• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امّ البنین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حضرت ام‌البنین علیهاالسلام همسر امام علی علیه‌السّلام و مادر حضرت اباالفضل علیه‌السلام و از دفن شدگان در قبرستان بقیع می‌باشد.


فاطمه دختر حزام/ حرام
[۱] مروج الذهب، المسعودي، ج۳، ص۶۳.
[۲] العقد الفرید، احمد بن عبد ربه، ج۵، ص۱۳۴.    
بن خالد بن ربیعه، از تیره بنی کلاب بن ربیعه از قبیله بنی عامر بن صعصعه از عرب عدنانی است.
[۳] المعارف، ابن قتیبه، ص۸۸.    
[۴] تاریخ یعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۲۱۳.
[۵] جمهرة انساب العرب، ابن حزم، ص۳۷.    
برخی صحابه نگاران از حزام با تعبیر «له ادراک» یاد کرده‌اند؛ یعنی دوران پیامبر را درک کرده، اما صحابی نبوده است.
[۶] الاصابه، ابن حجر العسقلانی، ج۲، ص۱۴۵.    
مادر‌ ام‌البنین، ثمامه (لیلی
[۷] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۶.
دختر سهیل بن عامر بن مالک نیز به تیره بنی کلاب نسب می‌برد.
[۸] انساب الاشراف، البلاذری، ج۳، ص۳۸۹.
[۹] جمهرة انساب العرب، ابن حزم، ص۲۸۲.    
[۱۰] مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۷.    
[۱۱] ابصار العین، محمد السماوی، ص۵۶.    
عاتکه یکی از جده‌های‌ام البنین را دختر عبد شمس بن عبد مناف خوانده‌اند.
[۱۲] مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۷.    
[۱۳] ابصار العین، محمد السماوی، ص۵۶.    
عموی او، لبید بن ربیعه، از شاعران مشهور عرب است.
[۱۴] انساب الاشراف، البلاذری، ج۲، ص۴۱۲.
[۱۵] تاریخ طبری، الطبری، ج۱۱، ص۵۴۱.    
هنگام ولادت وی مشخص نیست. برخی تولد او را حدود سال پنجم ق. دانسته‌اند.
[۱۶] ‌ام البنین سیدة نساء العرب، السید مهدی السیوج، ص۹.
[۱۷] اعیان الشیعه، سید محسن الامین، ج۸، ص۳۸۹.    
[۱۸] ستاره درخشان، علي رباني خلخالي، ص۱۲.


‌ام البنین را زنی شاعر و فصیح
[۱۹] اعلام النساء، عمر رضا كحاله، ج۴، ص۴۰.
[۲۰] اعیان الشیعه، سید محسن الامین، ج۸، ص۳۸۹.    
و از خانواده‌ای اصیل و شجاع شمرده‌اند.
[۲۱] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۷.
[۲۲] اعیان الشیعه، سید محسن الامین، ج۸، ص۳۸۹.    
از زندگی او تا پیش از ازدواجش با امام علی علیه‌السّلام خبری در دست نیست. پس از شهادت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها به همسری امام علی علیه‌السّلام درآمد. با توجه به تولد نخستین فرزند او، عباس، به سال ۲۶ق.
[۲۳] تنقیح المقال، المامقانی، ج۲، ص۱۲۸.
و وجود گزارش‌هایی درباره ازدواج حضرت علی با امامه، خواهر زاده حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها بر پایه وصیت ایشان،
[۲۴] المناقب، ابن شهرآشوب، ج۳، ص۱۳۷.    
[۲۵] اسد الغابه، ابن اثیر، ج۶، ص۲۲.    
به نظر می‌رسد ازدواج‌ ام البنین حدود سال ۲۵ق. رخ داده باشد. نیز گزارش‌هایی از ازدواج او به عنوان دومین همسر امام علی علیه‌السّلام در دست است.
[۲۶] تاریخ طبری، الطبری، ج۵، ص۱۵۳.    
[۲۷] تذکرة الخواص، سبط بن الجوزي، ص۵۷.


به هر روی، امیرمؤمنان علیه‌السّلام از برادرش عقیل که به نسب عرب آشنا بود، خواست تا زنی از خاندانی اصیل و شجاع را برای او خواستگاری کند تا از او دارای فرزندانی شجاع شود. عقیل با اعتقاد به شجاعت پدران‌ ام البنین، او را برای ازدواج با ایشان پیشنهاد کرد.
[۲۸] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۷.
[۲۹] تنقیح المقال، المامقانی، ج۲، ص۱۲۸.
[۳۰] اشعار النساء، ام علي، ص۱۳۱.
بر پایه گزارش‌هایی، پدران و خویشان‌ ام البنین از دلیران عرب پیش از اسلام؛ چنان که ابو بره عامر بن مالک، جد دوم او، در میان قبایل عرب در شجاعت بی نظیر خوانده شده و از او با تعبیر کنایی «ملاعب الاسنه» (بازیگر با نیزه‌ها) یاد کرده‌اند.
[۳۱] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۶.
[۳۲] الاصابه، ابن حجر العسقلانی، ج۲، ص۳۹۶.    
[۳۳] تنقیح المقال، المامقانی، ج۲، ص۱۲۸.
به گزارش ابن عبدالبر، وی پیش از مسلمان شدن نزد رسول خدا آمد و با تقدیم هدایایی، از ایشان خواست مبلغانی را به نجد اعزام کند.
[۳۴] الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۴۵۰.    
[۳۵] اسد الغابه، ابن اثیر، ج۳، ص۳۶.    

بر پایه گزارش‌هایی که در شماری از منابع متاخر آمده‌اند، ‌ام البنین پس از خواستگاری امام علی علیه‌السّلام ، سوگند یاد کرد که برای فرزندان ایشان همچون مادری دلسوز باشد. با ورود‌ ام البنین به خانه امیر مؤمنان، او ضمن پرستاری از کودکان امام، همانند مادر واقعی با آنان رفتار می‌کرد. آنان نیز او را بسیار دوست می‌داشتند.
[۳۶] ‌ام البنین سیدة نساء العرب، السید مهدی السیوج، ص۵۰.
[۳۷] ادب الطف، جواد شبّر، ص۷۴.
[۳۸] ادب الطف، جواد شبّر، ص۷۳.    
[۳۹] العباس رجل العقیدة و الجهاد، محمد علي يوسف الاشيقر، ص۳۴.
آورده‌اند که‌ ام البنین از امام علی علیه‌السّلام خواست که او را فاطمه صدا نکند؛ زیرا ممکن است فرزندان حضرت زهرا با شنیدن این نام، به یاد مادرشان افتند و غمگین شوند.
[۴۰] ستاره درخشان، علي رباني خلخالي، ص۹۴.


ثمره ازدواج‌ ام البنین با علی علیه‌السّلام ، فرزندانی به نام‌های عباس، جعفر، عبدالله و عثمان بود.
[۴۱] الطبقات، بن سعد، ج۳، ص۱۴.    
[۴۲] انساب الاشراف، البلاذری، ج۳، ص۳۹۰.
[۴۳] المنتظم، ابن الجوزی، ج۵، ص۶۹.    
شماری دیگر، ابوبکر را نیز بر فرزندان او افزوده
[۴۴] الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۱۲.    
[۴۵] العقد الفرید، احمد بن عبد ربه، ج۵، ص۱۳۴.    
[۴۶] جمهرة انساب العرب، ابن حزم، ص۳۸.    
و شماری از عثمان یاد نکرده‌اند.
[۴۷] المعارف، ابن قتیبه، ص۸۸.    
[۴۸] مروج الذهب، المسعودي، ج۳، ص۶۳.
[۴۹] الاختصاص، المفید، ص۸۲.    
به سبب داشتن این پسران، فاطمه به‌ ام البنین (مادر پسران) شهرت یافت. منابع بیش از این به زندگی او در مدینه و هجرتش به کوفه در دوران خلافت امیرمؤمنان (۳۵-۴۰ق.) و نیز به ازدواج او پس از شهادت امام علی علیه‌السّلام اشاره نکرده‌اند. این شاید از این رو است که وی دیگر ازدواج نکرد و حتی آن گاه که برخی همسران امام علی علیه‌السّلام برای مشورت درباره ازدواجشان نزد‌ ام البنین آمدند، به آنان سفارش کرد که سزاوار نیست پس از علی، با مردی دیگر پیمان همسری ببندند و آنان نیز به سفارش وی عمل کردند.
[۵۰] ستاره درخشان، علي رباني خلخالي، ص۴۸.


‌ام البنین در کربلا حضور نداشت؛ اما فرزندانش همگی در رکاب امام حسین علیه‌السّلام به شهادت رسیدند. عثمان با کنیه ابوعمرو در ۲۱ سالگی، جعفر با کنیه ابوعبدالله در ۲۹سالگی
[۵۱] الطبقات، بن سعد، ج۳، ص۱۴.    
[۵۲] انساب الاشراف، البلاذری، ج۲، ص۴۱۳.
[۵۳] المناقب، ابن شهرآشوب، ج۳، ص۲۵۹.    
[۵۴] المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۱۵.    
و عبدالله (اکبر)
[۵۵] المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۱۵.    
با کنیه ابومحمد در ۲۵ سالگی به شهادت رسیدند.
[۵۶] مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۷.
[۵۷] رجال طوسی، شیخ طوسی، ص۹۹.
[۵۸] رجال طوسی، شیخ طوسی، ص۱۰۲.    
[۵۹] اعلام الوری، الطبرسی، ج۱، ص۳۹۵.    
عباس که از او با لقب عباس الاکبر و با کنیه ابوالفضل یاد شده است،
[۶۰] انساب الاشراف، البلاذری، ج۲، ص۴۱۳.
[۶۱] مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۹.
[۶۲] المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۱۵.    
از دیگر برادران تنی خود بزرگ‌تر و واپسین شهید از آنان است.
[۶۳] مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۴.
[۶۴] شرح الاخبار، النعمان المغربی، ج۳، ص۱۸۴.    
در شب تاسوعا عبدالله بن ابی المحل بن حزام، برادر زاده‌ام البنین، و نیز شمر بن ذی الجوشن کلابی، از قبیله ‌ام البنین، امان نامه‌ای را از عبیدالله بن زیاد برای فرزندان‌ام البنین در کربلا آوردند؛ اما با واکنش تند ایشان رو به رو شدند.
[۶۵] تاریخ طبری، الطبری، ج۵، ص۴۱۵.    
[۶۶] الفتوح، ابن اعثم الکوفی، ج۵، ص۹۴.    
[۶۷] الارشاد، المفید، ج۲، ص۸۹.    


به گزارش شماری از منابع، ‌ام البنین در پی آگاهی از واقعه کربلا، برای جان امام حسین علیه‌السّلام بیش از پسرانش نگران بود. او از حال امام جویا شد و گفت: اگر حسین زنده باشد، غمی نیست که فرزندانم را از دست داده باشم.
[۶۸] شرح الاخبار، النعمان المغربی، ج۳، ص۱۸۶.    
[۶۹] تنقیح المقال، المامقانی، ج۳، ص۷۰.
[۷۰] اشعار النساء، ام علی، ص۱۳۳.
این سخن او را دلیل اخلاص کامل او به اهل بیت: به ویژه امام حسین علیه‌السّلام دانسته‌اند. از آن پس وی در خانه‌اش با حضور زنان بنی هاشم مجلس سوگواری برپا می‌کرد.
[۷۱] ادب الطف، جواد شبّر، ص۷۴.    
او هر روز با نوه‌اش عبیدالله، فرزند عباس، به بقیع می‌رفت و سروده‌هایی را که خود در رثای عباس سروده بود، می‌خواند و دردمندانه می‌گریست. وی در این سروده‌ها، مردم را از‌ ام البنین خواندن خود نهی می‌کرد؛ زیرا چهار پسرش را که همچون شیر بیشه بودند، از دست داده بود و دیگر پسری نداشت که به نام آنان «مادر پسران» خوانده شود. نیز در سروده‌های دیگر، از شاهدان نبرد پسرانش می‌پرسد: چگونه گرز آهنین بر سر عباس فرود آمد؟ و خود پاسخ می‌دهد: اگر عباس دست داشت و شمشیرش در دستانش بود، کسی به او نزدیک نمی‌شد.
[۷۲] شرح الاخبار، النعمان المغربی، ج۳، ص۱۸۶.    
[۷۳] ابصار العین، محمد السماوی، ص۶۴.    
[۷۴] مع رکب الحسین، محمد امین الامینی، ج۶، ص۴۱۰.    
مردم نزد او گرد می‌آمدند و با وی در گریستن هم نوا می‌شدند. گفته‌اند که حتی مروان بن حکم اموی، از دشمنان اهل بیت، نیز با شنیدن سروده‌های جانسوز او می‌گریست.
[۷۵] مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۹۰.    
[۷۶] شرح الاخبار، النعمان المغربی، ج۳، ص۱۸۶.    
[۷۷] بحار الانوار، المجلسی، ج۴۵، ص۵۶.


هنگام درگذشت وی را ۱۳ جمادی الثانی سال ۶۴ یا ۷۰ق. گزارش کرده‌اند.
[۷۸] ام البنین، السيد مهدي السيوج، ص۴۱.
برخی مدفن او را در بقیع، سمت چپ ورودی و کنار صفیه و عاتکه، عمه‌های پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم دانسته‌اند.
[۷۹] آثار اسلامی، رسول جعفریان، ص۳۴۹.    
اما شماری دیگر این سخن را رد کرده‌اند؛ زیرا افزون بر فقدان شاهد تاریخی در منابع اصیل، حتی در سفرنامه‌های دو سده اخیر، از این گزارش خبری در دست نیست. از این رو، می‌توان گفت قبر وی می‌بایست کنار دیگر همسران امیرمؤمنان علیه‌السّلام و فرزندان ایشان در بقیع باشد؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.
[۸۰] تاریخ حرم، محمد صادق نجمي، ص۲۷۵.


محبت خالصانه‌ ام البنین به اهل‌بیت و نیز شهادت فرزندانش در رکاب سیدالشهدا علیه‌السّلام موجب شده تا شیعیان برای او جایگاهی والا و ارزشی ویژه قائل باشند و از او نزد خدا شفاعت طلبند.

نسل امام علی علیه‌السّلام از همسرش‌ ام البنین تنها از طریق عبیدالله بن عباس استمرار یافت:
[۸۱] انساب الاشراف، البلاذری، ج۲، ص۴۱۲.
[۸۲] تاریخ طبری، الطبری، ج۵، ص۱۵۳.    
[۸۳] الشجرة المبارکه، الفخر الرازي، ص۱۸۴.
۱. عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس که به سال ۲۰۴ق. به امارت حرمین رسید و امیر الحاج آن سال بود.
[۸۴] نهایة الارب، احمد بن عبدالوهاب النویری، ج۲۲، ص۲۱۱.    
[۸۵] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۷.
۲. فضل بن حسن بن عبیدالله که به وی ابن هاشمیه می‌گفتند و نزد خلفا دارای حشمت و احترام بود.
[۸۶] المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۲۳۲.    
[۸۷] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۷.
۳. محمد بن علی بن حمزه که شاعر و راوی حدیث امام حسن عسکری علیه‌السّلام بود و مادر امام پس از شهادت فرزندش در منزل او ماند.
[۸۸] رجال النجاشی، النجاشی، ص۳۴۷.    
[۸۹] المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۲۳۵.    
[۹۰] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۸.
۴. عباس بن حسن بن عبیدالله که به اعتقاد علویان در شعر سرآمد فرزندان ابوطالب بود و در بقیع دفن شد.
[۹۱] المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۲۳۶.    
[۹۲] عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۹۵.


در ایران، شماری از تبار حضرت عباس دارای آرامگاه و بارگاه هستند و مردم به زیارت آنان می‌روند. امامزاده سید (شاه سید علی) در قم از آن جمله است که نسب او را این گونه گزارش کرده‌اند: علی بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امیر المؤمنین.
[۹۳] تربت پاکان قم، عبدالحسين جواهر كلام، ج۱، ص۱۵۰.
[۹۴] تربت پاکان آثار و بناهای قدیم، مدرس طباطبايي،ج۲، ص۱۰۳.
البته بیشتر نوادگان عباس در عربستان و کشورهایی مانند عراق، مصر، اردن و ترکمنستان پراکنده‌اند که از ایشان برخی در دانش و ادب و شعر و حدیث سرآمد دوران خویش بوده‌اند؛ از جمله ابویعلی حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس از محدثان مورد اعتماد شیعه و صاحب کتاب التوحید، الزیاره و المناسک که مزار او در حله عراق معروف است و مردم به زیارتش می‌روند.
[۹۵] رجال النجاشی، النجاشی، ص۱۴۰.    
[۹۶] بحار الانوار، المجلسی، ج۴۸، ص۳۱۵.    
[۹۷] بحار الانوار، المجلسی، ج۵۳، ص۲۸۶.    
[۹۸] الکنی و الالقاب، القمی، ج۱، ص۱۸۶.    


آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش؛ ابصار العین فی انصار الحسین: محمد السماوی، به کوشش الطبسی، مرکز الدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۹ق؛ الاختصاص: المفید (م. ۴۱۳ق.) ، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق؛ ادب الطف او شعراء الحسین: جواد شبر، بیروت، مؤسسة التاریخ، ۱۴۲۲ق؛ الارشاد: المفید (م. ۴۱۳ق.) ، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق؛ الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛ اسد الغابه: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ اشعار النساء المؤمنات: ام علی، نشر سعید بن جبیر، ۱۴۱۳ق؛ الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام: عمر رضا کحاله، دمشق، المکتبة الهاشمیه؛ اعلام الوری: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۷ق؛ اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. ۱۳۷۱ق.) ، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف؛‌ام البنین سیدة نساء العرب: السید مهدی السیوج، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۷ق؛‌ام البنینعلیهاالسلام: ام زینب الکتبی، المکتبة الحیدریه؛ الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، ۱۴۱۳ق؛ انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛ بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ حرم ائمه بقیععلیهم السلام: محمد صادق نجمی، قم، مشعر، ۱۳۸۰ش؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. ۶۵۴ق.) ، قم، الرضی، ۱۴۱۸ق؛ تربت پاکان آثار و بناهای قدیم قم: مدرس طباطبایی، قم، مهر؛ تربت پاکان قم شرح حال مدفونین در سرزمین قم: عبدالحسین جواهر کلام، قم، انصاریان، ۱۴۲۴ق؛ تنقیح المقال فی علم الرجال: المامقانی (م. ۱۳۵۱ق.) ، نجف، المرتضویه، ۱۳۵۲ق؛ جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. ۴۵۶ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ رجال طوسی: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی: النجاشی (م. ۴۵۰ق.) ، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ ستاره درخشان مدینه حضرت‌ام البنینعلیهاالسلام: علی ربانی خلخالی، مکتب الحسین علیه السلام، ۱۴۲۵ق؛ الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیه: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.) ، به کوشش الرجائی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق؛ شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهارعلیهم السلام: النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق.) ، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ عباس رجل العقیدة و الجهاد: محمد علی یوسف الاشیقر، به کوشش محمد صادق، محبین، ۱۴۲۲ق؛ العقد الفرید: احمد بن عبد ربه (م. ۳۲۸ق.) ، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق؛ عمدة الطالب: ابن عنبه (م. ۸۲۸ق.) ، به کوشش آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق؛ الفتوح: ابن اعثم الکوفی (م. ۳۱۴ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق؛ الکنی و الالقاب: القمی (م. ۱۳۵۹ق.) ، تهران، مکتبة الصدر؛ المجدی فی انساب الطالبیین: علی بن محمد العلوی (م. ۷۰۹ق.) ، به کوشش المهدوی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق؛ مروج الذهب: المسعودی (م. ۳۴۶ق.) ، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ مع رکب الحسین من المدینة الی المدینه: محمد امین الامینی، قم، کوثر غدیر، ۱۴۲۳ق؛ المعارف: ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق.) ، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش؛ مقاتل الطالبیین: ابوالفرج الاصفهانی (م. ۳۵۶ق.) ، به کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه؛ مناقب آل ابی طالب: ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق.) ، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛ المنتظم: ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق؛ نهایة الارب: احمد بن عبدالوهاب النویری (م. ۷۳۳ق.) ، قاهره، دار الکتب و الوثائق، ۱۴۲۳ق.

۱. ↑ مروج الذهب، المسعودي، ج۳، ص۶۳.
۲. ↑ العقد الفرید، احمد بن عبد ربه، ج۵، ص۱۳۴.    
۳. ↑ المعارف، ابن قتیبه، ص۸۸.    
۴. ↑ تاریخ یعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۲۱۳.
۵. ↑ جمهرة انساب العرب، ابن حزم، ص۳۷.    
۶. ↑ الاصابه، ابن حجر العسقلانی، ج۲، ص۱۴۵.    
۷. ↑ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۶.
۸. ↑ انساب الاشراف، البلاذری، ج۳، ص۳۸۹.
۹. ↑ جمهرة انساب العرب، ابن حزم، ص۲۸۲.    
۱۰. ↑ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۷.    
۱۱. ↑ ابصار العین، محمد السماوی، ص۵۶.    
۱۲. ↑ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۷.    
۱۳. ↑ ابصار العین، محمد السماوی، ص۵۶.    
۱۴. ↑ انساب الاشراف، البلاذری، ج۲، ص۴۱۲.
۱۵. ↑ تاریخ طبری، الطبری، ج۱۱، ص۵۴۱.    
۱۶. ↑ ‌ام البنین سیدة نساء العرب، السید مهدی السیوج، ص۹.
۱۷. ↑ اعیان الشیعه، سید محسن الامین، ج۸، ص۳۸۹.    
۱۸. ↑ ستاره درخشان، علي رباني خلخالي، ص۱۲.
۱۹. ↑ اعلام النساء، عمر رضا كحاله، ج۴، ص۴۰.
۲۰. ↑ اعیان الشیعه، سید محسن الامین، ج۸، ص۳۸۹.    
۲۱. ↑ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۷.
۲۲. ↑ اعیان الشیعه، سید محسن الامین، ج۸، ص۳۸۹.    
۲۳. ↑ تنقیح المقال، المامقانی، ج۲، ص۱۲۸.
۲۴. ↑ المناقب، ابن شهرآشوب، ج۳، ص۱۳۷.    
۲۵. ↑ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۶، ص۲۲.    
۲۶. ↑ تاریخ طبری، الطبری، ج۵، ص۱۵۳.    
۲۷. ↑ تذکرة الخواص، سبط بن الجوزي، ص۵۷.
۲۸. ↑ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۷.
۲۹. ↑ تنقیح المقال، المامقانی، ج۲، ص۱۲۸.
۳۰. ↑ اشعار النساء، ام علي، ص۱۳۱.
۳۱. ↑ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۶.
۳۲. ↑ الاصابه، ابن حجر العسقلانی، ج۲، ص۳۹۶.    
۳۳. ↑ تنقیح المقال، المامقانی، ج۲، ص۱۲۸.
۳۴. ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۴۵۰.    
۳۵. ↑ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۳، ص۳۶.    
۳۶. ↑ ‌ام البنین سیدة نساء العرب، السید مهدی السیوج، ص۵۰.
۳۷. ↑ ادب الطف، جواد شبّر، ص۷۴.
۳۸. ↑ ادب الطف، جواد شبّر، ص۷۳.    
۳۹. ↑ العباس رجل العقیدة و الجهاد، محمد علي يوسف الاشيقر، ص۳۴.
۴۰. ↑ ستاره درخشان، علي رباني خلخالي، ص۹۴.
۴۱. ↑ الطبقات، بن سعد، ج۳، ص۱۴.    
۴۲. ↑ انساب الاشراف، البلاذری، ج۳، ص۳۹۰.
۴۳. ↑ المنتظم، ابن الجوزی، ج۵، ص۶۹.    
۴۴. ↑ الامامة و السیاسه، ابن قتیبه، ج۲، ص۱۲.    
۴۵. ↑ العقد الفرید، احمد بن عبد ربه، ج۵، ص۱۳۴.    
۴۶. ↑ جمهرة انساب العرب، ابن حزم، ص۳۸.    
۴۷. ↑ المعارف، ابن قتیبه، ص۸۸.    
۴۸. ↑ مروج الذهب، المسعودي، ج۳، ص۶۳.
۴۹. ↑ الاختصاص، المفید، ص۸۲.    
۵۰. ↑ ستاره درخشان، علي رباني خلخالي، ص۴۸.
۵۱. ↑ الطبقات، بن سعد، ج۳، ص۱۴.    
۵۲. ↑ انساب الاشراف، البلاذری، ج۲، ص۴۱۳.
۵۳. ↑ المناقب، ابن شهرآشوب، ج۳، ص۲۵۹.    
۵۴. ↑ المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۱۵.    
۵۵. ↑ المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۱۵.    
۵۶. ↑ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۷.
۵۷. ↑ رجال طوسی، شیخ طوسی، ص۹۹.
۵۸. ↑ رجال طوسی، شیخ طوسی، ص۱۰۲.    
۵۹. ↑ اعلام الوری، الطبرسی، ج۱، ص۳۹۵.    
۶۰. ↑ انساب الاشراف، البلاذری، ج۲، ص۴۱۳.
۶۱. ↑ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۹.
۶۲. ↑ المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۱۵.    
۶۳. ↑ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۸۴.
۶۴. ↑ شرح الاخبار، النعمان المغربی، ج۳، ص۱۸۴.    
۶۵. ↑ تاریخ طبری، الطبری، ج۵، ص۴۱۵.    
۶۶. ↑ الفتوح، ابن اعثم الکوفی، ج۵، ص۹۴.    
۶۷. ↑ الارشاد، المفید، ج۲، ص۸۹.    
۶۸. ↑ شرح الاخبار، النعمان المغربی، ج۳، ص۱۸۶.    
۶۹. ↑ تنقیح المقال، المامقانی، ج۳، ص۷۰.
۷۰. ↑ اشعار النساء، ام علی، ص۱۳۳.
۷۱. ↑ ادب الطف، جواد شبّر، ص۷۴.    
۷۲. ↑ شرح الاخبار، النعمان المغربی، ج۳، ص۱۸۶.    
۷۳. ↑ ابصار العین، محمد السماوی، ص۶۴.    
۷۴. ↑ مع رکب الحسین، محمد امین الامینی، ج۶، ص۴۱۰.    
۷۵. ↑ مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص۹۰.    
۷۶. ↑ شرح الاخبار، النعمان المغربی، ج۳، ص۱۸۶.    
۷۷. ↑ بحار الانوار، المجلسی، ج۴۵، ص۵۶.
۷۸. ↑ ام البنین، السيد مهدي السيوج، ص۴۱.
۷۹. ↑ آثار اسلامی، رسول جعفریان، ص۳۴۹.    
۸۰. ↑ تاریخ حرم، محمد صادق نجمي، ص۲۷۵.
۸۱. ↑ انساب الاشراف، البلاذری، ج۲، ص۴۱۲.
۸۲. ↑ تاریخ طبری، الطبری، ج۵، ص۱۵۳.    
۸۳. ↑ الشجرة المبارکه، الفخر الرازي، ص۱۸۴.
۸۴. ↑ نهایة الارب، احمد بن عبدالوهاب النویری، ج۲۲، ص۲۱۱.    
۸۵. ↑ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۷.
۸۶. ↑ المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۲۳۲.    
۸۷. ↑ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۷.
۸۸. ↑ رجال النجاشی، النجاشی، ص۳۴۷.    
۸۹. ↑ المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۲۳۵.    
۹۰. ↑ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۵۸.
۹۱. ↑ المجدی، علی بن محمد العلوی، ص۲۳۶.    
۹۲. ↑ عمدة الطالب، ابن عنبه، ص۳۹۵.
۹۳. ↑ تربت پاکان قم، عبدالحسين جواهر كلام، ج۱، ص۱۵۰.
۹۴. ↑ تربت پاکان آثار و بناهای قدیم، مدرس طباطبايي،ج۲، ص۱۰۳.
۹۵. ↑ رجال النجاشی، النجاشی، ص۱۴۰.    
۹۶. ↑ بحار الانوار، المجلسی، ج۴۸، ص۳۱۵.    
۹۷. ↑ بحار الانوار، المجلسی، ج۵۳، ص۲۸۶.    
۹۸. ↑ الکنی و الالقاب، القمی، ج۱، ص۱۸۶.    


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «اُمّ البنین».    



جعبه ابزار