حیاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَیاء، یکی از
صفات پسندیده نفسانی است که در
شرع مقدس بر آن تاکید شده که مقابل آن صفت
رذیله بیشرمی قرار دارد؛از حیا در بابهای
طهارت ،
زکات ،
حج و
جهاد سخن گفته‌اند.
حیا عبارت است از حالت و خویی نفسانی در
انسان که مانع ارتکاب
اعمال زشت میشود. مقابل آن،
بیشرمی قرار دارد.
حیاء از ریشه «ح ی و» یا «ح ی ی»،
به معنای
شرم داشتن
و آزَرم
و منظور از آن خودداری از انجام دادن کارهای زشت به سبب
ترس از
سرزنش شدن است.
در برخی لغتنامه‌های عربی، مصادر «اِستِحیاء»،
«تَوبَه» (از ریشه وأب) و «حِشمت» (از ریشه حش م)؛
هم معنای آن تلقی شده‌اند.
«
وَقاحَت» (بیشرمی)، که حقیقت آن اصرار بر انجام دادن زشتی‌هاست،
معنای
متضاد آن است.
گاهی حیاء به جای «خَجَل» (تحیّر ناشی از فرط حیاء) به کار میرود، اما به اعتقاد
ابوهلال عسکری این کاربرد، نوعی توسع معنایی حیاء است، زیرا حیاء در اصل شرم کردن از انجام دادن کاری است که هنوز به وقوع نپیوسته و خَجَل، شرمگین شدن در برابر امری است که انجام پذیرفته است.
حیاء در
قرآن دقیقاً به همین شکل نیامده، اما مفهوم «شرم داشتن» چهار مرتبه و با الفاظی از مصدر «
استحیاء»، سه بار به کار رفته است: به صورت فعلِ منفیِ «لایَستَحیی» در آیه ۲۶
بقره و آیه ۵۳
احزاب،
که در هر دو مورد به
خدا نسبت داده شده است؛ و به صورت فعل مثبت «یَستَحیی» در آیه ۵۳ احزاب، که فاعل آن
رسول اکرم است. این مفهوم یک بار هم به صورت مصدر «استحیاء» در آیه ۲۵
قَصَص آمده
و به دختر حضرت
شُعَیب علیه‌السلام نسبت داده شده است.
مفسران در نسبت دادن فعل حیاء به
خداوند، به
تأویل آیات ِ یاد شده پرداخته و گفته‌اند شرم نکردن خداوند در آیه ۲۶ بقره، به معنای نترسیدن و منصرف نشدن خداوند از انجام دادن امری است که، برخلاف نظر
بندگان، فی نفسه
زشت نیست
و در آیه ۵۳ احزاب به معنای منصرف نشدن خداوند از بیان
حق است.
به
نظر فخررازی ، بروز حالات نفسانی از قبیل حیاء و
غَضَب دارای
مبدأ (مقدمه) و منتهی (نتیجه) است. مثلا مبدأ حیاء احساسی است که در
انسان به واسطه ترس از انتساب وی به انجام دادن کاری زشت پدید می‌آید و نتیجه این احساس ترک آن کار زشت است. چون انتقال از مبدأ به منتهی مستلزم تغییری در موجود شرم کننده است و تغییر نیز مختص
جسم است و خداوند جسم نیست، پس انتساب این صفات به خداوند در واقع انتساب نتایج آن به
ذات وی است. بنابراین، حیای خداوند به این معناست که وی از انجام دادن کار زشت منزه است و شرم نکردن خداوند بدان معنا نیست که وی اهل حیاء نیست و از انجام دادن کار ناپسند ابایی ندارد.
در آیه ۲۵ قصص نیز استحیاء به صورت ظهور و بروز
عفت و شدت حیاء در رفتار
دختر شعیب معنا شده است.
در صدر آیه ۵۳ سوره احزاب هم حیای
پیامبر اکرم از اعتراض به کسانی که با رعایت نکردن
ادب موجب
آزار ایشان شده بودند، به
سکوت ایشان در برابر بی‌ادبی آنان و برخاسته از حِلم ایشان
تفسیر شده است.
حیاء به عنوان خُلقی که مایه تمایز انسان و
حیوان و جامع خصال شایسته انسانی است، در
حدیث،
مورد توجه جدّی قرار گرفته و بر این اساس به ارتباط نزدیک آن با دو امر
دین و
اجتماع تصریح شده است.
حیاء برحسب آن‌که در برابر چه کسی صورت پذیرد، به دو نوع کلی تقسیم شده است: حیاء از
خداوند و حیاء از انسانها. برای بیان این دو مفهوم، علاوه بر لفظ حیاء، از لفظ استحیاء و برخی مشتقات آن نیز استفاده شده است. با این همه،
قرائن لفظی و
معنوی موجود در
احادیث به گونه‌ای است که گاهی فقط یکی از دو مفهوم یاد شده قابل حمل بر الفاظ مذکور است
و گاهی هر دو مفهوم را میتوان از الفاظ یاد شده
استنباط کرد.
صفاتی چون «
قِحَه» (یا قَحَه از ریشه «وقح» : کم حیایی) و مجازاً «خَلْع» (کندن لباس) و «بَذاء» (
بدزبانی)، صفات متضاد حیاء تلقی شده‌اند.
علم،
صیانت نفس (از
مکروهات و
شبهات)،
تواضع و توجه به این‌که
خدا همواره به یاد
بندگان است،
از جمله خاستگاه‌های حیاء دانسته شده اند.
احادیث راجع به حیاء، برحسب جهت گیری کلی آنها، بر دو دسته‌اند :
احادیثی که
ترغیب افراد را به حیاء، به عنوان امری اخلاقی، مورد توجه قرار داده‌اند. پاره‌ای از این احادیث، به صراحت اشخاص را به رعایت حیاء سفارش کرده
و از محبوب بودن اهل حیاء در نزد خدا خبر داده‌اند، زیرا خدا خود اهل حیاء است.
ازاینرو، حیاء در رأس نُه خُلقِ نیکِ دیگر، یکی از «
مکارم اخلاق» معرفی شده است،
چنانکه
پیامبر اکرم در دعاهای خویش، حیاء از خداوند را از او درخواست کرده است.
سفارش به حیاء حتی در خصوصی‌ترین زوایای زندگی فردی نیز مطرح گردیده است.
به پیامدهای مثبت مادّی و معنوی حیاء نیز توجه شده است؛ مثلا براساس
حدیثی نبوی، حیاء سراسر
خیر است و جز خیر نتیجه‌ای ندارد.
ابن بابویه در توضیح معنای این حدیث گفته است که حیاء
انسان را، چه
دیندار باشد چه غیردیندار، از پلیدی‌ها بازمی‌دارد.
همچنین حیاء سبب همه زیبایی‌ها معرفی شده
و وجود برخی امور در حوزه
دین و مناسبات اجتماعی، مترتب بر آن دانسته شده است، از جمله انجام دادن
فرایض دینی، دوری از زشتی‌ها، رعایت
حقوق والدین،
وفای به عهد،
صله رحم، برآوردن نیازهای دیگران و پذیرایی از
مهمان.
حیاء
عیوب فرد را از دیگران می‌پوشاند
و در کنار
صداقت،
حسن خلق و
شکر نعمتهای الهی،
گناهان انسان را به
حسنات تبدیل می‌نماید،
چنانکه به کار بستن همزمان حیاء، حسن خلق، وفای به عهد،
تدبیر در امور و
آزادمنشی موجب برانگیخته شدن اقبال عمومی
جامعه به فرد میگردد.
در
احادیث به آثار کم حیایی نیز اشاره شده، چنانکه کم حیایی (از خداوند) یکی از
رذایل اخلاقی تلقی شده که ممکن است گریبانگیر دانشمندان شود.
به گفته پیامبر اکرم، کم حیایی موجب بی‌توجهی شخص به رعایت حدود شرعی و اخلاقی میشود.
بنابه
وصیت امام علی به
امام حسن، این
خصلت باعث تضعیف «
وَرَع» (ترک شبهات) و در نتیجه کم شدن
ایمان و
باورهای دینی انسان میشود و سرانجام او را
مستحق عذاب الهی می‌کند.
در بُعد اجتماعی، کم حیاییِ فرد به مُجاز شدن
غیبت از وی می‌انجامد.
در احادیث به ارتباط حیاء با
عقل و
دین، و به تبع آن
ایمان، توجه شده است. مثلا حیاء از جنود عقل،
چشم آن
و همراه جدانشدنی عقل معرفی شده است.
در این میان احادیثی وجود دارد که بر ربط وثیق دین (و ایمان) به حیاء تأکید می‌کند، از جمله دو
حدیث «اَلحیاءُ مِنَ الایمانِ» و «اَلحیاءُ شُعْبَةٌ مِنَ الایمانِ»، که بسامد بسیار دارند.
در برخی احادیث حیاء تا آن‌جا اهمیت یافته که لباس
اسلام و خُلقی که اسلام با آن شناخته میشود
معرفی گردیده و به افراد توصیه شده است که حیاء را
میزانی برای سنجش
اعمال خود قرار دهند.
همچنین حیاء،
صداقت،
امانتداری و
حسن خلق چهار خصلتی دانسته شده‌اند که به اتفاق یکدیگر موجب تکمیل ایمان انسان و ورود وی به جرگه
مؤمنان می‌شوند.
اما برتری نقش حیاء در این باب با حدیث مشهور «لاایمانَ لِمَن لاحیاءَ لَه»؛ «هر که حیاء ندارد ایمان ندارد»
به اوج می‌رسد و با
روایتی تأیید میشود که براساس آن زایل شدن ایمان شخص، با
سلب حیاء از او آغاز میشود.
بنابراین، میتوان حیاء را
توفیق الهی دانست
که براساس اعمال
بندگان، از جانب خداوند به آنان عطا میگردد یا از آنان سلب میشود.
راغب اصفهانی در شرحِ حدیثِ «مَن لاحَیاءَ لَهُ فَلا ایمانَ لَهُ» بیان می‌دارد که چون حیاء اولین نشانه ظهور عقل در انسان، و ایمان آخرین مرتبه عقل است، کسب آخرین مرتبه بدون کسب مرتبه اول ممکن نیست. احادیثی هم وجود دارد که حیاء و ایمان را در عرض هم معرفی می کند که از دست رفتن یکی موجب از دست رفتن دیگری می شود. در این میان، ابن بابویه،
براساس حدیثی نبوی، حیاء نداشتن از مردم و مرتکب کار
قبیح و زشت در ارتباط با دیگران شدن را موجب بی توجهی به حیاء از خداوند می‌داند که سرانجام شخص را از حوزه دین خارج می‌کند.
دسته‌ای دیگر، احادیثی هستند که در آنها به
تبیین عملی و بیان مصادیق حیاء پرداخته شده است. براساس این دسته از احادیث، حیاء باید آگاهانه، بجا و به اندازه باشد، چنانکه به سفارش
رسول اکرم حیاء در امور گوناگون باید بجا و به اندازه شأن آنها باشد
و به فرموده
امام حسن عسکری علیه‌السلام نیز زیاده روی در حیاء کردن از مصادیق
اسراف است.
بنابر حدیث دیگری از پیامبر اکرم، حیای واقعی از خداوند باید همانگونه که شایسته آن است صورت پذیرد، که این امر با
یاد مرگ و مراقبت شخص از
فکر و اندرون (شکم) خود تحقق می‌یابد
بنابراین، حیاء از خداوند در مراعات
واجبات و
محرّمات شرعی ظهور و بروز می‌یابد. به گفته راغب اصفهانی،
این حدیث متضمن سفارش افراد به
تلاش برای
شناخت خداوند نیز هست، زیرا تا انسان خدا را نشناسد او را بزرگ نخواهد شمرد و درنتیجه از او حیاء نخواهد کرد.
در احادیث، حیاء به دو نوع تقسیم شده است: «حیای عقل» (حیای بجا) که عین
علم و منشأ
اسلام و
ایمان و توانمندی فرد است؛ و «حیای حُمق» (حیای نابجا) که عین
جهل است و موجب ضعف و
پشیمانی میشود.
به همین دلیل در احادیث، ترک
کارهای خیر (از جمله کسب دانش) به سبب حیاء (نابجا) از دیگران،
نهی شده
و ترک نکردنِ کارهای خیر به سبب حیاء از مردم،
سیره مؤمنان بیان گردیده است.
سرمشق گرفتن افراد از یک
اسوه، به منظور تخلق به حیاء، اهمیت بسیاری دارد و
پیامبران و
معصومان علیهمالسلام سرمشق‌های حیاء معرفی شده‌اند.
همچنین به پیروی مردم از اهل حیاء سفارش شده،
تا آن‌جا که به حاکمان توصیه شده است
کارگزاران حکومتی خود را از میان اهل حیاء انتخاب کنند.
عواملی چون رفت وآمد مکرر به
مساجد موجب تقویت این فضیلت اخلاقی و درنتیجه ترک
گناهان میشود،
و عواملی چون فقر،
دست نیاز به سوی دیگران درازکردن،
شُرب خَمر،
و حفظ نکردن
وقار مایه از دست رفتن حیاء میگردد. بنابر سخنی از
امام علی علیه‌السلام، کثرتِ
خطاهای فرد، موجب کم شدن حیای وی میشود.
از نظر
علمای اخلاق، حیاء از جمله فضائلی است که از قوه
عفت ناشی میشود.
بر این اساس، حیاء از جمله ممیزات انسانی و ودیعه‌ای الهی است تا خداوند به وسیله آن بشر را از زشتی‌هایی که به علت غلبه
شهوت مرتکب میشود بازدارد و بدین طریق بین
انسان و
حیوان تمایز قرار دهد.
علمای
اخلاق حیاء را اولین نتیجه ظهور
قوه تمیز در انسان معرفی کرده‌اند که از همان اوان طفولیت بروز می کند، ازاینرو توصیه کرده‌اند که برای
تربیت کودک باید در اولین قدم
قوه حیاء را در وی تقویت کرد تا قدرت تشخیص نیکی و بدی در وی تقویت شود.
همچنین حیاء،
عقل و عفت از ویژگی‌های
زنان شایسته تلقی شده که به هنگام انتخاب آنان برای همسری باید بر دیگر خصال آنان مقدّم داشته شود، در غیر این صورت امور دین و دنیای
مرد مختل خواهد شد.
راغب اصفهانی حیاء را برحسب آن‌که در برابر چه کسی باشد به سه گونه تقسیم کرده است: حیای انسان از
خداوند، حیای انسان از دیگر انسانها، و حیای انسان از
نفس خود. به
عقیده وی
شرم کردن از دیگران بدون حیاء کردن از خود، نشانه پست انگاشتن نفس خویش است و حیاء نکردن از خداوند نیز موجب میشود شخص حق تعظیم ذات وی را چنانکه باید به جا نیاورد؛ چیزی که ناشی از نشناختن خداوند است. بنابر نظر وی،
حیاء مرکّب از دو صفت
جُبن (
ترس و ضعف نفس) و عفت است. بر این اساس، حیاء به دو نوع تقسیم میشود: حیایی که با شناخت صحیح پلیدی‌ها و نیکی‌ها و بجا صورت می‌گیرد، و ازاینرو جنبه مثبت دارد و ارزشمند است؛ و حیایی که از ترس یا
خجالت شخص ناشی میشود و جنبه منفی دارد. اما راغب اصفهانی
خجالتی بودن را در کودکان، برخلاف بزرگسالان، پسندیده می‌داند. به نظر وی، چون عفت با
فسق جمع شدنی نیست، هیچ
فاسقی اهل حیاء و هیچ فردِ باحیایی اهل فسق نیست. همچنین از آن‌جا که ترس با
شجاعت جمع شدنی نیست، به ندرت ممکن است شخص شجاعی اهل حیاء و اهل حیایی شجاع باشد. هم از اینروست که اجتماع شجاعت و حیاء در فرد، فضیلت محسوب میشود. راغب اصفهانی
راه کسب حیاء را در این می‌داند که شخص به هنگام دست زدن به کاری زشت، کسی را در نظر آورد که بزرگتر از وی برایش متصور نیست و ناظر بر اوست تا از این کار دست بکشد.
در
متون عرفانی کاربرد اصلی واژه حیاء برای بیان مفهومِ حیاء از خداوند است و اگرچه در مرتبه بعد برای مفهوم حیاء از انسانها نیز به کار برده شده، تعاریفی که برای حیاء ذکر گردیده ناظر به مورد اول است. از جمله، حیاء همان
تعظیم ذات خداوند و برترین نوعِ آن مراقبت از اعمال است که باید در سه عرصه صورت پذیرد: مراقبت بر انجام دادن
طاعات، ترک
معصیت، و مراقبت از خواطری که بر
قلب وارد میشود.
بر این اساس، حیاء از خداوند در واقع شرم داشتن از رعایت نکردن
اوامر الهی است.
همچنین
قشیری تعریف حیاء را «در اختیار گرفتن دل به خاطر بزرگداشت
پروردگار یکتا» ذکر کرده و، به نقل از
جُنید، آن را حالتی دانسته که شخص با دیدن نعمتهایی که به وی ارزانی گردیده است و نیز قصور خود در امرِ بندگیِ خداوند، واجد آن میشود. منابع یاد شده حیاء را یکی از لوازم ضروری رابطه بین انسان و خداوند دانسته‌اند.
خواجه عبداللّه انصاری آن را یکی از مقامات سیر الی الحق و از مدارج
سالکان این طریق می‌داند که از تعظیم خداوند، به شرط
محبت به
ذات وی، ناشی میشود.
در متون عرفانی به بیان
ماهیت حیاء و ریشه آن نیز پرداخته شده است، از جمله آن‌که حیاء فعلی است که از طبع
کریم نشئت می‌گیرد
که، به همراه
خوف و
یقین و محبت و اجلال و
تعظیم خداوند، از آثار
اخلاص در
بندگی است.
در مقابل، کم حیایی از احوال ناپسند قلب
و نشانه و نتیجه
شقاوت آن شمرده شده است.
چنانکه براساس
حدیث «مَنْ اَلْقی جِلْبابَ آلْحَیاءِ فَلاغیبَةَ لَهُ» (هرکس پوشش حیاء را براندازد،
غیبت کردن از او اشکال ندارد)، غیبت کردن از کسی که حیاء را رعایت نکند و تجاهر به فسق نماید، مجاز است.
غزالی در ضمن بیان مقام
صدّیقان، که یکی از درجات یقین است، حیاء را یکی از نتایج این درجه از یقین
بنده به خداوند، که به واسطه آن همواره خدا را ناظر بر اعمال خود می‌بیند، معرفی کرده
و به هنگام بیان آن دسته از معانی باطنی که
روح نماز بر آنها استوار است نیز به برقراری همین رابطه بین یقین و حیاء اشاره نموده، چنانکه رعایت پنج معنای باطنی
حضور قلب، فهم معانی عبارات
نماز، توجه به عظمت ذات خدا،
خوف و
رجا، به کسب یقین از سوی
نمازگزار می‌انجامد و این یقین نیز وی را به رعایت حیاء، به عنوان یکی از معانی باطنی یاد شده، رهنمون میگردد.
حارث محاسبی حیاء را موهبتی الهی می‌داند که خداوند آن را به هرکسی که بخواهد عنایت می‌کند. به نظر او، این
موهبت هم برای انسان
مطیع خداوند و هم برای شخص
عاصی سودمند است، زیرا با رعایت این خُلق، انسانِ مطیع، زشتی‌های وجود خود را از بین می‌برد و انسان عاصی هم با رعایت آن می‌تواند از ارتکاب دیگر
گناهان دور بماند.
در متون عرفانی به درجات و انواع حیاء نیز پرداخته شده است.
خواجه عبداللّه انصاری حیاءِ (بندگان از خداوند) را دارای سه درجه دانسته است: اول، حیایی که از
علم بندگان به این‌که خدا ناظرِ اعمال آنهاست ناشی میگردد و به تحمل سختی‌ها و ناپسند داشتن
گناه می‌انجامد؛ دوم، حیایی که از علم بنده به نزدیکی خدا به او ناشی میشود و درنتیجه آن بین بنده و خدا
انس و
محبت ایجاد میگردد و شخص از پرداختن به کار خلق می‌پرهیزد؛ سوم، حیایی که از
شهود حضرت حق حاصل میشود و برای آن غایتی متصور نیست، به گونه‌ای که در این حالت بین بنده و خدا فاصله‌ای وجود ندارد و هیچ امری قادر به ایجاد
تفرقه بین آنها نیست.
قُشَیری
نیز از هفت نوع حیاء نامبرده است، بیآنکه آنها را تعریف کند، اما باتوجه به مثال‌هایی که برای هریک آورده است میتوان آنها را به دو دسته کلی تقسیم کرد: اول، حیای موجودِ فَرادَست (
خداوند یا
انسان) در برابر موجود فرودست، که در این صورت انسان فرادست متحمل مشقت ناشی از این کار میگردد. این حیاء درواقع
لطف موجود فرادست در حق فرودست خود است و بر دو نوع «حیای إنعام» از جانب خداوند و «حیای کرم» از جانب انسان فرادست تقسیم میشود. دوم، حیای موجود فرودست در برابر فرادست خود (خدا یا انسان)، به واسطه درک عظمت او و نقص و حقارتی که در خود یا درخواست‌هایش می‌بیند، که عبارت است از: حیای
جنایت (ارتکاب به گناه)، حیای تقصیر، حیای
إجلال، و حیای
استحقار از سوی بندگان در برابر خداوند، و حیای
حشمت از سوی انسان فرودست در برابر انسان فرادست.
صوفیان و
عارفان معتقدند که آیه «اَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ آللّهَ یَری» (آیا نمیداند که خداوند به آنچه می‌کند آگاه است؟)
افراد را به حیاء از خداوند فرامی‌خواند.
به اعتقاد
صوفیه، هیچ موجودی شایسته‌تر از خدا برای آن‌که از او حیاء شود وجود ندارد و حیاء از خداوند باید بر حیاء از مردم مقدّم داشته شود،
چنانکه به واسطه حیاء از خداوند وی نیز از بندگانش حیاء خواهد کرد.
به نظر آنان حیاء شرایط و آدابی دارد. بر این اساس کسی که
خوف از خداوند و
وَرَع در وجودش نیست واجد حیاء نخواهد شد و حیاءکننده از خدا همواره در حالت فرمانبرداری و سکوت محض در برابر اوست و باید این حالت را با دور نگهداشتن خود از افراد و مجالسی که باید از آنها حیاء کرد حفظ نماید.
همچنین با
تفکر در این امر که خدا با وجود کم حیایی بندگان از ذات وی همچنان گناهان و
خطاهای آنان را می‌پوشاند، در تقویت
خصلت حیاء از خداوند بکوشد.
غضب از عواملی است که بر حیای شخص تأثیر منفی دارد، به طوری که وی در حالت غضب پرده حیاء را خواهد درید.
همچنین «س
تر عورت»، به عنوان یکی از شروط نمازگزاردن، در ایجاد حالت
خوف و حیاء در نمازگزار مؤثر دانسته شده است.
اشخاص از حیای نابجا
نهی شده‌اند
و
گدایی کردن به سبب آن‌که شخصِ مقابلِ
سائل برای برآورده کردن نیاز وی به نقصان مالی دچار میشود و به اجبار و از روی حیاء به این کار اقدام می‌کند حرام تلقی شده است.
همچنین به افراد توصیه کرده‌اند که حیاء صرفآ از روی
اخلاص و برای کسب
رضای الهی صورت گیرد و از آمیخته شدن آن با
ریا پرهیز شود.
ابن عربی بابهای ۱۲۸ و ۱۲۹ فتوحات
را به بیان
اسرار حیاء و تفسیر
عرفانی آن اختصاص داده است.
تحصیل
فضائل اخلاقی از جمله حیا،
مستحب است.
ارتکاب اعمالی که موجب از بین رفتن حیا در میان
برادران دینی نسبت به یکدیگر میشود،
مکروه است.
حیا نمیتواند
عذر شرعی برای ترک
واجب یا فعل
حرام باشد؛
چنان که نمیتواند برای باقی ماندن بر
جهل به
وظایف شرعی و
ترک پرسش عذر به شمار آید.
به
نیازمند ی که به جهت حیا ازگرفتن
زکات خودداری می‌کند،
جایز، بلکه
مستحب است به ظاهر تحت عنوان
هدیه و در واقع به قصد زکات،
زکات بدهند.
(۱) قرآن.
(۲) ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.
(۳) ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.
(۴) ابن بابویه، کتاب الخصال، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
(۵) ابن بابویه، کتاب من لایَحضُرُه الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
(۶) ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش.
(۷) ابن شعبه، تحف العقول عن آلالرسول صلیاللّه علیهم، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
(۸) ابن عربی، الفتوحات المکیة، بیروت: دارصادر.
(۹) ابن فارس.
(۱۰) ابن ماجه، سنن ابن ماجه، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
(۱۱) ابن منظور، لسان العرب.
(۱۲) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابیداود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۳) عبداللّه بن محمد انصاری، کتاب منازل السائرین، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۴) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنیافندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
(۱۵) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۲، ۴، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
(۱۶) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷.
(۱۷) حارث محاسبی، رسالة المسترشدین، چاپ عبدالفتاح ابوغدّه، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۱۸) حارث محاسب، الرعایة لحقوق اللّه، چاپ عبدالقادر احمد عطا، بیروت.
(۱۹) خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
(۲۰) دهخدا.
(۲۱) حسین بن محمد راغب اصفهانی، الذریعة الی مکارم الشریعه، چاپ علی میرلوحی فلاورجانی، اصفهان ۱۳۷۵ش.
(۲۲) محمود بن عمر زمخشری، پیشرو ادب، یا، مقدمة الادب، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ش.
(۲۳) طباطبائی، تفسیر المیزان.
(۲۴) فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۲۵) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۲۶) حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویه، الحاوی للکتاب ابی هلال العسکری و جزءآ من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲.
(۲۷) محمد بن محمد غزالی، احیاء علومالدین، بیروت: دارالندوة الجدیدة.
(۲۸) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۲۹) عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالةالقشیریه، چاپ معروف زریق و علی عبدالمجید بلطهجی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۳۰) کلینی، اصول کافی.
(۳۱) مجلسی، بحار الانوار.
(۳۲) احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸).
(۳۳) مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
(۳۴) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۵۶ش.
(۳۵) طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حیاء»، شماره۶۶۶۴.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۳،ص۳۸۸-۳۸۹.
