین حوزه علمیه قم با بهره‌گیری از ظرفیت اجتهاد پویا، عهده‌دار تولید نظریه‌های نو، نظام‌سازی اجتماعی-تمدنی و تربیت نیروی متعهد در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی است.

حوزه علمیه نهاد بنیادینی است که در سه سطح معرفتی، تربیتی و تمدنی ایفای نقش می‌کند. بازتعریف کارکردهای آن، با تکیه بر منابع وحیانی و سنت معصومان علیهم‌السلام، امکان بازیابی نقش تمدن‌ساز آن در عصر حاضر را فراهم می‌آورد. ارتقای حوزه از مرکز آموزش سنتی به مرکز سیاست‌گذاری معرفتی و تمدنی، لازمه تاسیس تمدن نوین اسلامی است.