• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احمد بن یحیی ثعلب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ثَعلَب، احمد بن یحیی، کنیه‌اش ابوالعباس، پیشوای کوفیان در نحو و لغت و از راویان شعر عرب است.



او ایرانی الاصل
[۱] شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۲۴، قاهره (۱۹۶۸).
و از مَوالی (آزادشدگان) بنی شَیبان بود، ازاین رو او را شَیبانی نیز نامیده اند.
[۲] ابوالطیّب لغوی، مراتب النحویین، ج۱، ص۱۱۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۳] ابن ابی یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۸۳، ج۱، چاپ محمدحامد فقی، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.

در سال ۲۰۰ در بغداد به دنیا آمد و به همین سبب، به بغدادی نیز مشهور شد.
[۴] محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکره الحفاظ، ج۲، ص۶۶۶، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ ۱۹۷۰.
[۵] ابن جزری، غایه النهایه فی طبقات القرّاء، ج۱، ص۱۴۸، چاپ برگشترسر، قاهره (بی تا).

ظاهراً تاریخ تولدش را از آن رو سال ۲۰۰ ذکر کرده اند، که خود گفته است : «در ۲۰۴ به هنگام آمدن مأمون عباسی (حک: ۱۹۸ـ ۲۱۸) از خراسان و عبور از یکی از محلاتِ بغداد، پدرم مرا بر روی دست گرفت و گفت: این مأمون است و تو نیز چهار ساله ای، و من این واقعه را از آن تاریخ به یاد دارم».
[۶] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۷] ابن ندیم، ج۱، ص۸۰.
[۸] ابن خلکان، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۴.



وی، به گفته خودش، در شانزده سالگی فراگیری عربی و شعر و لغت را آغاز کرد و در هجده سالگی کتاب الحدود یحیی بن زیاد فَرّاء را آموخت و در ۲۵ سالگی تمام کتابهای فرّاء را از حفظ داشت و توجهش به نحو بیش از دیگر دانشها بود.
[۹] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۱۰] ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
[۱۱] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸ـ۴۴۹.

بروکلمان
[۱۲] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۸۱، ج۲، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
ثعلب را در هجده سالگی شاگرد فرّاء دانسته، در حالی که ثعلب در زمان وفات فرّاء (۲۰۷) هفت ساله بوده است.
ثعلب، نحو را از شاگردان فرّاء، ابوعبداللّه طُوال، محمدبن قادم و به ویژه سَلَمه بن عاصم (متوفی ۲۴۰) آموخت و در علم لغت سالها از محضر محمدبن زیاد، معروف به ابن اَعرابی (متوفی ۲۳۱)، بهره برد.
حدیث را از عبیداللّه بن عمر قَواریری (متوفی ۲۳۵) آموخت
[۱۳] ابوالطیّب لغوی، مراتب النحویین، ج۱، ص۱۱۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۱۴] شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، قاهره (۱۹۶۸).
[۱۵] مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۴۵، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و از او صدهزار حدیث شنید.
[۱۶] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۹.
[۱۷] ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۲۴، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

علم قرائت را نیز، به واسطه سلمه بن عاصم، از فرّاء روایت کرده و احمدبن موسی بن مجاهد و محمدبن قاسم انباری و محمدبن فرج غَسّانی نیز علم قرائت را از ثعلب روایت کرده اند.
[۱۸] ابن جزری، غایه النهایه فی طبقات القرّاء، ج۱، ص۱۴۸، چاپ برگشترسر، قاهره (بی تا).

دیگر استادان ثعلب، محمدبن سَلاّ م جُمَحی، ابراهیم بن مُنْذِر، علی بن مُغیره اَثْرَم، ابوالحسن احمدبن ابراهیم و زُبَیْربن بَکّار بوده اند.
[۱۹] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸.
[۲۰] ابن انباری، نزهه الالبّاء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۲۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).

جمعی نیز نزد ثعلب درس خوانده یا از او روایت کرده اند.
[۲۱] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸.
[۲۲] ابن انباری، نزهه الالبّاء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
[۲۳] شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۳۷ـ ۲۳۸، قاهره (۱۹۶۸).



برخی از شاگردان نامبردار ثعلب عبارت‌اند از:
ابوموسی سلیمان بن محمد معروف به حامِض (متوفی ۳۰۵)، علی بن سلیمان معروف به اَخْفَش اصغر (متوفی ۳۱۵)، ابراهیم بن محمدبن عَرفه معروف به نِفْطَوَیه (متوفی ۳۲۳)، ابوبکر محمدبن قاسم انباری (متوفی ۳۲۸)، ابوعمر زاهد معروف به غلام ثعلب (متوفی ۳۴۵)، عبداللّه بن جعفربن دُرُستَوَیْه (متوفی ۳۴۷)، و ابوبکر محمدبن حسن بن مِقْسَم (متوفی ۳۵۴).
ثعلب با حاکم بغداد ، محمدبن عبداللّه (متوفی ۲۵۳)، دوستی داشت و سیزده سال معلم پسر او، طاهر، بود.
[۲۴] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۰۶، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).



ثعلب در آخر عمر ناشنوا شد
[۲۵] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۰۶ـ۱۰۷، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۲۶] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۲۷] ابن خلکان، ج۱، ص۱۰۴.
و در جمادی الاولی (یا جمادی الا´خره)
[۲۸] ابن انباری، نزهه الالبّاء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۳۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۲۹۱ درگذشت و در مقبره باب الشام بغداد به خاک سپرده شد.
[۲۹] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۳۰] ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
[۳۱] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۶.

ثعلب یازده خلیفه عباسی (از مأمون تا مکتفی ) را درک کرد.
[۳۲] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۰۵، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).



وی را فردی متدین ، راستگو ، صالح ، آشنا به غرایب لغت و شعر و راوی آرای پیشینیان معرفی کرده اند.
[۳۳] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸.
[۳۴] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۱۹، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۳۵] ابن خلکان، ج۱، ص۱۰۲.


۵.۱ - حافظه قوی


حافظه اش نزد دیگران زبانزد بود تا بدانجا که استادش (ابن اَعرابی) و ابونصر محمدطوسی ( فقیه و ادیب ، متوفی ۳۴۴) به هنگام فراموشی برخی مطالب یا تردید در صحت آنها، به سبب اعتماد بر حافظه ثعلب، صورت صحیح آن را از وی سؤال می‌کردند یا به او ارجاع می‌دادند.
[۳۶] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۳۷] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸.
[۳۸] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.


۵.۲ - اعلمیت در علم نحو


ثعلب در ۲۵ سالگی سرآمد و پاسخگوی ادیبان شد.
[۳۹] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۴.
[۴۰] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.

به گفته ابوالطیّب لغوی (متوفی ۳۵۱)
[۴۱] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
دانش کوفیان به ابن سِکّیت (متوفی ۲۴۴) و ثعلب منتهی می‌شد و جایگاه ثعلب در مکتب نحو کوفه همان جایگاه ابوالعباس محمدبن یزید مُبرّد (متوفی ۲۸۲) در مکتب نحو بصره بود و به اعتقاد برخی، تاریخ ادب و ادیبان در آن دوران به این دو تن ختم می‌شد.
[۴۲] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۴۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۲، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).

زَجّاجی (متوفی ۳۴۰) مناظرات ثعلب را با دیگر دانشمندان در باره مسائل نحو و لغت گرد آورده
[۴۴] عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی، مجالس العلماء، ج۱، ص۷۲ـ۸۴، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و بخشهایی را به مناظرات ثعلب و مبرّد اختصاص داده است.
[۴۵] عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی، مجالس العلماء، ج۱، ص۸۴ ـ۸۷، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۶] عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی، مجالس العلماء، ج۱، ص۹۴ـ۹۹، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

به گفته داماد ثعلب، ابوعلی دینوری ، مبرّد بسیار خوش بیان و فصیح و بلیغ بود و ازاین‌رو ثعلب از مناظره با او امتناع می‌کرد
[۴۷] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۴۸] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
و هنگامی که از داماد ثعلب سؤال شد که چرا آگاهی مبرّد از الکتاب سیبویه بیش از ثعلب است، پاسخ داد که مبرّد، الکتاب را نزد دانشمندان خوانده ولی ثعلب، خود، آن را مطالعه کرده است.
[۴۹] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۵۰] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۱، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).

با وجود جایگاه بلند ثعلب در نحو، وی به هنگام سخن گفتن، گاهی کلمات را با اِعراب نادرست ادا می‌کرد
[۵۱] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۰.
[۵۲] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
و عامیانه نامه می‌نوشت.
[۵۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۲، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۵۴] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.

به گفته یاقوت حموی ،
[۵۵] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۰، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
ثعلب در نحو مکتب بصره متبحر بود و به نظر گروهی دیگر، وی چندان با نحو بصره آشنا نبود
[۵۶] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۵۷] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
ولی بسیاری بر آن‌اند که ثعلب در مسائل نحوی قیاس نمی‌کرد و به استدلال در مسائل نحوی نمی‌پرداخت و با لغت شناسی و شناخت لهجه ها، مطالب استادان کوفی خود را نقل می‌کرد.
[۵۸] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۰، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۵۹] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۶۰] مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۵۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۶۱] مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۵۳، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.



تدریس ثعلب به صورت پرسش و پاسخ (مَجالس یا مُجالَسات) و به صورت «اَمالی»، یعنی املای مطالب نحوی، لغوی، شعر ، اخبار و معانی القرآن بود.
[۶۲] ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
[۶۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۴، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۶۴] مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۵۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

وی در تدریس نوآوری چندانی نداشت و بیش‌تر بر آرای نحوی فرّاء و علی بن حمزه کسائی تکیه می‌کرد و حافظِ دیدگاههای نحوی آنان بود.
[۶۵] محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۱، ص۲۷، ج۱، چاپ عبدالسلام محمدهارون، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۶۶] شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۲۶، قاهره (۱۹۶۸).
[۶۷] مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۵۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.



در منابع کهن به مذهب ثعلب تصریح نشده است.
خطیب بغدادی
[۶۸] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۹.
و ابن ابی یَعْلی ' (متوفی ۵۲۶)،
[۶۹] ابن ابی یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۸۳، ج۱، چاپ محمدحامد فقی، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
به نقل از ثعلب، گفته‌اند که وی دوستدار دیدار با احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱) بود و در دیدار با او از دانش نحو و عربیت خود سخن گفت.
برخی منابع،
[۷۰] شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۲۵، قاهره (۱۹۶۸).
به سبب ذکر این واقعه در کتابهای «طبقات الحنابله»، ثعلب را حنبلی دانسته اند.


ثعلب زندگانی خود را در رفاه گذرانید.
به درخواست اسماعیل بن بلبل شَیْبانی از الناصرلدین اللّه، ولیعهد خلیفه معتمد عباسی، الناصر ثروت هنگفتی به ثعلب اعطا کرد که موجب شگفتی اهل علم و ادب گشت و ابیاتی نیز در این باره سروده شد.
[۷۱] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۴.
[۷۲] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۱ـ۱۴۲، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۷۳] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۲ـ۱۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.

با این همه، وی را مردی بخیل دانسته و حکایاتی از بخل وی نقل کرده اند.
[۷۴] محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۲ـ۱۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
[۷۵] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۱، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۷۶] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۷۷] علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.



ثعلب به تألیف اهتمامی ویژه داشت؛ ابن ندیم
[۷۸] ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
بیش از بیست کتاب از تألیفات او را نام برده است و برخی، تألیفات او را در زمینه نحو، لغت، شعر و علوم قرآنی تا چهل اثر ذکر کرده اند.
ثعلب اشعار برخی شاعران عصر جاهلی و صدر اسلام (از قبیل اَعْشی '، نابغه ذُبْیانی، نابغه جَعْدی، طُفَیْل و طِرِمّاح) را روایت کرده و نکات غریب اشعارشان را شرح داده است.
[۷۹] ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
[۸۰] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۴، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).


۹.۱ - کتاب الفصیح


کتاب الفصیح، معروف به فصیح ثعلب، یا آنگونه که خود در آغاز آورده است: اختیار فصیح الکلام، در باره مسائل لُغَوی و ضبط و معنای درست یا فصیح تر واژه‌ها و مسائلی از این دست.
این کتاب نخستین بار در ۱۲۹۳/۱۸۷۶ در لایپزیگ با تصحیح فون بارت چاپ شد، سپس محمدامین خانجی در ۱۳۲۵ آن را در قاهره چاپ کرد و پس از او عبدالمُنْعم خَفاجی در ۱۳۲۸ ش /۱۹۴۹ در قاهره به چاپ رساند.
[۸۱] ابن دُرُستَوَیْه، تصحیح الفصیح و شرحه، ج۱، صب، چاپ محمد بدوی مختون، قاهره ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۸۲] یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّه و المعرّبه، ج۱، ستون۶۶۳، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۸۳] احمد شرقاوی اقبال، معجم المعاجم، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.

این کتاب از مهم ‌ترین آثار لغوی بود و به ویژه در سده چهارم شهرت یافت
[۸۴] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۸۱، ج۲، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
[۸۵] احمد شرقاوی اقبال، معجم المعاجم، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
و شرحها و تعلیقات و تکمله‌ها و نقدهای فراوانی بر آن نگاشته شد.
همچنین آن را به نظم کشیدند.
[۸۶] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، ج۱، ص۲۰۱، چاپ محمداحمد جادمولی، علی محمد بجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (بی تا).
[۸۷] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶، چاپ محمداحمد جادمولی، علی محمد بجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (بی تا).
[۸۸] حاجی خلیفه، ج۲، ستون۱۲۷۲ـ۱۲۷۴.
[۸۹] مقدمه خفاجی، ص ب ـ د، احمدبن یحیی ثعلب، فصیح ثعلب و الشروح التی علیه، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی، (قاهره) ۱۳۶۸/۱۹۴۹.

به نوشته ابن درستویه ، که خود شاگرد ثعلب بوده است، برخی در نسبت الفصیح به ثعلب تشکیک کرده و اصل آن را از ابن سکّیت یا ابن اعرابی دانسته اند. 
[۹۰] ابن دُرُستَوَیْه، تصحیح الفصیح و شرحه، ج۱، ص۳۱، چاپ محمد بدوی مختون، قاهره ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۹۱] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۴، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۹۲] یاقوت حموی، ج۵، ج۱، ص۱۰۹، صج۸، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).


۹.۲ - قواعدالشعر


قواعدالشعر، در باره ارکان و فنون و نقد شعر عربی .
در این کتاب راجع به مسائل بلاغی و اقسام شعر ، مباحث مهمی مطرح گردیده و در آن به دویست بیت از شاعران جاهلی ، صدراسلام و اموی استشهاد شده است.
[۹۳] مقدمه خفاجی، ص۱۹ـ۲۲، احمدبن یحیی ثعلب، قواعدالشعر، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی، مصر ۱۳۶۷/۱۹۴۸.

فؤاد سزگین
[۹۴] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، ص۱۰۴، ج۲، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
) قواعدالشعر ثعلب را با کتاب البدیع ابن معتز (متوفی ۲۹۶) مقایسه کرده است.
قواعدالشعر چندین بار چاپ شده است.
[۹۵] جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغه العربیه، ج۱، ص۴۸۹، بیروت ۱۹۷۸.
[۹۶] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۷۱، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵.


۹.۳ - مَجالس ثعلب


مَجالس ثعلب، که اَمالی و مُجالسات نیز نامیده شده
[۹۷] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۸، ص۱۴۶، ج۲، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
)، مجموعه ای ارزشمند از مطالب ادبی، نحوی، لغوی و تاریخی است.
[۹۸] احمدبن یحیی ثعلب، مجالس ثعلب، ج۱، ص۲۹ـ۳۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۶۰).

ثعلب در این کتاب، بیشترِ مسائل نحوی را بر اساس دیدگاه مکتب کوفه مطرح کرده و گاهی آرای بصریان را نیز آورده است.
[۹۹] احمدبن یحیی ثعلب، مجالس ثعلب، ج۱، ص۲۴، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۶۰).


۹.۴ - شرح دیوان زُهَیْربن ابی سُلْمی


وی در این شرح از آیات قرآن ، احادیث نبوی ، امثال ، و اشعار شاعران استفاده کرده
[۱۰۰] احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۸۱، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۰۱] احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۸۵، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۰۲] احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۳۱، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۰۳] احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۱۳، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
و افزون بر توضیحات لغوی
[۱۰۴] احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۵، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۰۵] احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۲۲۰، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
مناسبتهای تاریخی برخی ابیات را نیز ذکر نموده است.
[۱۰۶] احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۱۰۷] احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۱۲۴، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.


۹.۵ - دیوان ابن الدُّمَیْنه


دیوان ابن الدُّمَیْنه، که در آن نخست شرح حال کوتاهی از ابن دمینه (متوفی ح۱۳۰) آورده
[۱۰۸] ابن دمینه، دیوان، ج۱، ص۵ ـ۶، صنعه ابی العباس ثعلب و محمدبن حبیب، چاپ احمد راتب نفاخ، مصر (۱۳۷۹).
و بخشی از دیوان را از دو تن از شیوخ خود، زُبَیْربن بَکّار و ابن اَعرابی، روایت کرده است.
[۱۰۹] ابن دمینه، دیوان، ج۱، ص۹، صنعه ابی العباس ثعلب و محمدبن حبیب، چاپ احمد راتب نفاخ، مصر (۱۳۷۹).

ثعلب در شرح ابیات دیوان از توضیحات لغوی و آیات قرآن و اشعار دیگر شاعران سود برده است.
[۱۱۰] ابن دمینه، دیوان، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، صنعه ابی العباس ثعلب و محمدبن حبیب، چاپ احمد راتب نفاخ، مصر (۱۳۷۹).


۹.۶ - آثار دیگر


برخی از نقدهای ثعلب و دیدگاههای نقادانه او در باره اشعار عرب موجود است.
[۱۱۱] محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۱۰۳، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
[۱۱۲] محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۱۱۷، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
[۱۱۳] محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۲۸۷ـ ۲۸۸، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
[۱۱۴] محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۳۱۷، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.

دیدگاههای بلاغی ثعلب نیز گرد آمده است.
[۱۱۵] عبدالقادر حسین، اثر النحاه فی البحث البلاغی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۳۰، قاهره (۱۹۷۵).

نقلهای لغوی ثعلب و توضیحات وی در باره اشعار عربی، مورد استناد بسیاری از ادیبان نامدار قرار گرفته است.
[۱۱۶] محمدبن یحیی صولی، ادب الکُتّاب، ج۱، ص۱۷۴، چاپ محمد بهجه اثری، قاهره (۱۳۴۱)، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۱۱۷] محمدبن یحیی صولی، ادب الکُتّاب، ج۱، ص۱۸۶، چاپ محمد بهجه اثری، قاهره (۱۳۴۱)، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۱۱۸] عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللغه و سرّالعربیّه، ج۱، ص۴۸ـ۵۰، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۱۱۹] موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۶۳، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره ۱۳۶۱.
[۱۲۰] موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۲۲۷، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره ۱۳۶۱.
[۱۲۱] محمودبن عمر زمخشری، کتاب المفصّل فی النحو، ج۱، ص۵۲، اسلو ۱۸۷۹.

ثعلب برخی آیات قرآن را نیز تفسیر کرده است.
[۱۲۲] محمدبن عمران مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ج۱، ص۳۳۵ـ۳۳۶، اختصار یوسف بن احمد یغموری، چاپ رودلف زلهایم، ویسبادن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.

اشعاری نیز‌ به‌طور پراکنده از ثعلب به جای مانده است.
[۱۲۳] خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۰ـ۴۵۱.
[۱۲۴] ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۲۵، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۲۵] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۵، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۱۲۶] عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، ج۲، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.



(۱) ابن ابی یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، چاپ محمدحامد فقی، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
(۲) ابن انباری، نزهه الالبّاء فی طبقات الادباء، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
(۳) ابن جزری، غایه النهایه فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بی تا).
(۴) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۵) ابن خلّکان.
(۶) ابن دُرُستَوَیْه، تصحیح الفصیح و شرحه، چاپ محمد بدوی مختون، قاهره ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
(۷) ابن دمینه، دیوان، صنعه ابی العباس ثعلب و محمدبن حبیب، چاپ احمد راتب نفاخ، مصر (۱۳۷۹).
(۸) ابن ندیم.
(۹) ابوالطیّب لغوی، مراتب النحویین، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۱۰) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۱، چاپ عبدالسلام محمدهارون، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
(۱۱) احمد شرقاوی اقبال، معجم المعاجم، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۱۲) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۲، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
(۱۳) عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللغه و سرّالعربیّه، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۱۴) احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
(۱۵) احمدبن یحیی ثعلب، فصیح ثعلب و الشروح التی علیه، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی، (قاهره) ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
(۱۶) احمدبن یحیی ثعلب، قواعدالشعر، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی، مصر ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
(۱۷) احمدبن یحیی ثعلب، مجالس ثعلب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۶۰).
(۱۸) موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره ۱۳۶۱.
(۱۹) حاجی خلیفه.
(۲۰) خطیب بغدادی.
(۲۱) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ ۱۹۷۰.
(۲۲) محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
(۲۳) عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی، مجالس العلماء، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۴) محمودبن عمر زمخشری، کتاب المفصّل فی النحو، اسلو ۱۸۷۹.
(۲۵) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغه العربیه، بیروت ۱۹۷۸.
(۲۶) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّه و المعرّبه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۲۷) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
(۲۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، چاپ محمداحمد جادمولی، علی محمد بجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (بی تا).
(۲۹) محمدبن یحیی صولی، ادب الکُتّاب، چاپ محمد بهجه اثری، قاهره (۱۳۴۱)، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۳۰) شوقی ضیف، المدارس النحویه، قاهره (۱۹۶۸).
(۳۱) عبدالقادر حسین، اثر النحاه فی البحث البلاغی، قاهره (۱۹۷۵).
(۳۲) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵.
(۳۳) علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۳۴) مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۳۵) محمدبن عمران مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، اختصار یوسف بن احمد یغموری، چاپ رودلف زلهایم، ویسبادن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
(۳۶) محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
(۳۷) عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۳۸) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا)؛

 
۱. ↑ شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۲۴، قاهره (۱۹۶۸).
۲. ↑ ابوالطیّب لغوی، مراتب النحویین، ج۱، ص۱۱۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۳. ↑ ابن ابی یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۸۳، ج۱، چاپ محمدحامد فقی، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
۴. ↑ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکره الحفاظ، ج۲، ص۶۶۶، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ ۱۹۷۰.
۵. ↑ ابن جزری، غایه النهایه فی طبقات القرّاء، ج۱، ص۱۴۸، چاپ برگشترسر، قاهره (بی تا).
۶. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۷. ↑ ابن ندیم، ج۱، ص۸۰.
۸. ↑ ابن خلکان، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۴.
۹. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۱۰. ↑ ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
۱۱. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸ـ۴۴۹.
۱۲. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۸۱، ج۲، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
۱۳. ↑ ابوالطیّب لغوی، مراتب النحویین، ج۱، ص۱۱۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۱۴. ↑ شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، قاهره (۱۹۶۸).
۱۵. ↑ مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۴۵، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۶. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۹.
۱۷. ↑ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۲۴، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۸. ↑ ابن جزری، غایه النهایه فی طبقات القرّاء، ج۱، ص۱۴۸، چاپ برگشترسر، قاهره (بی تا).
۱۹. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸.
۲۰. ↑ ابن انباری، نزهه الالبّاء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۲۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۲۱. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸.
۲۲. ↑ ابن انباری، نزهه الالبّاء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۲۳. ↑ شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۳۷ـ ۲۳۸، قاهره (۱۹۶۸).
۲۴. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۰۶، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۲۵. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۰۶ـ۱۰۷، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۲۶. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۲۷. ↑ ابن خلکان، ج۱، ص۱۰۴.
۲۸. ↑ ابن انباری، نزهه الالبّاء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۳۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۲۹. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۵۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۳۰. ↑ ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
۳۱. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۶.
۳۲. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۰۵، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۳۳. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸.
۳۴. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۱۹، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۳۵. ↑ ابن خلکان، ج۱، ص۱۰۲.
۳۶. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۳۷. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۸.
۳۸. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۳۹. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۴.
۴۰. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۴۱. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۴۲. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۴۳. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۲، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۴۴. ↑ عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی، مجالس العلماء، ج۱، ص۷۲ـ۸۴، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۵. ↑ عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی، مجالس العلماء، ج۱، ص۸۴ ـ۸۷، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۶. ↑ عبدالرحمان بن اسحاق زجاجی، مجالس العلماء، ج۱، ص۹۴ـ۹۹، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۷. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۴۸. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۴۹. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۵۰. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۱، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۵۱. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۰.
۵۲. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۰، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۵۳. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۲، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۵۴. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۵۵. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۰، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۵۶. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۵۷. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۵۸. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۰، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۵۹. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۶۰. ↑ مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۵۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶۱. ↑ مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۵۳، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶۲. ↑ ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
۶۳. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۴، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۶۴. ↑ مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۵۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶۵. ↑ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۱، ص۲۷، ج۱، چاپ عبدالسلام محمدهارون، مصر ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۶۶. ↑ شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۲۶، قاهره (۱۹۶۸).
۶۷. ↑ مهدی مخزومی، مدرسه الکوفه و منهجها فی دراسه اللغه و النحو، ج۱، ص۱۵۲، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۶۸. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۴۹.
۶۹. ↑ ابن ابی یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۸۳، ج۱، چاپ محمدحامد فقی، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
۷۰. ↑ شوقی ضیف، المدارس النحویه، ج۱، ص۲۲۵، قاهره (۱۹۶۸).
۷۱. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۴.
۷۲. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۱ـ۱۴۲، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۷۳. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۲ـ۱۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۷۴. ↑ محمدبن حسن زبیدی، طبقات النحویین واللغویین، ج۱، ص۱۴۲ـ۱۴۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۹۲/۱۹۷۳).
۷۵. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۲۱، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۷۶. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۷۷. ↑ علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النّحاه، ج۱، ص۱۴۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۷۸. ↑ ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
۷۹. ↑ ابن ندیم، ج۱، ص۸۱.
۸۰. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۴، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۸۱. ↑ ابن دُرُستَوَیْه، تصحیح الفصیح و شرحه، ج۱، صب، چاپ محمد بدوی مختون، قاهره ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۸۲. ↑ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیّه و المعرّبه، ج۱، ستون۶۶۳، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۸۳. ↑ احمد شرقاوی اقبال، معجم المعاجم، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۸۴. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۸۱، ج۲، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۴).
۸۵. ↑ احمد شرقاوی اقبال، معجم المعاجم، ج۱، ص۷۰، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۸۶. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، ج۱، ص۲۰۱، چاپ محمداحمد جادمولی، علی محمد بجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (بی تا).
۸۷. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶، چاپ محمداحمد جادمولی، علی محمد بجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (بی تا).
۸۸. ↑ حاجی خلیفه، ج۲، ستون۱۲۷۲ـ۱۲۷۴.
۸۹. ↑ مقدمه خفاجی، ص ب ـ د، احمدبن یحیی ثعلب، فصیح ثعلب و الشروح التی علیه، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی، (قاهره) ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
۹۰. ↑ ابن دُرُستَوَیْه، تصحیح الفصیح و شرحه، ج۱، ص۳۱، چاپ محمد بدوی مختون، قاهره ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
۹۱. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۴، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۹۲. ↑ یاقوت حموی، ج۵، ج۱، ص۱۰۹، صج۸، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۹۳. ↑ مقدمه خفاجی، ص۱۹ـ۲۲، احمدبن یحیی ثعلب، قواعدالشعر، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی، مصر ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
۹۴. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، ص۱۰۴، ج۲، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
۹۵. ↑ جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغه العربیه، ج۱، ص۴۸۹، بیروت ۱۹۷۸.
۹۶. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۷۱، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵.
۹۷. ↑ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۸، ص۱۴۶، ج۲، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
۹۸. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، مجالس ثعلب، ج۱، ص۲۹ـ۳۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۶۰).
۹۹. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، مجالس ثعلب، ج۱، ص۲۴، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۹۶۰).
۱۰۰. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۸۱، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۰۱. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۸۵، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۰۲. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۳۱، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۰۳. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۱۳، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۰۴. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۵، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۰۵. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۲۲۰، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۰۶. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۰۷. ↑ احمدبن یحیی ثعلب، شرح دیوان زهیربن ابی سلمی، ج۱، ص۱۲۴، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۰۸. ↑ ابن دمینه، دیوان، ج۱، ص۵ ـ۶، صنعه ابی العباس ثعلب و محمدبن حبیب، چاپ احمد راتب نفاخ، مصر (۱۳۷۹).
۱۰۹. ↑ ابن دمینه، دیوان، ج۱، ص۹، صنعه ابی العباس ثعلب و محمدبن حبیب، چاپ احمد راتب نفاخ، مصر (۱۳۷۹).
۱۱۰. ↑ ابن دمینه، دیوان، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، صنعه ابی العباس ثعلب و محمدبن حبیب، چاپ احمد راتب نفاخ، مصر (۱۳۷۹).
۱۱۱. ↑ محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۱۰۳، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
۱۱۲. ↑ محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۱۱۷، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
۱۱۳. ↑ محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۲۸۷ـ ۲۸۸، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
۱۱۴. ↑ محمدبن عمران مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۳۱۷، چاپ علی محمد بجاوی، مصر ۱۹۶۵.
۱۱۵. ↑ عبدالقادر حسین، اثر النحاه فی البحث البلاغی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۳۰، قاهره (۱۹۷۵).
۱۱۶. ↑ محمدبن یحیی صولی، ادب الکُتّاب، ج۱، ص۱۷۴، چاپ محمد بهجه اثری، قاهره (۱۳۴۱)، چاپ افست بیروت (بی تا).
۱۱۷. ↑ محمدبن یحیی صولی، ادب الکُتّاب، ج۱، ص۱۸۶، چاپ محمد بهجه اثری، قاهره (۱۳۴۱)، چاپ افست بیروت (بی تا).
۱۱۸. ↑ عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللغه و سرّالعربیّه، ج۱، ص۴۸ـ۵۰، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۱۱۹. ↑ موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۶۳، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره ۱۳۶۱.
۱۲۰. ↑ موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۲۲۷، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره ۱۳۶۱.
۱۲۱. ↑ محمودبن عمر زمخشری، کتاب المفصّل فی النحو، ج۱، ص۵۲، اسلو ۱۸۷۹.
۱۲۲. ↑ محمدبن عمران مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ج۱، ص۳۳۵ـ۳۳۶، اختصار یوسف بن احمد یغموری، چاپ رودلف زلهایم، ویسبادن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۱۲۳. ↑ خطیب بغدادی، ج۶، ص۴۵۰ـ۴۵۱.
۱۲۴. ↑ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۲۵، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۲۵. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۱۴۵، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
۱۲۶. ↑ عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، ج۲، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن یحیی ثعلب»، شماره۴۲۴۰.    



جعبه ابزار