الیاس در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِلیاس (علیه‌السلام) از نوادگان
حضرت هارون و از
پیامبران بنی اسرائیل می‌باشد.
«الیاس» واژه ای غیر
عربی است
که بیشتر لغویان آن را همان «
ایلیا » ی
عبری به معنای «
یَهُوه خدای من است» دانسته و گفته اند: چون این واژه یونانی است، به پایان آن حرف «س» افزوده شده است؛ مانند: «
هرمس ».
در
کتاب مقدس درباره نبوت «ایلیا» و دعوت وی از پادشاهان و مردم به پرستش
خداوند و ارتباطش با «
الیسع » و حوادث دیگر، بسیار سخن گفته شده است.
نام
الیاس دوبار، و بنابر نظر کسانی که «
الیاسین » را تعبیر دیگری از الیاس می‌دانند، سه بار در
قرآن آمده است.
با توجه به این‌که قرآن به بیان جزئیات رخدادهای تاریخی نمی‌پردازد، درباره زمان، مکان، نسب و برخی دیگر از ویژگی های الیاس نمی‌توان از مستند قرآنی کمک گرفت؛ اما در منابع اسلامی دیدگاه های گوناگونی در این باره وجود دارد.
بیشتر مفسّران
و مورّخان
او را از نوادگان حضرت هارون و از
پیامبران بنی اسرائیل و نسب او را «الیاس بن یاسین (یسی) بن فنحاص بن العیزار بن هارون بن عمران» دانسته اند.
عده ای از مفسران هم به نقل از
عبداللّه بن مسعود و
قتاده ، او را همان «
ادریس » شمرده اند
، حتی گفته شده که ابن مسعود در قرائتی نادر،
آیه «اِنَّ اِلیاسَ لَمِنَ المُرسَلین»
را «إنّ ادریس...» قرائت کرده است
؛ ولی گویا این گفته با آیات ۸۴-۸۵
سوره انعام سازگاری ندارد، زیرا به دلیل بازگشت ضمیر «مِن ذُرّیَّتِه» به «
حضرت ابراهیم » یا «
حضرت نوح »، الیاس نواده یکی از این دو پیامبر به شمار می‌رود، در حالی که بیشتر مفسّران، ادریس را از اجداد حضرت نوح دانسته اند.
از
ابن عباس نقل شده که الیاس همان «
حضرت خضر »، یعنی معلّم
حضرت موسی است
و برخی دیگر بر این باورند که
الیاس از دوستان حضرت خضر بوده و هر دو زنده‌اند و الیاس مأمور خشکی ها و حضرت خضر مأمور جزیره‌ها و دریاهاست یا مأموریت الیاس را در بیابان ها و حضرت خضر را در کوه ها می‌دانند.
برخی او را «
حضرت یحیی »، تعمید دهنده
حضرت عیسی ، «
الیسع »
و «
ذا الکفل »
نیز دانسته اند؛ ولی آن گونه که از ظاهر
آیات قرآن برمی آید، الیاس به‌طور جداگانه نام یکی از
پیامبران بوده و با هیچ‌یک از پیامبران دیگر که نام برخی از آن‌ها در کنار الیاس آمده، متحد نیست.
در
سوره انعام ، نام الیاس در میان چند پیامبر دیگر که همه آنان از صالحان شمرده شده اند، آمده است: «و زَکریّا و یحیی و عیسی و إِلیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّلِحین»
بیشتر مفسران بدون هیچ توضیحی درباره «الصّلِحین» از کنار آن گذشته اند؛ اما برخی گفته اند: «کُلٌّ مِنَ الصّلِحین» یعنی همه آن‌ها از
انبیا و
رسولان هستند
، چنان که برخی دیگر از مفسران در ذیل آیه ۱۳۰
سوره بقره که درباره
حضرت ابراهیم می‌فرماید: «اِنَّهُ فِی الأخِرَةِ لَمِنَ الصّلِحین» معتقدند که مراد از صالحان در این آیه، کسانی نیستند که شایستگی رحمت عامّه
خدا یا رحمت ویژه
مؤمنان یا ولایت و سرپرستی از سوی خدا را دارند، بلکه مقصود، این است که آن‌ها کسانی و دارای مقامی هستند که رحمت الهی آنان را دربرمی گیرد و این همان امنیت مطلق از عذاب الهی است و چنین مقامی، خود دارای مراتبی است.
در
سوره صافّات الیاس از پیامبرانی معرفی شده که با دعوت قوم خود به پرهیزگاری و پرستش خدا، آنان را از پرستش غیر او برحذر داشته است؛ ولی قومِ او - جز شماری از افراد با اخلاص - سخنانش را نادیده گرفته، به وی
ایمان نیاوردند: «و إِنّ إِلیاسَ لَمِنَ المُرسَلینَ إِذ قالَ لِقومه أَلا تَتَّقونَ أَتدعونَ بَعلا و تَذَرونَ أَحسنَ الخلِقینَ اللّهَ رَبَّکُم و رَبَّ ءَابَائِکُمُ الأوّلینَ فَکذّبوهُ فَإِنّهُم لَمُحضَرونَ إِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلَصینَ»
در ذیل این آیات، داستان های فراوانی نقل شده که در یکی از آن‌ها به نقل از
شیخ صدوق آمده است: بعد از تجزیه سرزمین
بنی اسرائیل ، گروهی از آنان به شهری که به سبب وجود
بتی به نام «
بعل »، «
بعلبک » نامیده می‌شد، کوچ کردند. مردم و پادشاه این دیار، بت بعل را می‌پرستیدند و خدای متعالی برای هدایت آن‌ها
الیاس را به سویشان فرستاد.
پادشاه در آغاز دعوت او را پذیرفت؛ ولی همسرش، وی را به سرپیچی و مخالفت با الیاس وا داشت.
پادشاه نیز ضمن مخالفت با الیاس درصدد کشتن وی برآمد و الیاس به کوه ها و بیابان ها گریخت. بنابر قولی دیگر، الیاس،
الیسع را به جانشینی خود برگزید و خدای متعالی او را به آسمان ها برد.
همان گونه که از آیات
قرآن برمی آید، قوم الیاس به جای پرستش خدای یگانه، به پرستش بتی به نام بعل روی آورده بودند: «إِذ قالَ لِقومِهِ أَلاَ تَتَّقونَ أَتَدعونَ بَعلاً و تَذَرونَ أَحسنَ الخلِقِینَ»
معنا و مصداق
بعل مورد اختلاف مفسران است؛ از جمله آن را به معنای «
ربّ »، نام یک
فرشته و نیز نام
زنی دانسته‌اند که قوم الیاس را گمراه کرد و مورد پرستش آنان قرار گرفت.
بیشتر مفسران
شیعه و
سنی هماهنگ با ظاهر آیات، آن را نام بتِ
قوم الیاس دانسته اند. طلایی بودن، درازی، برخورداری بت یاد شده از صورت های چهارگانه و ۴۰۰ خدمتکار و نیز چگونگی به کارگیری آن از سوی
شیطان برای واداشتن مردم به تکذیب الیاس و بی اثر کردن دعوت وی از مطالبی است که برخی مفسران در ذیل
آیه بدان پرداخته اند.
قوم الیاس، جز شماری از آنان، با اصرار بر
بت پرستی خویش، به تکذیب آن حضرت پرداختند: «فَکذّبوهُ فَإِنّهُم لَمُحضَرونَ إِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلصینَ»
خداوند نیز گنهکاران را عذاب کرده، نام نیک الیاس را در میان امت های بعد جاودان ساخت: «و تَرکنَا عَلیهِ فِی الأَخِرِین»
گروهی از مفسران، مراد از «إِل یَاسِین» را در آیه «سَلمٌ عَلی إِل یَاسِین»
الیاس یا همراهان و پیروان الیاس دانسته اند، هرچند در چگونگی تطبیق آن بر الیاس اختلاف دارند:
۱. عده ای آن را لغتی از الیاس، مانند «میکال» و «میکائیل» می دانند یا این‌که نام او «
یاسین » بوده و «ال» بر آن داخل شده است.
۲. برخی دیگر آن را جمع «إلیاسی» به همراه «ی» نسبت و به معنای همه همراهان و پیروان الیاس می‌دانند.
۳. برخی نیز این واژه را «آل یاسین» با
الف ممدوده قرائت کرده و «یاسین» را نام پدر الیاس دانسته و گفته اند: «آل» به معنای خاندان است و شامل فرزند نیز می‌شود
؛ ولی گروهی دیگر «یاسین» را یکی از نام های
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و «آل یاسین» را به خاندان و
اهل بیت حضرت (علیهم‌السلام) تفسیر کرده اند
؛ ولی با توجه به ضمیر در «اِنَّه» که در آیه بعد آمده و مرجع آن باید مفرد باشد، دیدگاه نخست تقویت می‌شود.
۱) البحر المحیط فی التفسیر؛
۲) البیان فی غریب اعراب القرآن؛
۳) التبیان فی تفسیر القرآن؛
۴) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛
۵) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛
۶) تفسیر القمی؛
۷) تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب؛
۸) تفسیر نمونه؛
۹) جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛
۱۰) الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛
۱۱) دراسات تاریخیة من القرآن الکریم؛
۱۲) روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛
۱۳) عرائس المجالس فی قصص الانبیاء؛
۱۴) الفرقان فی تفسیرالقرآن؛
۱۵) قاموس کتاب مقدس؛
۱۶) قصص الانبیاء، ابن کثیر؛
۱۷) الکامل فی التاریخ؛
۱۸) کتاب مقدس؛
۱۹) الکشاف، زمخشری؛
۲۰) مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛
۲۱) المعرب من الکلام الاعجمی؛
۲۲) المیزان فی تفسیرالقرآن؛
۲۳) واژه های دخیل در قرآن مجید.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «إلیاس».
