حسین‌ بن عبدالصمد حارثی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حارثی، حسین بن عبدالصمد، ملقب به عزالدین، محدّث ، فقیه امامی جبل عاملی و شیخ‌ الاسلام دوره صفوی می‌باشد.

---

۱.۱ - مولد

حسین بن عبدالصمد حارثی در ۹۱۸ در روستای جُبَع، نزدیک شهر صیدون، در خاندانی مشهور به دنیا آمد.

۱.۲ - نسب

نسبش‌ به حارث‌ بن‌ عبداللّه هَمْدانی ، از اصحاب خاص حضرت علی علیه‌السلام، می‌رسد.

۱.۳ - جد

جدّ حارثی، محمد بن علی جباعی / جبعی ، از عالمان بزرگ جبل‌ عامل و مؤلف مجموعة الجباعی بود.

۱.۴ - پدر

پدر حارثی، عبدالصمد بن محمد ، نیز از عالمان بنام بوده و شهیدثانی وی را به علم و تقوا ستوده است.

---

اصلی‌‌ترین منبع شرح‌حال حارثی، کتابی است که مظفرالدین علی ، شاگرد بهاءالدین عاملی ( شیخ بهائی )، در شرح‌حال شیخ بهائی و استادانش نوشته و به مناسبت، شرح‌حال پدر شیخ بهائی، یعنی حسین‌ بن عبدالصمد را نیز آورده و افندی اصفهانی بخشی از آن را نقل کرده است.

---

حارثی در زادگاهش کمی نزد حسن‌ بن جعفر کرکی و بیش‌تر نزد شهید ثانی درس آموخت.
وی در سفرهای شهیدثانی به مصر و استانبول و عراق او را همراهی کرد و در ۹۴۱ از شهیدثانی اجازه  دریافت کرد.
شهیدثانی در این اجازه وی را ستوده است.

---

۴.۱ - علت هجرت

تشکیل دولت صفوی و تشدید فشار دولت عثمانی بر مناطق شیعه‌نشین قلمرو خود، به‌ویژه جَبَل عامل، به مهاجرت عالمان این منطقه به ایران انجامید.
حارثی نیز بعد از پدید آمدن دشواری‌هایی برای استادش، شهیدثانی، ظاهرآ در ۹۵۶ به عراق و سپس در حدود ۹۵۸ـ۹۶۱ همراه با خانواده‌اش به ایران مهاجرت کرد.

۴.۲ - زمان مهاجرت

به نظر بعضی مؤلفان، وی بعد از شهادت شهیدثانی در ۹۶۵ به ایران آمده، اما شواهد متعددی حاکی است که این مهاجرت پیش از این تاریخ صورت گرفته است.
مثلا حارثی در برخی آثار خود، که بعد از مهاجرت به ایران تألیف کرده، به گونه‌ای از شهیدثانی نام برده که حاکی از زنده بودن وی در آن زمان است.
هم‌چنین شرح حوادث مسافرت حارثی با عنوان الرحلة ( سفرنامه )، در واقع پاسخ وی به نامه شهیدثانی است که گزارش سفر حارثی را از او خواسته بود.

---

حارثی، به نوشته خود، در آغاز ورود به ایران در اصفهان اقامت گزید.

۵.۱ - استقبال علی بن هلال

در آن‌جا علی‌ بن هلال منشار کرکی عاملی (متوفی ۹۸۴)، شیخ‌ الاسلام اصفهان، از او استقبال کرد.

---

۶.۱ - شیخ الاسلامی قزوین

پس از سه سال اقامت و تدریس در شهر اصفهان ، شهرت علمی حارثی و توصیه شیخ علی مذکور موجب شد شاه طهماسب اول وی را به قزوین ، پایتخت صفویه، دعوت کند و به مقام شیخ‌ الاسلامی آن‌جا منصوب نماید.
او هفت سال در قزوین ماند و در آن‌جا به اقامه نماز جمعه ، که آن را واجب عینی می‌دانست، مبادرت کرد.

۶.۲ - شیخ الاسلامی مشهد

شاه طهماسب در ۹۷۰، ظاهرآ به دلایل سیاسی و اختلافات حارثی با سیدحسین کرکی (متوفی ۱۰۰۱)، در برخی مسائل فقهی، حارثی را از شیخ‌ الاسلامی قزوین عزل و به شیخ‌ الاسلامی مشهد منصوب کرد.

۶.۳ - شیخ الاسلامی هرات

حارثی سپس به هرات رفت و هشت سال در آن‌جا به تدریس و وعظ پرداخت و شیخ‌ الاسلام هرات نیز بود.
به نوشته افندی اصفهانی، به سبب اقدامات علمی و فعالیت‌های اجتماعی حارثی، بسیاری از اهالی هرات و نواحی اطراف آن به مذهب تشیع گرویدند و طلاب بسیاری برای فراگیری علم از حارثی به آن‌جا روی آوردند.

---

حارثی تا ۹۸۳ منصب شیخ‌ الاسلامی هرات را برعهده داشت.
در این سال به قصد حج ، رهسپار مکه شد و پس از زیارت مکه و مدینه ، به بحرین رفت و در آن‌جا اقامت نمود.

---

حارثی در ۸ ربیع‌الاول ۹۸۴ درگذشت و در قریه مصلی، از توابع هَجَر بحرین، به خاک سپرده شد.
شیخ بهائی قصایدی در سوگ پدرش سروده است.

---

۹.۱ - انتقال میراث علمی شیعه

حارثی، همانند دیگر علمای جبل عامِل، در انتقال میراث حدیثی و علمی شیعه به ایران سهم مهمی داشته است و عالمان ایران و ماوراءالنهر برای طلب علم نزد وی می‌رفتند.

۹.۲ - شاگردان حارثی

حارثی شاگردان متعددی پروراند و به علمای بسیاری اجازه نقل حدیث داد، از جمله به فرزندش شیخ بهائی، حسن‌ بن زین‌الدین صاحب معالم‌الاصول ، میرداماد ، منصور بن عبداللّه شیرازی معروف به راستگو، بدرالدین حسن‌ بن علی شدقم مدنی ، فقیه و ادیب قرن دهم.

۹.۳ - تصحیح و مقابله منابع حدیثی

از جمله فعالیت‌های علمی حارثی تصحیح و مقابله منابع حدیثی پیشین بوده است.
افندی اصفهانی و حرّ عاملی به نسخه‌ای از تهذیب‌ الاحکام به خط حارثی، که آن را نزد شهیدثانی مقابله کرده است، اشاره کرده‌اند.
هم‌چنین افندی اصفهانی از برخی آثار شیخ طوسی در میان کتب متعلق به شهیدثانی گزارش داده که خط حارثی بر آن‌ها بوده است.

---

برخی منابع با استناد به آثار حارثی، از تمایل او به تصوف و مدح مشایخ صوفیان سخن گفته‌اند.

---

۱۱.۱ - وصول الاخیار

مهم‌‌ترین آثار حدیثی حارثی عبارت‌اند از: وصول الاخیار الی‌اصول الاخبار که پس از کتاب الرعایة فی علم الدرایة شهیدثانی، یکی از متون مهم درایة الحدیث در عصر صفوی بوده و قبل از ۹۶۰ در مشهد تألیف شده است. 

۱۱.۲ - حاشیه بر خلاصة‌الاقوال

حاشیه بر خلاصةالاقوال فی علم‌الرجال اثر علامه حلّی ؛ حاشیه‌ای با عنوان التعلیقات بر صحیفه سجادیه ؛ و آثار حدیثی دیگر. 

۱۱.۳ - الاربعون حدیثا

الاربعون حدیثآ ، که در آن چهل حدیث اخلاقی را جمع‌آوری کرده است.
با توجه به تعبیر ثناگویانه آغاز رساله در حق شاه طهماسب، که در برخی نسخه‌ها نیست، تاریخ نگارش این کتاب پیش از سفر به ایران و دست کم قبل از ۹۶۵ بوده است.
این کتاب بارها چاپ شده و نسخه‌های خطی متعددی نیز از آن در دست است.

---

وی کتاب‌ها و رساله‌های فقهی و اصولی متعددی دارد، از جمله:
شرح قواعد الاحکام ، و شرح تهذیب طریق الوصول الی علم‌الاصول ، هر دو از علامه حلّی؛  رسالة صلاة الجمعة یا رسالة فی وجوب صلاة الجمعة ؛  رساله العقد الحسینی یا العقد الطهماسبی ، که با فرمان‌ شاه‌ طهماسب ــکه به وسواس مبتلا بودــ تألیف شد و شامل نکوهش وسواس در طهارت و بیانگر اختلاف‌نظر فقهی حارثی با سیدحسین کرکی، در پاره‌ای مسائل است؛  رساله تحفة اهل الایمان فی قبلة عراق العجم و الخراسان در نقد نظر محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) درباره روش تعیین قبله ایران در آن عصر؛  حاشیه ارشاد الاذهان علامه حلّی؛  مسألتان یا دو رساله، یکی درباره رفع نجاست حصیر و دیگری درباره چگونگی صرف سهم امام در زمان غیبت برای فقرای سید ؛  شرح الفیه شهید اول ؛ 
افندی اصفهانی از شرح دیگری بر الفیه همراه با اشاراتی به آرای محقق کرکی با نام المقاصد العلیة فی شرح‌ الرسالة الثمینة نیز یاد کرده است؛  الرسالة الرضاعیة ؛ مقالة فی وجوب الافتاء و بیان‌الحق علی کُلِّ مَنْ علم به ؛ الرسالة التِّساعیة یا المسائل الصلاتیة ، درباره نُه مسئله مربوط به نماز و دیگر آثار فقهی.

---

حارثی آثاری نیز در کلام ، اخلاق و علوم دیگر دارد، از جمله:

۱۳.۱ - نورالحقیقة و نورالحدیقة

نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم‌الاخلاق ، که بخشی از آن گزیده‌ای از ادب‌الدنیا و الدین اثر ابوالحسن علی‌ بن محمد ماوردی (متوفی ۴۵۰) است.
به نوشته حسینی‌ جلالی البیان‌ و التبیین جاحظ و منثور الحِکَم (مجهول‌ المؤلف) از منابع این کتاب بوده‌اند و ظاهرآ تألیف آن در ۹۴۵ به پایان رسیده است.
کامل‌‌ترین نسخه کتاب به خط حارثی در لیدن (ش ۹۷۹.ro) موجود است.
استوارت، بر اساس نسخه اصلی لیدن، مقدمه حارثی را چاپ کرده و مدعی شده حارثی خود را از باب تقیه ، شافعی‌ مذهب معرفی کرده است.

۱۳.۲ - آثار دیگر

الاعتقادات الحقة ؛ الواجبات الملکیة ، درباره برخی امور اعتقادی و عملی؛ مجموعه‌ای شامل حواشی او بر کتب حدیثی و فقهی و ریاضی؛ مناظرات کلامی حارثی با برخی علمای اهل سنت حلب؛ و دیوان شعر از دیگر آثار اوست.

---

برادر حارثی، نورالدین علی‌ بن عبدالصمد ، فقیه و شاعر و از جمله شاگردان شهیدثانی بود که از وی و محقق کرکی اجازه نقل حدیث گرفت.
وی الفیه شهید اول را به نظم درآورد و آن را الدرة الصفیة نامید.

---

فرزند حارثی، ابوتراب عبدالصمد ، در ۹۶۶ در قزوین به دنیا آمد.
نزد پدرش درس خواند و از او اجازه نقل‌ حدیث دریافت کرد.
شیخ بهائی ، الفوائد الصمدیة (از متون درسی فشرده در علم نحو ، معروف به صمدیه) را برای برادرش، ابوتراب، نگاشت.
ابوتراب در ۱۰۲۰ در اطراف مدینه از دنیا رفت و در نجف دفن شد.
از آثار اوست: حاشیه الاربعین شیخ بهائی و حاشیه الفرائض النصیریة اثر خواجه نصیر طوسی.

---

(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الروضة النضرة فی علماء الماة الحادیة عشرة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
(۳) اسکندر منشی.
(۴) عبداللّه‌ بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
(۵) حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
(۶) محسن امین.
(۷) یوسف‌ بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم (بی‌تا).
(۸) رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ ش.
(۹) حسین‌ بن عبدالصمد حارثی، الاربعون حدیثآ، چاپ علی‌اوسط ناطقی، در میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، دفتر۲، قم: مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۸ ش الف.
(۱۰) حسین‌ بن عبدالصمد حارثی، الرحلة، در محمد بن حسین شیخ بهائی، العروةالوثقی فی تفسیر سورةالحمد، چاپ محمدرضا نعمتی و اسعد طیب، قم ۱۳۸۰ ش.
(۱۱) حسین‌ بن عبدالصمد حارثی، رساله خطی مصرف خمس در زمان غیبت، (ترجمه و تحقیق) محمدجواد حسینی جلالی، در فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام، ش ۳۰ (تابستان ۱۳۸۱).
(۱۲) حسین‌ بن عبدالصمد حارثی، العقدالطهماسبی، چاپ محمدحسین روحانی رودسری، در میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، دفتر۱۰، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۳۷۸ ش ب.
(۱۳) حسین‌ بن عبدالصمد حارثی، نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم‌الاخلاق، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۴) حسین‌ بن عبدالصمد حارثی، وصول‌الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱.
(۱۵) محمدعلی حائری، فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۶۹ـ ۱۳۷۰ش.
(۱۶) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
(۱۷) احمدحسینی اشکوری، التراث‌العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴.
(۱۸) زین‌الدین‌ بن علی شهیدثانی، رسائل الشهیدالثانی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
(۱۹) علی صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، قم ۱۳۸۲ ش ـ.
(۲۰) علی‌ بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، قم ۱۳۹۸.
(۲۱) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش.
(۲۲) علی‌ بن محمد ماوردی، ادب‌الدنیا و الدین، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۵، چاپ افست بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۲۳) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۴) حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای برفقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
(۲۵) جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.

---