• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ام جمیل 1

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اُمّ جَمیل، دختر حَرب بن اُمیّة بن عبد شمس، خواهر ابوسفیان و همسر ابولَهب، عوراء، فاخته، عجوز قریش برخی از نام‌ها و القاب او هستند. وی از آزار دهندگان پیامبر(ص) و دشمنان ایشان بوده و در نقشه قتل پیامبر شرکت داشته و آیاتی از قرآن در مورد او نازل شده است. در سوره مسد از او به عنوان هیزم‌کش جهنم یاد شده و این که در گردنش طنابی از لیف خرما هست که برخی این را عذابی می‌دانند که گریبان‌گیر او می‌شود. وی پیامبر را ترک شده از طرف خدا خطاب می‌کرد که خداوند متعال با نزول آیه ۳ سوره ضحی این شبهه را دفع کردند. ام جمیل و ابولهب همسایه پیامبر(ص) بودند و پیامبر آن دو و عقبة بن ابی معیط را از بدترین همسایگان به شمار آورده‌اند. برخی ازدواج ام جمیل با ابولهب را باعث دورشدن ابولهب از پیامبر(ص) قلمداد کرده‌اند. او در سال سوم‌ ق. پس از جنگ بدر در گذشت.




۱.۱ - نسب و القاب

‌ام جمیل دختر حَرب بن اُمیّة بن عبد شمس، خواهر ابوسفیان و همسر ابولهب
[۱] الطبقات، ج۸، ص۵۰.
عموی پیامبر(ص) است. نام او را اَروی،
[۲] غوامض الاسماء المبهمه، ج۱، ص۱۹۰.
فاخته
[۳] من له روایة فی مسند احمد، ص۶۲۱.
یا عَوراء
[۴] اعلام الوری، ج۱، ص۸۷.
نوشته‌اند. برخی بر این باورند که عَوراء (زن یک چشم) لقب او است
[۵] فتح الباری، ج۸، ص۵۶۷.
؛ زیرا ابولهب وی را به سبب شرکت در توطئه قتل پیامبر(ص) سخت تنبیه کرد و بر اثر آن یک چشمش نابینا شد.
[۶] ربیع الابرار، ج۱، ص۱۱۰.
از دیگر القاب او «عَجوز قُریش» است.
[۷] ربیع الابرار، ج۱، ص۱۱۰.
ام جمیل از شاعران جاهلی به ‌شمار می‌رفت.
[۸] بلاغات النساء، ص۴۰.


۱.۲ - فرزندان

نام فرزندان وی عُتبه، مُعتب،
[۹] اسد الغابه، ج۳، ص۳۶۶.
عُتَیبه،
[۱۰] تاریخ دمشق، ج۳۸، ص۳۰۳.
خالده،
[۱۱] الطبقات، ج۸، ص۵۱.
عزّه و درّه
[۱۲] الطبقات، ج۸، ص۵۰.
است.



۲.۱ - آیات سوره مسد

او از دشمنان پیامبر(ص) است که دو آیه درباره کار‌هایش ضدّ پیامبر(ص) نازل شده است. در آیه نخست، از وی با عنوان {حَمَّالَةَ الْحَطَبِ} (مسد/۱۱۱، ۴) یعنی زن هیزم‌کش یاد شده است. معنای ظاهری این لقب، حمل هیزم و خاشاک و قرار دادن آن بر سر راه مسلمانان و خانه پیامبر(ص)
[۱۳] تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۶.
است. شاید نیز نوعی مجاز به معنای سخن‌چینی باشد؛ زیرا او همسایه رسول خدا(ص) بود
[۱۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۳۱۶.
و پیوسته ‌گزارش‌های پیامبر(ص) را به سران قریش می‌رساند
[۱۵] تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۶.
و با هدف آسیب رساندن به شخصیت رسول خدا(ص) به سخن‌چینی می‌پرداخت.
[۱۶] تفسیر قمی، ج۲، ص۴۴۸؛ جوامع الجامع، ج۳، ص۸۷.
برخی نیز این عنوان را کنایه از حمل بار گناهان و خطاها
[۱۷] بحار الانوار، ج۸، ص۲۷۹.
یا بُخل او به سبب گردآوری هیزم به رغم ثروتمند بودنش دانسته‌اند.
[۱۸] تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۶.


۲.۲ - شأن نزول

درباره شان نزول آیه بعد: در گردنش طنابی از لیف خرما است: {فِی جِیدِهَا حَبلٌ مِن مَسَدٍ} (مسد/۱۱۱، ۵) آورده‌اند که دشمنی را به آن‌جا رساند که از هیچ گونه بذل مال دریغ نداشت و گردن‌بند گرانبهای خود را فروخت تا هزینه این دشمنی کند.
[۱۹] مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۷؛ بحار الانوار، ج۱۸، ص۱۷۶.
همچنین برخی گردن‌بندی از لیف خرما را کنایه از زنجیر
[۲۰] تفسیر ابن ابی حاتم، ج۱۰، ص۳۴۷۳؛ بحارالانوار، ج۸، ص۲۷۹.
و عذابی می‌دانند که گردن‌گیر وی خواهد شد.
[۲۱] مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۷.


۲.۳ - ماجرای جسارت به پیامبر

نزول این آیات، دشمنی او را دو چندان کرد. در حالی‌که در یک دست سنگ و در دست دیگر احشای گوسفند داشت،
[۲۲] تفسیر مقاتل، ج۳، ص۵۳۲؛ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۵۱.
با خواندن سروده‌هایی به قصد جسارت وارد مسجدالحرام شد؛ سروده‌هایی هم‌چون: «مُذمَّماً ابینا و دینَه قَلینا و امره عَصینا»
[۲۳] مسند الحمیدی، ج۱، ص۱۵۴؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۷.
(پیامبر(ص) نکوهش شده‌ای است که از پذیرفتن سخنانش سر باززدیم و دینش را دشمن شمردیم و از فرمانش سر پیچیدیم). با این‌که پیامبر(ص) در حجر اسماعیل حضور داشت، وی نتوانست ایشان را ببیند و در سخنانی که با یکی از همنشینان پیامبر(ص) داشت، به تهدید و پرخاش پرداخت.
[۲۴] السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۸؛ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۵۱.
آورده‌اند که علت این ندیدن، اموری از این دست بوده است: حایل شدن جبرئیل(ع) میان او و رسول خدا(ص)،
[۲۵] الدر المنثور، ج۴، ص۱۸۶.
پدید آمدن حجابی زرد رنگ،
[۲۶] بحار الانوار، ج۱۸، ص۵۹.
تصرف در بینایی‌ ام ‌جمیل
[۲۷] انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۹.
یا تلاوت آیه {وَاِذَا قَرَاْتَ القُرآنَ جَعَلنَا بَینَکَ وَبَینَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ حِجَابًا مَستُورًا} (اسراء/۱۷، ۴۵) از جانب پیامبر(ص).
[۲۸] تفسیر ابن ابی حاتم، ج۱۰، ص۳۴۷۲؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۷.
برخی این رخداد را در خانه‌ای نزدیک کوه صفا
[۲۹] تفسیر مقاتل، ج۳، ص۵۳۲.
دانسته‌اند. این رویداد مورد توجه دلایل‌نگاران نیز قرار دارد.
[۳۰] دلائل النبوه، ج۲، ص۱۹۵.
نه تنها‌ ام جمیل، بلکه مشرکان قریش، پیامبر(ص) را مُذَمَّم خطاب می‌کردند. رسول خدا(ص) در این زمینه فرمود: خداوند نام مرا از ذهن آن‌ها پاک کرده است. از این‌رو، آن‌ها مرا چنین می‌نامند؛ در حالی که نام من محمّد است.
[۳۱] بحار الانوار، ج۱۸، ص۵۹.


۲.۴ - نزول آیه ۳ ضحی

وی پیامبر(ص) را ترک شده به دست خداوند دانست. نزول آیه ۳ ضحی/۹۳ که می‌گوید: پروردگارت وحی را از تو قطع نکرده و به خشم او گرفتار نشده‌ای: {ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی} پاسخی به سخن وی دانسته شده است.
[۳۲] جامع البیان، ج۳۰، ص۴۴۳.
دشمنی‌ ام جمیل و همسرش برای پیامبر ناگوارتر جلوه می‌کرد، به عللی هم‌چون: خویشاوندی خانوادگی، همسایگی با پیامبر(ص)
[۳۳] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۳۱۶؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۵۰.
و نیز تندروی آن‌ها در این دشمنی، خواه از جهت زبانی و خواه از جنبه عملی، مانند ریختن خار و خاشاک
[۳۴] تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۶.
و شکمبه گوسفند
[۳۵] الطبقات، ج۱، ص۲۰۱.
در برابر منزل پیامبر و مسیر ایشان. خود پیامبر درباره همسایگی او و نیز عُقبة بن ابی ‌مُعیط می‌فرمود: دو همسایه من بد‌ترین همسایگان بودند.
[۳۶] الطبقات، ج۱، ص۲۰۱؛ السیرة الحلبیه، ج۱، ص۵۰۸.
نیز ایشان(ص) از آزارهای این دو به فرزندان بنی‌عبد مَناف شکایت برد.
[۳۷] الطبقات، ج۱، ص۲۰۱.
در تایید تاریخی آزارهای این دو همسایه به پیامبر(ص)، از قطعه سنگی با عنوان «مُخْتَبی» به معنای پناهگاه در خانه پیامبر یاد کرده‌اند که در ابعاد یک ذراع در یک ذراع و یک وجب و ارتفاع آن از زمین به گونه‌ای بوده که یک انسان می‌توانسته زیر آن پناه بگیرد.
[۳۸] تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶؛ بحار الانوار، ج۱۹، ص۱۷.
کاربرد این سنگ، محافظت در برابر سنگ‌پرانی‌های این همسایگان بوده است
[۳۹] تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶؛ بحار الانوار، ج۱۹، ص۱۷.
؛ هر چند برخی چنین کاربردی را مردود دانسته‌اند.
[۴۰] اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۹۲.


به اعتقاد برخی، ازدواج‌ ام جمیل با ابولهب که از موارد کم‌شمار پیوند دو خاندان اُموی و‌ هاشمی به شمار می‌رود،
[۴۱] شرح نهج البلاغه، ج۱۵، ص۱۹۵.
عاملی مهم در فاصله گرفتن ابولهب از پیامبر(ص) و قرار گرفتن او در جبهه دشمنان ایشان بوده است تا جایی که ابولهب قوانین قبیله‌ای را نیز زیر پا گذاشت و با این‌که از بنی‌هاشم بود، از حضور در شِعب ابوطالب همراه خاندان خود، خواه مسلمان و خواه مشرک، سَر باز زد و حتی دیگر افراد بنی‌هاشم را به حمایت نکردن از پیامبر(ص) در این رویداد تشویق می‌کرد.
[۴۲] انساب الاشراف، ج۱، ص۲۴۶.


افراط‌های‌ ام جمیل، گاه واکنش ابولهب را نیز در برداشت. برای نمونه، ‌ام جمیل همراه دیگر سران قریش در توطئه قتل پیامبر دور از چشم ابولهب شرکت داشت. از سویی ابولهب عموی پیامبر(ص) و از قبیله بنی‌هاشم بود و کشته شدن برادرزاده‌اش در همسایگی وی، مایه عار و ننگ ابدی او به شمار می‌رفت. در این توطئه، وظیفه‌ ام جمیل خوراندن شراب به ابولهب در روز موعود بود
[۴۳] الکافی، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۷.
تا نتواند به حمایت از پیامبر(ص) برخاسته، توطئه را خنثا کند. این توطئه با هوشیاری ابوطالب ناکام ماند
[۴۴] الکافی، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۷؛ بحار الانوار، ج۲۲، ص۲۶۵-۲۶۶.
و ابولهب در پی آگاهی از نقش همسرش، چنان ضربه‌ای به او زد که یک چشمش کور شد.
[۴۵] الکافی، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۷؛ بحار الانوار، ج۲۲، ص۲۶۵-۲۶۶.
او در راه مبارزه با پیامبر(ص) حتی از دخالت‌های خانوادگی خودداری نکرد و دو فرزند خود، عُتبه و مُعتَب را که شوهران دو دختر پیامبر یعنی رُقیه و اُم کُلثوم بودند، با سوگند خوردن وادارکرد تا آن‌ها را طلاق دهند.
[۴۶] انساب الاشراف، ج۱، ص۴۹؛ المحبر، ص۵۳.


سرانجام‌ ام جمیل پس از نبرد بدر به سال سوم ق.
[۴۷] تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷.
در مکه درگذشت. ثعلبی (م. ۴۲۷ق.) بر آن است که در یکی از روزهایی که او برای گردآوری خار و خاشاک و ریختن بر سر راه پیامبر(ص) به بیابان رفته بود، خستگی بر او چیره شد. پس بر سنگی نشست و در این هنگام، فرشته‌ای از پشت او را فشرد و به هلاکت رساند.
[۴۸] تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷.


‌ام جمیل در عرب مَثَلی برای زیانکاری است: «اخسَر مِن حَمَّالَة الْحَطَب: زیانکارتر از‌ ام جمیل»
[۴۹] مجمع الامثال، ج۱، ص۲۵۶.
در ستیزها و احتجاج‌های سیاسی و خانوادگی شخصیت‌هایی چون عقیل بن ابی‌طالب
[۵۰] الغارات، ج۲، ص۵۵۳؛ الامالی، ج۱، ص۲۰۰.
و عبدالله بن زبیر،
[۵۱] العقد الفرید، ج۴، ص۱۰۱.
اطلاق عنوان {حَمَّالَةَ الْحَطَب} بر‌ ام جمیل که عمه معاویه بود، از سرزنش‌هایی بود که نثار معاویه می‌شد.
[۵۲] تفسیر قمی، ج۲، ص۴۴۸؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج۸، ص۳۴۷۳.

منابع
• اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۱ق.)، به کوشش علی عمر، مکتبة الثقافة الدینیه
• اخبار مکه: الفاکهی (م. ۳۵۳ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۴۰۷ق
• اسد الغابه: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی
• اعلام الوری: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۷ق
• امالی: السید المرتضی (م. ۴۳۶ق.)، به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۳ق
• انساب الاشراف: البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق
• بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۳ق
• بلاغات النساء: ابن طیفور (م. ۳۸۰ق.)، قم، مکتبة بصیرتی
• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق
• تاریخ مدینة دمشق: ابن‌عساکر (م. ۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
• تفسیر ابن ابی حاتم (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی حاتم (م. ۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، صیدا، المکتبة العصریه
• تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م. ۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق
• تفسیر القمی: القمی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق
• تفسیر مقاتل بن سلیمان: مقاتل بن سلیمان (م. ۱۵۰ق.)، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق
• جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
• الدر المنثور: السیوطی (م. ۹۱۱ق.)، دار المعرفه، بیروت
• دلائل النبوه: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق
• ربیع الابرار: الزمخشری (م. ۵۳۸ق.) السیرة الحلبیه: الحلبی (م. ۱۰۴۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق
• السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۲۱۳/۲۱۸ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبة محمد علی صبیح، ۱۳۸۳ق
• شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م. ۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق
• الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر
• العقد الفرید: احمد بن عبد ربه (م. ۳۲۸ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق
• الغارات: ابراهیم ثقفی الکوفی (م. ۲۸۳ق.)، به کوشش المحدث، بهمن، ۱۳۵۵ش
• غوامض الاسماء المبهمه: خلف بن عبدالملک بن بشکوال (م. ۵۷۸ق.)، به کوشش عزالدین علی السید، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۷ق
• فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه
• الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش
• مجمع الامثال: احمد بن محمد المیدانی (م. ۵۱۸ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، بیروت، دار المعرفه
• مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق
• المحبّر: ابن ‌حبیب (م. ۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده
• مسند الحمیدی: عبدالله بن زبیر الحمیدی (م. ۲۱۹ق.)، به کوشش الاعظمی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۹ق
• من له روایة فی مسند احمد: محمد بن علی بن حمزه (م. ۷۶۵ق.)، به کوشش عبدالمعطی، کراچی، جامعة الدراسات الاسلامیه

۱. ↑ الطبقات، ج۸، ص۵۰.
۲. ↑ غوامض الاسماء المبهمه، ج۱، ص۱۹۰.
۳. ↑ من له روایة فی مسند احمد، ص۶۲۱.
۴. ↑ اعلام الوری، ج۱، ص۸۷.
۵. ↑ فتح الباری، ج۸، ص۵۶۷.
۶. ↑ ربیع الابرار، ج۱، ص۱۱۰.
۷. ↑ ربیع الابرار، ج۱، ص۱۱۰.
۸. ↑ بلاغات النساء، ص۴۰.
۹. ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۳۶۶.
۱۰. ↑ تاریخ دمشق، ج۳۸، ص۳۰۳.
۱۱. ↑ الطبقات، ج۸، ص۵۱.
۱۲. ↑ الطبقات، ج۸، ص۵۰.
۱۳. ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۶.
۱۴. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۳۱۶.
۱۵. ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۶.
۱۶. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۴۴۸؛ جوامع الجامع، ج۳، ص۸۷.
۱۷. ↑ بحار الانوار، ج۸، ص۲۷۹.
۱۸. ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۶.
۱۹. ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۷؛ بحار الانوار، ج۱۸، ص۱۷۶.
۲۰. ↑ تفسیر ابن ابی حاتم، ج۱۰، ص۳۴۷۳؛ بحارالانوار، ج۸، ص۲۷۹.
۲۱. ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۷.
۲۲. ↑ تفسیر مقاتل، ج۳، ص۵۳۲؛ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۵۱.
۲۳. ↑ مسند الحمیدی، ج۱، ص۱۵۴؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۷.
۲۴. ↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۸؛ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۵۱.
۲۵. ↑ الدر المنثور، ج۴، ص۱۸۶.
۲۶. ↑ بحار الانوار، ج۱۸، ص۵۹.
۲۷. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳۹.
۲۸. ↑ تفسیر ابن ابی حاتم، ج۱۰، ص۳۴۷۲؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۷.
۲۹. ↑ تفسیر مقاتل، ج۳، ص۵۳۲.
۳۰. ↑ دلائل النبوه، ج۲، ص۱۹۵.
۳۱. ↑ بحار الانوار، ج۱۸، ص۵۹.
۳۲. ↑ جامع البیان، ج۳۰، ص۴۴۳.
۳۳. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۳۱۶؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۵۰.
۳۴. ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۶.
۳۵. ↑ الطبقات، ج۱، ص۲۰۱.
۳۶. ↑ الطبقات، ج۱، ص۲۰۱؛ السیرة الحلبیه، ج۱، ص۵۰۸.
۳۷. ↑ الطبقات، ج۱، ص۲۰۱.
۳۸. ↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶؛ بحار الانوار، ج۱۹، ص۱۷.
۳۹. ↑ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶؛ بحار الانوار، ج۱۹، ص۱۷.
۴۰. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۹۲.
۴۱. ↑ شرح نهج البلاغه، ج۱۵، ص۱۹۵.
۴۲. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۴۶.
۴۳. ↑ الکافی، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۷.
۴۴. ↑ الکافی، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۷؛ بحار الانوار، ج۲۲، ص۲۶۵-۲۶۶.
۴۵. ↑ الکافی، ج۸، ص۲۷۶-۲۷۷؛ بحار الانوار، ج۲۲، ص۲۶۵-۲۶۶.
۴۶. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۴۹؛ المحبر، ص۵۳.
۴۷. ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷.
۴۸. ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۳۲۷.
۴۹. ↑ مجمع الامثال، ج۱، ص۲۵۶.
۵۰. ↑ الغارات، ج۲، ص۵۵۳؛ الامالی، ج۱، ص۲۰۰.
۵۱. ↑ العقد الفرید، ج۴، ص۱۰۱.
۵۲. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۴۴۸؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج۸، ص۳۴۷۳.
جعبه ابزار