• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حوض

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حَوْض، از مواقف قیامت که پیامبراکرم به روز رستاخیز، از مؤمنان امت خویش در کنار آن دیدار می‌کند.



حوض واژه عربی است، به معنای محل جمع شدن آب یا جایی که برای نگهداری آب در زمین ساخته می‌شود.
[۱] محمد بن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه حوض، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۲] عبدالرحیم بن عبدالکریم صفیپوری، منتهیالارب فی لغةالعرب، ذیل واژه حوض، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷ـ۱۲۹۸، چاپ افست ۱۳۷۷.
و در منابع جدیدتر آن را به برکه و آبدان معنی کرده‌اند.
[۳] دهخدا، ذیل واژه.
تعابیر حوض آب، حوض ترسا، حوض ماهی، حوض نعمان و حوضک در زبان فارسی کاربرد دارند.
[۴] محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، ج۲، ص۶۹۳ـ۶۹۴، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ش.
[۵] دهخدا، ذیل واژه.



در مراسم حج پیش از اسلام، از حوض‌های چرمین و قابل حملی یاد شده است که هاشم و کسانی که پس از او عهده‌دار آبرسانی به حاجیان بودند، آنها را می‌ساختند
[۶] احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایةالارب فی فنون الادب، ج۱۶، ص۳۶، قاهره (۱۹۲۳) ـ۱۹۹۰.
[۷] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۵، ص۳۸.    
و شاید از همین روست که عبدالمطلب، پسر هاشم، را «ذوالحوضین» لقب داده‌اند.
[۸] محمد بن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه حوض، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۹] عبدالرحیم بن عبدالکریم صفیپوری، منتهیالارب فی لغةالعرب، ذیل واژه حوض، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷ـ۱۲۹۸، چاپ افست ۱۳۷۷.



واژه حوض با اضافه تشریفی به پیامبر (حوضِ نبی)، در بسیاری از منابع آمده است
[۱۰] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل کوثر، آیه ۱.    
[۱۱] محمد بن احمد قرطبی، تفسیر القرطبی ذیل کوثر،آیه۱.    
و نقل شده که رسول اکرم از مؤمنان امت خویش در کنار آن دیدار می‌کند.
[۱۲] احمد بن محمد میبدی، کشفالاسرار و عدةالابرار، ذیل کوثر، آیه۱، چاپ علیاصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
[۱۳] محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ذیل کوثر، آیه۱، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.



از دعاهای معمول این بوده است که خدایت از حوض پیامبر بیاشاماند و سیراب فرماید.
[۱۴] محمود بن عمر زمخشری، اساس البلاغة، ذیل واژه، چاپ عبدالرحیم محمود، بیروت.



واژه حوض و مشتقات آن در قرآن نیامده است، ولی بسیاری از مفسران واژه کوثر را در نخستین آیه سوره کوثر، همان حوض پیامبر می‌دانند
[۱۵] احمد بن محمد میبدی، کشفالاسرار و عدةالابرار، ذیل آیه، چاپ علیاصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
[۱۶] حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان، ذیل آیه، چاپ ابوالحسن شعرانی و علیاکبر غفاری، تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷.
[۱۷] محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۸] محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ذیل آیه، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
که آب آن از شیر سفیدتر و از عسل گواراتر است.
[۱۹] عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، ذیل کوثر، آیه ۱، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.



علمای مسلمان احادیث حوض را متواتر و اعتقاد به وجود حوض را از شرایط ایمان شمرده‌اند.
[۲۰] محمد بن محمد غزالی، احیاءعلوم الدین، ج۱، ص۱۲۵، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
[۲۱] یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۱۵، ص۵۳، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۲] محمد عبدالرووف بن تاج العارفین مُناوی، فیضالقدیر: شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیرالنذیر، ج۳، ص۵۲۸، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.




۷.۱ - اعتقاد به آن


ابن بابویه
[۲۳] ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۶۵، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۳۷۱ش.
باور به وجود آن را از اعتقادات امامیه دانسته است.

۷.۲ - گستره حوض


گستره این حوض و شمار جام‌های کنارِ آن در بسیاری از منابع کهن اسلامی به تفصیل آمده است.
[۲۴] ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج۲، ص۱۶۲ـ۱۶۳، بیروت: دارصادر.
[۲۵] ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۶۵، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۳۷۱ش.
[۲۶] برای دیگر ویژگی‌های این حوض رجوع کنید به، مسلم بن حجاج، ج۷، ص۶۵، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
[۲۷] برای دیگر ویژگیهای این حوض رجوع کنید به، عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، ج۱، ص۵۸۱، الجامع الصغیر فی احادیث البشیرالنذیر، بیروت ۱۴۰۱.


۷.۳ - وسعت حوض در روایات


در روایاتی از پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم وسعت این حوض بیش از فاصله عَدَن تا عَمان یا کعبه تا بیت‌المقدس یا صنعا تا بُصری و تعداد جام‌های آن بیش از شمار ستارگان دانسته شده است.
[۲۸] ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج۲، ص۱۶۲ـ۱۶۳، بیروت: دارصادر.
[۲۹] بَقی بن مَخلد، ماروی فی الحوض و الکوثر، ج۱، ص۸۰ـ۸۱، در مرویّات الصحابة رضیاللّه عنهم فیالحوض و الکوثر، چاپ عبدالقادر صوفی، مدینه: مکتبةالعلوم و الحکم، ۱۴۱۳.
[۳۰] بَقی بن مَخلد، ماروی فی الحوض و الکوثر، ج۱، ص۸۸، در مرویّات الصحابة رضیاللّه عنهم فیالحوض و الکوثر، چاپ عبدالقادر صوفی، مدینه: مکتبةالعلوم و الحکم، ۱۴۱۳.



بنابر روایات شیعه و اهل سنت، امیر مؤمنان علی علیهالسلام ساقی حوض یا ساقی کوثر
[۳۱] موفق بن احمد اخطب خوارزم، المناقب، ج۱، ص۲۹۴، چاپ مالک محمودی، قم ۱۴۱۴.
[۳۲] احمد بن عبداللّه طبری، ذخائرالعقبی فی مناقب ذویالقربی، ج۱، ص۸۶، قاهره ۱۳۵۶، چاپ افست بیروت.
و یاور و همراهِ پیامبر
[۳۳] ابن بابویه، کتاب الخصال، ج۲، ص۵۵۹ـ۵۶۰، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
[۳۴] احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۲۱۱، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
در کنار حوض است. در آثار اسلامی، علی علیه‌السلام نخستین کسی معرفی شده است که کنار حوض به حضور پیامبر می‌رسد
[۳۵] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علیالصحیحین، ج۳، ص۱۳۶، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
[۳۶] ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۱۰۹۰، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و مانع آمدن منافقان به کنار حوض می‌شود.
[۳۷] احمد بن عبداللّه طبری، ذخائرالعقبی فی مناقب ذویالقربی، ج۱، ص۹۱، قاهره ۱۳۵۶، چاپ افست بیروت.



بنابر حدیثی نبوی، آنان که پس از پیامبر مرتکب بدعت شوند، به حوض راه نمی‌یابند.
[۳۸] مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۷، ص۶۵ـ۶۹، بیروت: دارالفکر.
همچنین در روایات آمده است که هرکس به حوض پیامبر باور نداشته باشد، به کنار آن درنمی‌آید.
[۳۹] علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفةالائمة، ج۳، ص۷۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۸، ص۱۹.    
[۴۱] مجلسی، بحارالانوار، ج۸، ص۳۴.    



طبق حدیث ثقلین، قرآن و عترت پیامبر روز رستاخیز در کنار حوض بر آن حضرت وارد می‌شوند.
[۴۲] ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج۵، ص۱۸۲، بیروت: دارصادر.
[۴۳] محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علیالصحیحین، ج۳، ص۱۰۹، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
[۴۴] علی بن ابوبکر هیثمی، مجمعالزوائد و منبع الفوائد، ج۱، ص۱۷۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۴۵] علی بن ابوبکر هیثمی، مجمعالزوائد و منبع الفوائد، ج۹، ص۱۶۳ـ۱۶۵، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۴۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۲۳، ص۱۳۴۱۳۶.    



بَقی بن مَخلد قُرطبی (متوفی ۲۷۶) روایات مربوط به حوض را در کتاب خود با عنوان مارُوی فی الحوض و الکوثر گرد آورده است. ابوالقاسم ابن بَشکُوال (متوفی ۵۷۸) نیز ذیلی بر این کتاب نوشته است. عبدالقادربن محمد عطا صوفی این دو کتاب را به همراه مستدرکی از احادیث حوض و کوثر با عنوان مرویّات الصحابة رضیاللّه عنهم فی الحوض و الکوثر (مدینه ۱۴۱۳) منتشر کرده است.


(۱) ابن بابویه، الاعتقادات، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۳۷۱ش.
(۲) ابن بابویه، کتاب الخصال، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
(۳) ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر.
(۴) ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۵) حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان، چاپ ابوالحسن شعرانی و علیاکبر غفاری، تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷.
(۶) احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۷) موفق بن احمد اخطب خوارزم، المناقب، چاپ مالک محمودی، قم ۱۴۱۴.
(۸) محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ش.
(۹) بَقی بن مَخلد، ماروی فی الحوض و الکوثر، در مرویّات الصحابة رضیاللّه عنهم فیالحوض و الکوثر، چاپ عبدالقادر صوفی، مدینه: مکتبةالعلوم و الحکم، ۱۴۱۳.
(۱۰) علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفةالائمة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۱) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علیالصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
(۱۲) دهخدا.
(۱۳) محمد بن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۱۴) محمود بن عمر زمخشری، اساس البلاغة، چاپ عبدالرحیم محمود، بیروت.
(۱۵) عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیرالنذیر، بیروت ۱۴۰۱.
(۱۶) عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، الدرالمنثور فیالتفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۱۷) عبدالرحیم بن عبدالکریم صفیپوری، منتهیالارب فی لغةالعرب، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷ـ۱۲۹۸، چاپ افست ۱۳۷۷.
(۱۸) احمد بن عبداللّه طبری، ذخائرالعقبی فی مناقب ذویالقربی، قاهره ۱۳۵۶، چاپ افست بیروت.
(۱۹) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۲۰) محمد بن محمد غزالی، احیاءعلوم الدین، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
(۲۱) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۲۲) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۳) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۴) مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
(۲۵) محمد عبدالرووف بن تاج العارفین مُناوی، فیضالقدیر: شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیرالنذیر، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۲۶) احمد بن محمد میبدی، کشفالاسرار و عدةالابرار، چاپ علیاصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
(۲۷) یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۲۸) احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایةالارب فی فنون الادب، قاهره (۱۹۲۳) ـ۱۹۹۰.
(۲۹) علی بن ابوبکر هیثمی، مجمعالزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

 
۱. ↑ محمد بن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه حوض، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۲. ↑ عبدالرحیم بن عبدالکریم صفیپوری، منتهیالارب فی لغةالعرب، ذیل واژه حوض، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷ـ۱۲۹۸، چاپ افست ۱۳۷۷.
۳. ↑ دهخدا، ذیل واژه.
۴. ↑ محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، ج۲، ص۶۹۳ـ۶۹۴، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ش.
۵. ↑ دهخدا، ذیل واژه.
۶. ↑ احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایةالارب فی فنون الادب، ج۱۶، ص۳۶، قاهره (۱۹۲۳) ـ۱۹۹۰.
۷. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۵، ص۳۸.    
۸. ↑ محمد بن محمد زَبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل واژه حوض، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۹. ↑ عبدالرحیم بن عبدالکریم صفیپوری، منتهیالارب فی لغةالعرب، ذیل واژه حوض، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷ـ۱۲۹۸، چاپ افست ۱۳۷۷.
۱۰. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل کوثر، آیه ۱.    
۱۱. ↑ محمد بن احمد قرطبی، تفسیر القرطبی ذیل کوثر،آیه۱.    
۱۲. ↑ احمد بن محمد میبدی، کشفالاسرار و عدةالابرار، ذیل کوثر، آیه۱، چاپ علیاصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۳. ↑ محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ذیل کوثر، آیه۱، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۴. ↑ محمود بن عمر زمخشری، اساس البلاغة، ذیل واژه، چاپ عبدالرحیم محمود، بیروت.
۱۵. ↑ احمد بن محمد میبدی، کشفالاسرار و عدةالابرار، ذیل آیه، چاپ علیاصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۶. ↑ حسین بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان، ذیل آیه، چاپ ابوالحسن شعرانی و علیاکبر غفاری، تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷.
۱۷. ↑ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۸. ↑ محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ذیل آیه، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۹. ↑ عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، ذیل کوثر، آیه ۱، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
۲۰. ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاءعلوم الدین، ج۱، ص۱۲۵، چاپ محمد محمد تامر، قاهره ۲۰۰۴.
۲۱. ↑ یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۱۵، ص۵۳، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۲. ↑ محمد عبدالرووف بن تاج العارفین مُناوی، فیضالقدیر: شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیرالنذیر، ج۳، ص۵۲۸، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۳. ↑ ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۶۵، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۳۷۱ش.
۲۴. ↑ ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج۲، ص۱۶۲ـ۱۶۳، بیروت: دارصادر.
۲۵. ↑ ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۶۵، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۳۷۱ش.
۲۶. ↑ برای دیگر ویژگی‌های این حوض رجوع کنید به، مسلم بن حجاج، ج۷، ص۶۵، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.
۲۷. ↑ برای دیگر ویژگیهای این حوض رجوع کنید به، عبدالرحمان بن ابیبکر سیوطی، ج۱، ص۵۸۱، الجامع الصغیر فی احادیث البشیرالنذیر، بیروت ۱۴۰۱.
۲۸. ↑ ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج۲، ص۱۶۲ـ۱۶۳، بیروت: دارصادر.
۲۹. ↑ بَقی بن مَخلد، ماروی فی الحوض و الکوثر، ج۱، ص۸۰ـ۸۱، در مرویّات الصحابة رضیاللّه عنهم فیالحوض و الکوثر، چاپ عبدالقادر صوفی، مدینه: مکتبةالعلوم و الحکم، ۱۴۱۳.
۳۰. ↑ بَقی بن مَخلد، ماروی فی الحوض و الکوثر، ج۱، ص۸۸، در مرویّات الصحابة رضیاللّه عنهم فیالحوض و الکوثر، چاپ عبدالقادر صوفی، مدینه: مکتبةالعلوم و الحکم، ۱۴۱۳.
۳۱. ↑ موفق بن احمد اخطب خوارزم، المناقب، ج۱، ص۲۹۴، چاپ مالک محمودی، قم ۱۴۱۴.
۳۲. ↑ احمد بن عبداللّه طبری، ذخائرالعقبی فی مناقب ذویالقربی، ج۱، ص۸۶، قاهره ۱۳۵۶، چاپ افست بیروت.
۳۳. ↑ ابن بابویه، کتاب الخصال، ج۲، ص۵۵۹ـ۵۶۰، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
۳۴. ↑ احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۲۱۱، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۳۵. ↑ محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علیالصحیحین، ج۳، ص۱۳۶، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
۳۶. ↑ ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۳، ص۱۰۹۰، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۳۷. ↑ احمد بن عبداللّه طبری، ذخائرالعقبی فی مناقب ذویالقربی، ج۱، ص۹۱، قاهره ۱۳۵۶، چاپ افست بیروت.
۳۸. ↑ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۷، ص۶۵ـ۶۹، بیروت: دارالفکر.
۳۹. ↑ علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفةالائمة، ج۳، ص۷۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴۰. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸، ص۱۹.    
۴۱. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۸، ص۳۴.    
۴۲. ↑ ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، ج۵، ص۱۸۲، بیروت: دارصادر.
۴۳. ↑ محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علیالصحیحین، ج۳، ص۱۰۹، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
۴۴. ↑ علی بن ابوبکر هیثمی، مجمعالزوائد و منبع الفوائد، ج۱، ص۱۷۰، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴۵. ↑ علی بن ابوبکر هیثمی، مجمعالزوائد و منبع الفوائد، ج۹، ص۱۶۳ـ۱۶۵، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴۶. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۳، ص۱۳۴۱۳۶.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حوض (۱)»، شماره۶۶۴۶.    



جعبه ابزار