جواهر الأصول (محمد باقر صدر)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جواهر الاصول» تقریرات درس آیت‌الله
سید محمد باقر صدر است که توسط محمد ابراهیم انصاری اراکی نگاشته شده است.
کتاب حاوی مباحث قطع و حجیت آن از دیدگاه
عقل و
شرع است که به زبان عربی ارائه شده است.
کتاب مشتمل بر سه بخش است که در آن مباحث عقلی در ضمن سه جهت،
قطع در ضمن چهار امر و
علم اجمالی در دو مرحله و تنبیهات مورد بررسی قرار گرفته است.
نگارنده درصدد آن است تا
حجیت قطع را به عنوان یک دلیل متقن شرعی به اثبات برساند و ضمن انعکاس دیدگاه‌های مختلف در این زمینه از ادله خود نیز دفاع کرده و نوآوری‌هایی در این زمینه از خود نشان داده است. وی
دلیل عقلی را دلیلی یقینی دانسته و آن را هم پای دلیل شرعی قابل اتباع دانسته و از حجیت قطع به عنوان یکی از دلایل محکم عقلی به شدت دفاع می‌نماید و دیدگاه‌های
اخباریان و
اشعریان را دراین باره مورد حمله قرار می‌دهد.
در ابتدای کتاب مختصری در مورد مشی اصولی شهید سید محمد باقر صدر و نوع نگاه وی به مباحث
فقه و اصول ارایه شده است. پس از آن مباحثی در مورد
اجتهاد و تقلید ارایه شده که در این مباحث و از منظری عقلی به توجیه مساله تقلید و
فتوا دادن
مجتهد و لزوم متابعت کردن از فتاوای او پرداخته شده است. نگارنده قصد دارد از دو مبنای کاشفیت و طریقیت حجیت ادله عقلی و علم آور بودن آنها را بررسی کرده و ضرورت تقلید عوام از مجتهد در
احکام ظاهریه را بیان کرده و جوانب آن را ذکر نماید.
وی در ادامه به بحث درباره قطع و دلایل عقلی و نقلی حجیت آن اشاره کرده و قابلیت حجیت قطع برای جعل شدن به عنوان یک
حکم شرعی و عدم ممانعت شارع از عمل کردن به قطع را مورد بحث و بررسی تفصیلی قرار داده است.
در بخش دیگری از کتاب به تناسب بحث از قطع به
احکام تجری پرداخته و دلایل حرمت تجری را از طریق
حسن و قبح عقلی و دلایل شرعی بیان کرده است.
نویسنده دلالت
اجماع بر حرمت تجری را نیز بررسی کرده و اقوال برخی از
فقهای بزرگ شیعه مانند
آخوند خراسانی در مورد ابعاد مختلف تجری نقل و مورد ارزیابی قرار داده است.
در همین رابطه در مورد اختیاری بودن فعل شرعی و ارتباط آن با تجری و ندانستن حکم شرعی و ارتکاب آن و اتصاف چنین عملی به تجری اشاره کرده و به این نتیجه می‌رسد که اگر فعلی از روی عدم اختیار صورت گیرد و یا با اختیار انجام شود ولی پس از ارتکاب معلوم شود که آن فعل حرام نبوده مصداق تجری نیست و حرمتی ندارد.
وی همچنین اقوال علما در مورد استحقاق عقاب برای شخص متجری را ذکر نموده و دیدگاه‌های
میرزای شیرازی و
شیخ انصاری در این زمینه را مورد مقایسه قرار داده و ادله آنان را مبنی بر عدم استحقاق متجری بر عقاب را بررسی نموده است. اماره و اصل بودن قطع به عنوان دلیل یقینی برای اثبات حکم شرعی اعم از
قطع طریقی و موضوعی از مباحث بعدی
کتاب است که در آن نویسنده حالات مختلف قطع و جایگزینی آن اماره و اصل در حکم تکلیفی به عنوان موضوع حکم را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
قرار دادن قطع به عنوان شرط حکم شرعی و مانع آن، تقسیم قطع به قطع طریقی و موضوعی بنا بر وجه وصفیت و کاشفیت، تقسیم آن به عنوان تمام موضوع و جزئی از آن، حجیت قطع بنا بر موافقت التزامی شارع، وجوب عمل به قطع به عنوان امتثال احکام مولی، استنباط حکم شرعی از دلیل عقلی، نقد دیدگاه‌های اخباریان در مورد
حجیت عقل و قطع، تبیین حجیت قطع بر اساس حسن و قبح عقلی، بیان رابطه بین حسن و قبح عقلی با مصالح و مفاسد مترتب بر امر و نهی شارع، نقد دیدگاه‌های اشاعره مبنی بر عدم حجیت ادراک عقلی، نقد ادله اخباریان و تجربه گرایان در مورد حجیت عقل، تبیین ملازمه حکم عقل و
حکم شرع و حجیت
قطع قطاع و ادله مربوط به آن از مباحث بعدی کتاب است که نویسنده ضمن منعکس کردن دیدگاه‌های موافقان و مخالفان به نقد و ارزیابی این دیدگاه‌ها پرداخته و جوانب مختلف حجیت قطع را بیان کرده است.
در بخش دیگری از کتاب نویسنده به بحث درباره منجز بودن علم اجمالی و تکلیف آور بودن آن اشاره کرده و لزوم امتثال از علم اجمالی در
شبهات حکمیه و موضوعیه را بررسی نموده است. امتثال علم اجمالی وجدانی در طول علم اجمالی تعبدی و در عرض هم بودن امتثال علم اجمالی تعبدی نسبت به علم تفصیلی از مباحث پایانی کتاب حاضر می‌باشد. ارایه فهرستی کامل از
آیات ،
روایات ،
اعلام، انبیاء و ائمه علیه‌السّلام ، اسامی و القاب و کنیه‌ها، کتب، طوایف و فرق، مصادر و منابع کتاب و محتویات نیز پایان بخش مطالب کتاب می‌باشد.
فهرست آیات، روایات، اعلام، کتب، طوایف و فرق، مصادر و مطالب در انتهای اثر آمده است. در پاورقی کتاب نیز ارجاعات خوبی به دیگر کتب اصولی و به ویژه اجود التقریرات آیت‌الله
محمد حسین نائینی داده شده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
