آویزه‌های کعبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اشیای قیمتی و اسناد مهم آویخته بر
کعبه را آویزه‌های کعبه گویند.
از دیرباز
کعبه برای مردمان دور و نزدیک محترم بوده است. از این رو، هدایایی بسیار را به آن تقدیم و اسناد مهمی را در آن نگهداری می‌کردند.
پرده‌داران کعبه برخی از این هدایا و اسناد را به دیوارهای داخلی و خارجی آن می‌آویختند. این اشیا از اسناد مهم تاریخی به شمار می‌آیند.
کهن‌ترین آویزه کعبه را دو شاخ قوچی دانسته‌اند که
خداوند به جای
ذبح اسماعیل علیه‌السّلام برای
حضرت ابراهیم علیه‌السّلام فرستاد. در
فتح مکه پس از پاکسازی کعبه از بت‌ها و تمثال‌ها، این دوشاخ به دستور
پیامبر (صلی الله علیه و اله) باقی ماند. در جریان بازسازی کعبه در
زمان ابن زبیر به سال ۶۴ق. این شاخ‌ها بر
اثر فرسودگی بسیار متلاشی شد،
هرچند برخی گزارش‌ها از ماندن آن تا زمان حمله قرامطه به مکه و
غارت گوهرهای کعبه در سال ۳۱۶ق. یاد می‌کنند.
مسعودی ایرانیان را نخستین کسانی دانسته که اموال و گوهرهایی به کعبه
هدیه کردند.
دو آهوی زرین که
عبدالمطلب جد پیامبر (صلی الله علیه و اله) هنگام حفر
چاه زمزم یافت و بر در
کعبه آویخت. بر پایه گزارشی، این دو آهو را ساسان
پسر بابک ساسانی به کعبه هدیه کرده بود و هنگامی که قبیله خزاعه، جرهمیان را از مکه بیرون راند و پرده‌داری کعبه را از آنان گرفت، این دو آهو را دفن کردند.
این آهوان را نخستین زیور طلای کعبه دانسته‌اند.
شمشیرهایی از جنس قلع که همراه آهوهای زرین دفن شده بودند و بر پایه گزارشی، عبدالمطلب آن‌ها را نیز بر در کعبه آویخت.
دو هلال زرین که پس از فتح
مدائن به سال ۱۶ق. برای
خلیفه دوم عمر بن خطاب فرستاده شد و او آن‌ها را در کعبه آویخت.
دو شمسه و دو کاسه بلورین که
عبدالملک بن مروان، پنجمین خلیفه اموی، آن‌ها را به کعبه هدیه کرد.
سینی سبز رنگ که
ابوالعباس سفاح،
خلیفه عباسی، به کعبه هدیه کرد و بر آن آویخته شد.
جام شیشه‌ای معروف به جام فرعونی که ابوجعفر،
برادر منصور عباسی، برای کعبه فرستاد.
قفل طلایی که در آن ۱۰۰۰ مثقال
طلا بود و به در کعبه آویخته می‌شد. طاهر بن عبدالله بن طاهر در
سال ۲۱۹ق. همراه گروه بسیاری از لشکریان، این قفل را به مکه آورد و جایگزین قفل پیشین کرد. این قفل طلاکاری داشت و گفته‌اند
حجاج دستور ساخت آن را داده بود.
یاقوت اهدایی
مامون، هفتمین خلیفه عباسی، با وزنی نزدیک به سه مثقال.
این
یاقوت که برای آویختن به کعبه فرستاده شده بود، هر سال در
موسم حج با زنجیری از طلا مقابل در کعبه آویخته می‌شد.
سپس آن را همراه زنجیر اهدایی متوکل (۲۳۲-۲۴۷ق.) در روز ششم
ذی حجه پیش روی در کعبه می‌آویختند و
روز ترویه برمی‌داشتند.
شمسه‌ای طلایی که درهای گران‌بها همراه یاقوتی پرارزش و نیز
زبرجد در زمینه آن قرار داشت و زنجیری بر آن بود. این شمسه که
متوکل آن را به کعبه هدیه کرده بود، همه ساله در جلو کعبه آویخته می‌شد.
طوقی طلایی که در آن ۱۰۰ مثقال طلا به کار رفته و با زمرد و یاقوت و
الماس و یک نگین یاقوت سبز ۲۴ مثقالی آراسته شده بود. این طوق را یکی از پادشاهان سند پس از
مسلمان شدن برای کعبه فرستاد که به فرمان
معتمد عباسی در سال ۲۵۹ق. آویخته شد.
محفظه‌ای از نقره حاوی بیعت‌نامه جعفر بن معتمد و برادرش ابواحمد موفق. در این محفظه که دارای ۳۵۰ درهم نقره بود، نامه و نوشته‌هایی قرار داشت و در قسمت پیشین آن، سه روزنه بود که از آن‌ها زنجیره‌های نقره‌ای آویخته بودند. این محفظه در
صفر سال ۲۶۲ق. آویخته شد.
قندیل‌هایی که المطیع لله عباسی در سال ۳۵۹ق. هدیه کرد و همگی نقره و تنها یکی از آن‌ها به وزن ۶۰۰ مثقال از طلا بود.
محراب‌های دارای منبت کاری، اهدا شده از امیر
عمان در سال ۴۲۰ق. که وزن هر یک از آن‌ها بیش از یک قنطار (
حدود ۵۰۰ کیلو گرم) بود. این محراب‌ها همراه قندیل‌هایی درون کعبه بر دیوار مقابل در آن نصب شدند.
قندیل‌های طلا و نقره که ملک منصور عمر بن علی بن رسول،
حاکم یمن، در سال ۶۳۲ق. به کعبه هدیه کرد.
چهار قندیل طلا که
حاکم بغداد در
سال ۷۱۲ق. هدیه نمود.
دو حلقه طلایی مزین به لؤلؤ و لعل، هر یک به وزن ۱۰۰۰ مثقال که در هر حلقه، شش مروارید گران‌بها و در میان آن‌ها شش لعل قیمتی وجود داشت. این حلقه‌ها را علی شاه، وزیر سلطان ابوسعید خدابنده، همراه حاجی مولا واخ در سال ۷۱۸ق. به کعبه آورد و
اجازه یافت که پس از اندک زمانی آن‌ها را بر در کعبه بیاویزد. اندکی بعد رمیثة بن ابی نمی، امیر مکه از آل قتاده، آن‌ها را برای خود تصاحب کرد.
چهار قندیل بزرگ، دو تا از طلا و دو تا از نقره که
سلطان شیخ اویس، حاکم بغداد، آن‌ها را در دهه هفتم سده هشتم هدیه داد. این قندیل‌ها مدتی کوتاه آویخته شدند. سپس آن‌ها را برداشتند و عجلان بن رمیثه، امیر مکه، آن‌ها را تصاحب نمود.
دو شمعدان طلایی مرصع با سنگ‌های قیمتی که سلطان سلیمان قانونی،
پادشاه عثمانی، آن‌ها را به کعبه هدیه کرد.
سه قندیل مرصع با جواهر که گفته‌اند سلطان مراد عثمانی در سال ۹۸۴ق. به کعبه هدیه کرد.
دو قندیل را به سقف کعبه و سومی را در حجره شریف نبوی آویختند.
به نقل فاسی (م. ۸۳۲ق.) قندیل‌های باقی مانده در
زمان او ۱۶ قندیل بود؛ شامل سه قندیل نقره، یک قندیل طلا، یک قندیل بلور، دو قندیل مس و بقیه که از آبگینه حلب ساخته شده بود. بسیاری از این قندیل‌ها را افراد عادی به کعبه هدیه کرده بودند.
آویزه‌های کعبه مانند دیگر هدایای آن، در طول تاریخ بارها
غارت شد.
از جمله به سال ۳۱۷ق. قرامطه در حمله به
مسجدالحرام همه زینت‌ها و ذخایر کعبه را غارت کردند.
محمد بن جعفر معروف به ابن ابی هاشم حسنی، امیر مکه، در سال ۴۶۲ق. قندیل‌ها، پرده‌ها و ورق طلا و نقره درهای کعبه را به دلیل نرسیدن مقرری سالیانه از سوی مستنصر فاطمی، حاکم مصر، برداشت.
حسن بن جعفر علوی پس از خروج بر خلیفه عباسی، الحاکم بالله، زینت‌های کعبه را برداشت و با آن‌ها به ضرب دینار و درهم پرداخت و برای لشکریان خود هزینه کرد.
امیر مکه، رمیثة بن ابی نمی از آل قتاده، و پسرش عجلان که پس از او امیر مکه شد، بسیاری از این هدایا را برای خود تصاحب کردند.
این در حالی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله)
اجازه استفاده از این هدایا را حتی در
جهاد برابر دشمنان اسلام نداد.
نیز هنگامی که
عمر بن خطاب به پیشنهاد برخی می‌خواست زیورهای کعبه را برای جهاد هزینه کند،
امام علی علیه‌السّلام او را از این کار بازداشت.
هر چند همه فقیهان به این موضوع نپرداخته‌اند،
حرمت استفاده از زیورهای کعبه در کارهای دیگر را می‌توان در برخی فتواها یافت.
۱. متن پیمان‌نامه تحریم اقتصادی و اجتماعی بنی هاشم از سوی
قریش در فاصله سال‌های هفتم تا دهم
بعثت.
۲. معلقات سبع، مجموعه‌ای از برجسته‌ترین شعرهای عرب عصر جاهلی، که به نشان ارزش آن‌ها و برای محفوظ ماندن، درون کعبه آویخته شده بود.
۳. پیمان ولایت‌عهدی امین و مامون از سوی پدرشان
هارون. پس از بروز اختلاف میان
امین و
مامون،
فضل بن ربیع در
روزگار خلافت امین، آن بیعت‌نامه را پاره کرد.
بر پایه برخی گزارش‌ها، از آن پس هر یک از پادشاهان که افتخار خدمت به
بیت الله الحرام را می‌یافت، لوح‌هایی را که در آن نام سلطان همراه
زمان خدمتش به بیت را نوشته بودند، به یادگار بر دیوار درونی کعبه می‌آویخت.
از دیگر اسناد، پیمان‌نامه ولایت عهدی معتمد عباسی برای
فرزند و برادرش بود.
این‌گونه پیمان‌نامه‌ها پس از پایان دوره تاریخی خود، از کعبه بیرون برده می‌شدند.
۴. لوح‌های یادمان توسعه و ترمیم‌های کعبه و
مسجدالحرام از سوی خلفا، امیران و پادشاهان. آخرین این لوح‌ها، یادمان توسعه حرم در دوران فهد است که تاریخ ۱۴۱۶ق. را بر خود دارد.
سفرنامه‌هایی که پیش از سلطه
وهابیان بر حرمین تدوین شده‌اند، از وجود بسیاری از این اموال و اشیای قیمتی در
کعبه خبر می‌دهند؛ از جمله شمار بسیاری از قندیل‌هایی که میان ستون‌های کعبه، بر سقف آویخته بودند.
این اشیا در دوره اخیر مفقود گشته و تنها اشیایی کم ارزش از قبیل آفتابه، لگن و قهوه‌خوری به عنوان عتیقه‌های خانه کعبه، در آن نگهداری می‌شود.
(۱) اتعاظ الحنفا باخبار الائمة الفاطمیین، المقریزی (م. ۸۴۵ق.)، به کوشش الشیال، القاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، ۱۴۱۶ق.
(۲) اخبار مکه، الازرقی (م. ۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) اخبار مکه، الفاکهی (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
(۴) الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (م. ۹۹۰ق.)، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق.
(۵) انساب الاشراف، البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
(۶) البدایة والنهایه، ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
(۷) البلدان، ابن الفقیه (م. ۳۶۵ق.)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
(۸) تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (م. ۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
(۹) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۰) التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش عبدالملک دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۱۱) تاریخ مکه، احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.)، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق.
(۱۲) تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، ۱۴۲۴ق.
(۱۳) سفرنامه ایازخان، قشقایی (م. ۱۳۵۸ق.)، به کوشش شاکری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸ش.
(۱۴) سفرنامه حجاز، محمد لبیب البتنونی، ترجمه، انصاری، مشعر، ۱۳۸۱ش.
(۱۵) سفرنامه میرزا داود، وزیر معارف، داود بن علینقی (م. ۱۲۷۷ق.)، به کوشش قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
(۱۶) السیرة النبویه، ابن هشام (م. ۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه.
(۱۷) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید (م. ۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
(۱۸) شفاء الغرام، محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م.
(۱۹) الطبقات الکبری، ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۲۰) کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون، محمد الدقن، ترجمه، انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
(۲۱) مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق.)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
(۲۲) مروج الذهب، المسعودی (م. ۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۲۳) المسالک والممالک، ابوعبید البکری (م. ۴۸۷ق.)، به کوشش ادریان فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م.
(۲۴) مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، عبیدالله محمد امین کردی، ترجمه، صابری، مشعر، ۱۳۸۰ش.
(۲۵) منائح الکرم فی اخبار مکه، علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق.)، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق.
(۲۶) مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب (م. ۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
(۲۷) المنتظم، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
(۲۸) مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
(۲۹) میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
(۳۰) نهج البلاغه، الرضی، (م ۴۰۶ق.)، به کوشش عبده، قم، دار الذخائر، ۱۴۱۲ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «آویزه‌های کعبه».
