حمام در روایات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حمام در روایات و رعایت
نظافت و پاکیزگی جسم و تن یکی از آداب مسلم اسلامی است که تاکید
اسلام بر غسل‌های گوناگون در ایام مختلف هفته و سال از جمله نشان از اهمیت همین نکته دارد. بنابراین حتی اگر دلیل خاصی بر ضرورت
حمام و استحمام وجود نداشت از همین آداب و احکام نیز می‌توانستیم به نظر اسلام در این خصوص پی ببریم.
اما در عین حال در مورد حمام
روایات متعددی نقل شده است که نه تنها بر ضرورت اهمیت حمام در خانه و محله تاکید دارد، بلکه از ویژگی‌ها و شرایط حمام نیز سخن رفته است. در این نوشتار به برخی از
روایات اسلامی درخصوص حمام پرداخته شده است.
آنچه را که در مورد بنا و معماری ساختمان آمده است به یک معنا بر دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد: پاره‌ای از آن‌ها به مفاهیم و اصول کلی بنا مربوط است و پاره دیگر به اجزا یا خصوصیت خاصی از ساختمان باز می‌گردد. در برخی روایات بر محاسن و ویژگی‌های مثبت حمام تاکید شده است.
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: بهترین مکان حمام است،
دوزخ را به خاطر می‌آورد و کثیفی را می‌زداید. قال علی علیه السلام: «نعم البیت الحمام یذکر النار، و یذهب بالدرن.»
اما نکته جالب اینجاست که در روایات صرفاً از جنبه‌های مثبت حمام سخن گفته نشده بلکه نسبت به آثار سوء احتمالی آن نیز هشدار داده‌اند:
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: حمام، بد مکانی است، پوشش را برداشته و
حیاء را می‌برد. قال علی علیه السلام: «بئس البیت الحمام، یهتک الستر و یذهب بالحیاء.»
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: مراقب مکانی که حمام نام دارد باشید. اصحاب (با تعجب) گفتند: ای رسول خدا! آنجا جایی است که چرک را بزداید. حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: با پوشش وارد حمام شوید. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «احذروا بیتاً یقال له الحمام، قالوا: یا رسول الله انه ینقی الوسخ؟ قال فاستتروا.»
در مورد معماری حمام مطالب چندی از روایات وجود دارد، که به پاره‌ای از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
از برخی روایات استفاده می‌شود که ساختن حمام یک فضیلت است و از بعضی از
ائمه (علیه‌السّلام) نیز نقل شده است که خود اقدام به احداث حمام می‌کردند.
راوی می‌گوید: به حمامی در شهر
مدینه داخل شدم که پیرمردی متصدی آن بود. از وی پرسیدم این حمام برای کیست؟ گفت: برای
امام باقر (علیه‌السّلام). گفتم: خود او نیز به این حمام می‌آید؟ گفت: آری. عن عبیدالله الدابقی قال: «دخلت حماماً بالمدینه فاذاً شیخ کبیر و هو قیم الحمام فقلت: یا شیخ لمن هذا الحمام؟ قال: لابی جعفر محمد بن علی بن الحسین، فقلت: کان یدخله؟ فقال نعم.»
هرچند این روایت ناظر به حمام‌های عمومی است اما همین مقدار نشان از اهمیت ساختن حمام دارد که با آنچه خواهیم گفت بعید نیست که در مورد حمام‌های خصوصی در خانه نیز صادق باشد.
با توجه به روایات سابق این پرسش مطرح می‌شود که از نظر اسلام، احداث حمام در منزل چه حکمی دارد و بین حمام خصوصی و حمام عمومی کدام یک ترجیح و اولویت دارد. در این نکته جای تردید نیست که معصومین (علیه‌السّلام) خود به حمام‌های عمومی می‌رفتند و حتی از اینکه حمام برایشان تخلیه شود
کراهت داشتند:
راوی می‌گوید:
امام صادق (علیه‌السّلام) داخل حمام شد، صاحب حمام گفت: حمام را برای شما قرق کنم؟ حضرت فرمود: نیازی به این کار نیست. برای
مومن تشریفات معنا ندارد. محمد ابن علی بن الحسین قال: «دخل الصادق (علیه‌السّلام) الحمام فقال له صاحب الحمام: نخلیه لک؟ فقال لا ان المومن خفیف المونه.»
بنابراین در جواز احداث و استفاده از حمام‌های عمومی تردیدی نمی‌توان داشت. اما چنانکه قبلاً دیدیم در روایات نسبت به پیامدهای
ناهنجار اخلاقی و بهداشتی این حمام‌ها هشدار داده شده است و بر استتار و حفظ نظر تاکید کرده‌اند.
این احادیث دست کم نشان می‌دهد که حتی‌الامکان باید از این جنبه‌های منفی کاست. یکی از راه‌های مناسب این کار ساختن حمام‌های خصوصی و انفرادی است. البته در گذشته امکان ساختن حمام در خانه‌ها وجود نداشت ولی امروزه که به سهولت چنین کاری میسر است به نظر می‌رسد که از نظر
شرع نیز این کار پسندیده و مناسب تر است.
در یکی از
احادیث نقل شده است که حمام را برای
امام جواد (علیه‌السّلام) خالی می‌کرده‌اند (یعنی در ساعات خلوت می‌رفتند)، شاید یکی از دلایل آن اصرار بر پوشیدگی کامل و ترجیح حمام خصوصی است.
راوی به دنبال حمامی بود که امام جواد (علیه‌السّلام) به آن می‌آید، آنرا یافت. صاحب حمام به او گفت: اگر قصد استحمام داری برخیز و داخل شو زیرا ساعتی بیشتر فرصت نداری! پرسیدم: چرا؟ گفت زیرا امام جواد (علیه‌السّلام) قصد حمام کردن دارد. به او گفتم مگر کسی همراه او داخل حمام نمی‌شود؟
گفت: ما حمام را برای ایشان تخلیه می‌کنیم.
«عبدالله بن زرین انه سال عن الحمام الذی یدخله ابو جعفر الثانی فصار الیه، فقال له صاحب الحمام ان اردت دخول الحمام فقم فادخل فانه لا یتهیا لک بعد ذلک سعه. فقلت: و لم؟ قال: لان ابن الرضا (علیه‌السّلام) یرید دخول الحمام قلت له: و لایجوز ان یدخل معه الحمام غیره؟ قال: نخلی له الحمام اذا جاء.»
البته در روایات دیگری مشاهده می‌شود که ائمه دیگر برای جلوگیری از ایجاد مزاحمت و سختی برای دیگران از تخلیه حمام جلوگیری می‌کردند.
یکی دیگر از مزایای حمام خصوصی در خانه تاکید ائمه (علیه‌السّلام) بر عدم استفاده زنان از حمام‌های عمومی است. اسلام بر حفظ
حرمت و
عفت زن تاکید دارد و از هر زمینه و بستری که به خدشه دارشدن این حرمت بیانجامد پرهیز داده است.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: هرکس فرمانبری زن خود نماید،
خدا او را به صورت در آتش اندازد! گفته شد: فرمانبری در چه مواردی؟ فرمود: رفتن به حمام‌ها و رفتن به مجالس عید و عروسی و عزا و پوشیدن لباس‌های نازک.
«قال رسول الله صلی الله علیه و آله: من اطاع امراته اکبه الله علی وجهه فی النار. قیل: و ما تلک الطاعه؟ قال: تطلب منه الذهاب الی الحمامات و العرسات و العیدات و النیاجات و الثیاب الرقاق.»
البته شرایط اجتماعی و اخلاقی جامعه در نوع احکام شرعی تاثیر دارد اما حتی خود زنان با ایمان و پرهیزکار نیز معمولاً از رفتن به حمام‌های بیرون پرهیز دارند. از این‌رو برای اجرای این
حکم شرعی نیز احداث حمام در خانه امری ممدوح و
مستحب است.
در مقاله سرویس بهداشتی ذکر شده است که مسواک زدن در توالت
مکروه و ناپسند است. در برخی روایات همین مطلب در مورد حمام نیز مطرح شده است. حضرت باقر (علیه‌السّلام) فرمود: مسواک زدن در حمام کراهت دارد زیرا باعث بیماری دندان‌ها می‌شود.
قال الباقر علیه السلام: «یکره السواک فی الحمام لانه یورث وباءالاسنان.»
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: از مسواک کردن در حمام پرهیز کنید زیرا باعث بیماری دندان می‌شود. عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال: «و ایاک و السواک فی الحمام فانه یورث وباء الاسنان.»
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از مسواک زدن در حمام نهی فرمود. قال علی (علیه‌السّلام): «نهی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عن السواک فی الحمام.»
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: رسول اکرم از خوردن در حال
جنابت نهی کرد و فرمود این کار
فقر می‌آورد. نیز از گرفتن ناخن به وسیله دندان و نیز
مسواک زدن در حمام بر حذر داشتند. علی علیه السلام: «نهی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عن الاکل علی الجنابه و قال انه یورث الفقر و نهی عن تقلیم الاظفار بالاسنان و عن السواک فی الحمام.»
چنانکه در بحث از ویژگی‌های ساخت توالت گفته شد معلوم نیست که آیا این حکم مربوط به زمان‌های گذشته است که هم مسواک و هم ویژگی حمام‌ها با امروز متفاوت است و یا می‌توان یک حکم کلی از آن استنباط کرد. به هر حال اگر رأی بر این باشد که محل مسواک باید از حمام جدا باشد طبعاً برای مسواک باید محلی جدای از حمام و توالت در نظر گرفت.
از آنجا که مسایل بخش‌های یک واحد ساختمانی یکی از موضوعات مهم و تاثیرگذار در
سبک زندگی اسلامی بوده و با توجه به اینکه زمان زیادی از عمر انسان در واحدهای مسکونی و اداری سپری می‌شود، لذا لازم است، موضوع مطالعات واحدهای مسکونی با جمیع ملاحظات اسلامی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مورد مطالعه قرار گرفته و مبنای برنامه‌ریزی‌های کلان
مسکن و شهرسازی واقع گردد.
لازم است
وزارت راه وشهرسازی و شهرداری‌ها، الگوهای مختلف واحد مسکونی درمتراژهای گوناگون با هویت اسلامی تهیه نموده، طرحهای معماری براساس این الگوها تهیه گردیده وو ملاک عمل تصویب طرحهای مسکونی و…. قرار گیرد.
مسئولان شهرسازی، برنامه‌ریزان، طراحان شهری و شرکت‌های مشاور و طراح مجتمع‌های مسکونی و آپارتمانی بایستی ملاحظات هویت اسلامی را در طراحی بناهای مختلف رعایت نموده، تا پیامدهای منفی آن کاهش یافته و سبب ارتقای کیفیت زندگی براساس سبک زندگی اسلامی ایرانی گردد.
درخصوص سرویس بهداشتی در نوشتاری مجزا ارایه شده است.
• گروه پژوهشی ویکی فقه.
