مؤلفه بنیادین هویت حوزه علمیه قم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«عقلانیت دینی، مؤلفه بنیادین هویت حوزه علمیه قم»
هویت علمی
حوزه علمیه قم تنها در پرتو درک نسبت آن با
عقلانیت دینی و علوم معقول قابل فهم است. این حوزه، در برابر
تمدن مادی‌گرای غرب و در پاسخ به این پرسش بنیادین که تفکر عقلانی چه نقشی در فهم معارف دینی و تحقق تمدن‌سازی متناسب با نیازهای پیچیده انسان معاصر ایفا می‌کند، با رویکردی گشوده به علوم معقول و اجتهاد عقل‌محور، زمینه‌ساز تحولی ژرف در ساحت اندیشه و تمدن اسلامی شد و مسیر نوینی از کنشگری اجتماعی و تمدنی را گشود.
۱. مراد از معقول و عقلانیت دینی:مقصود از «معقول» هرگونه تفکر عقلانی بنیادین در تفسیر
دین، تحلیل اجتماعی و مواجهه علمی با مسائل پیچیده و متغیر زمانه است . عقلانیت دینی نیز در این چارچوب، به معنای تعامل هماهنگ میان داده‌های وحیانی و تحلیل‌های عقلانی تلقی می‌شود؛ تعاملی که ابزاری کارآمد برای پاسخ‌گویی به نیازهای معرفتی، تمدنی و اجتماعی انسان معاصر در بستر دین فراهم می‌آورد.
۲. تأثیر اجتماعی و تمدنی عقلانیت دینی: رویکرد عقلانی، به تعمیق فهم دینی، تقویت فرآیندهای تصمیم‌سازی درون‌حوزوی و ارتقای قدرت تحلیلی جمعی می‌انجامد. حوزه علمیه قم با اتخاذ این رویکرد، از جایگاه یک نهاد صرفاً پاسدار سنت فراتر رفته و به کنشگری فعال در عرصه‌های اجتماعی و تمدنی بدل شده است؛ کنشگری‌ای که در تعامل مستمر با تحولات فکری و نیازهای زمانه، زمینه‌ساز بازآفرینی نقش دین در سامان‌دهی حیات فردی و جمعی انسان معاصر است.
۳. ریشه‌های عقلانیت دینی:این مسیر عقلانی، با نقش‌آفرینی برجسته عالمانی چون
علامه طباطبایی،
حضرت امام خمینی(ره) آغاز شد؛ مسیری که در
شهید مطهری به نمونه‌ای بارز از عقلانیت نهادینه‌شده جلوه‌گر گشت. او توانست عقلانیت دینی را از ساحت نخبگان فراتر برده و برای عموم مردم نیز قابل فهم و اثرگذار سازد.
پس از وی، این جریان عقلانی در آثار و فعالیت‌های اندیشمندانی چون
آیت‌الله جوادی آملی،
علامه حسن‌زاده آملی و
آیت‌الله مصباح یزدی تداوم یافت. این استمرار، نه‌تنها به بازخوانی منظومه حکمت اسلامی در پرتو نیازهای نظام‌سازی دینی انجامید، بلکه عقلانیت را به یکی از ارکان بازتعریف سیاست دینی در دوران معاصر تبدیل کرد.
۴. جایگاه عقلانیت در گفتمان رهبری: امروزه نیز
رهبر معظم انقلاب اسلامی همواره بر پیوند میان «
فقه و
فلسفه» و همراهی «
اجتهاد و
عقلانیت» تأکید دارند؛ ترکیبی که نه‌تنها هیچ‌گونه تعارضی در بر ندارد، بلکه ظرفیتی بی‌بدیل برای گشودن افق‌های نو در حل مسائل کلان اجتماعی، فرهنگی و تمدنی فراهم می‌آورد.
استمرار این مسیر با توأم‌سازی فقه و حکمت، می‌تواند حوزه را به مرکز تولید معرفت تمدنی و راهبر گفتمان دینی در سطح جهانی بدل کند.
«بنابراین، پیوند حکمت و اجتهاد، راهبردی اساسی برای عبور از رویکرد صرفاً صیانتی به سمت کنشگری فعال و تمدن‌ساز است؛ و حوزه علمیه قم، با پیشگامی در این مسیر، بار دیگر نقش تاریخی و تمدنی خود را احیا کرده و در قامت نهادی اثرگذار در فرآیند تحول فکری و اجتماعی ظاهر شده است.»
• «گروه پژوهشی ویکی‌فقه.»
