حکم عدالت (قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

"العَدالة" و "المُعادَلة" لفظی است که در حکم و معنی مساوات است و به اعتبار نزدیک بودن عدل به مساوات در آن مورد هم به کار می‌رود. در این مقاله به برخی از احکام عدالت از دیدگاه قرآن کریم اشاره می شود.

---

رعایت عدالت، در امور واجب است.
«فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله ورسوله وان تبتم فلکم رءوس امولکم لا تظلمون ولا تظلمون؛ اگر (چنين) نمى‌كنيد، بدانيد خدا و رسولش، با شما پيكار خواهند كرد! و اگر توبه كنيد، سرمايه‌هاى شما، از آنِ شماست (اصل سرمايه، بدون سود)؛ نه ستم مى‌كنيد، و نه بر شما ستم وارد مى‌شود».
«وان خفتم الاتقسطوا فی الیتـمی‌فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنی وثلـث وربـع فان خفتم الا تعدلوا فوحدة او ما ملکت‌ایمـنکم ذلک ادنی الاتعولوا؛ و اگر مى‌ترسيد كه (بهنگام ازدواج با دختران يتيم،) عدالت را رعايت نكنيد، (از ازدواج با آنان، چشم‌پوشى كنيد و) با زنان پاك (ديگر) ازدواج نمائيد، دو يا سه يا چهار همسر و اگر مى‌ترسيد عدالت را (درباره همسران متعدد) رعايت نكنيد، تنها يك همسر بگيريد، و يا از زنانى كه مالك آنهائيد استفاده كنيد، اين كار، از ظلم و ستم بهتر جلوگيرى مى‌كند».
اين آیه شريفه دو فقره است يكى دستور به اداى امانات به صاحبانش و ديگر حكم به عدالت كردن، فقره دوم ارتباطش با آيات قبل روشن است، چون آيات قبل پيرامون حكم كردن یهود بنفع مشرکین و عليه مؤمنین دور مى‌زد، در فقره دوم هم در باره همين معنا به عموم مردم خطاب نموده، مى‌فرمايد: وقتى در بين كسانى كه اختلاف دارند حكم مى‌كنيد به عدالت حكم كنيد.
«ان الله یامرکم ان تؤدوا الامـنـت الی اهلها واذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل ان الله نعما یعظکم به...؛ خداوند به شما فرمان مى‌دهد كه امانتها را به صاحبانش بدهيد! و هنگامى كه ميان مردم داورى مى‌كنيد، به عدالت داورى كنيد! خداوند، اندرزهاى خوبى به شما مى‌دهد! خداوند، شنوا و بيناست».
«ولن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء ولو حرصتم فلا تمیلوا کل المیل فتذروها کالمعلقة...؛ شما هرگز نمى‌توانيد (از نظر محبّت قلبى) در ميان زنان، عدالت برقرار كنيد، هر چند كوشش نماييد! ولى تمايل خود را بكلّى متوجّه يك طرف نسازيد كه ديگرى را بصورت زنى كه شوهرش را از دست داده درآوريد! و اگر راه صلاح و پرهيزگارى پيش گيريد، خداوند آمرزنده و مهربان است».
«یـایها الذین ءامنوا کونوا قومین بالقسط شهداء لله ولو علی انفسکم او الولدین والاقربین ان یکن غنیـا او فقیرا فالله اولی بهما فلا تتبعوا الهوی ان تعدلوا وان تلووا او تعرضوا فان الله کان بما تعملون خبیرا؛ اى كسانى كه ایمان آورده‌ايد! كاملًا قیام به عدالت كنيد! براى خدا شهادت دهيد، اگر چه (اين گواهى) به زيان خود شما، يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد! (چرا كه) اگر آنها غنی يا فقیر باشند، خداوند سزاوارتر است كه از آنان حمايت كند. بنابراين، از هوی و هوس پيروى نكنيد؛ كه از حق، منحرف خواهيد شد! و اگر حق را تحريف كنيد، و يا از اظهار آن، اعراض نماييد، خداوند به آنچه انجام مى‌دهيد، آگاه است‌».
«یـایها الذین ءامنوا کونوا قومین لله شهداء بالقسط ولا یجرمنکم شنـان قوم علی الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی...؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! همواره براى خدا قيام كنيد، و از روى عدالت، گواهى دهيد! دشمنى با جمعيّتى، شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند! عدالت كنيد، كه به پرهيزگارى نزديكتر است! و از (معصیت) خدا بپرهيزيد، كه از آنچه انجام مى‌دهيد، با خبر است‌».
«ان الله یامر بالعدل...؛ خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزديكان فرمان مى‌دهد؛ و از فحشا و منکر و ستم، نهى مى‌كند؛ خداوند به شما اندرز مى‌دهد، شايد متذكّر شويد».
«فلذلک فادع واستقم کما امرت ولا تتبع اهواءهم وقل ءامنت بما انزل الله من کتـب وامرت لاعدل بینکم....؛ پس به همين خاطر تو نيز آنان را به سوى اين آيين واحد الهی دعوت كن و آن چنان كه مأمور شده‌اى استقامت نما، و از هوى و هوسهاى آنان پيروى مكن، و بگو: به هر كتابى كه خدا نازل كرده ايمان آورده‌ام و مأمورم در ميان شما عدالت كنم؛ خداوند پروردگار ما و شماست؛ نتيجه اعمال ما از آن ما است و نتيجه اعمال شما از آن شما، خصومت شخصى در ميان ما نيست؛ و خداوند ما و شما را در يك جا جمع مى‌كند، و بازگشت (همه) به سوى اوست‌».
«و ان طـائفتان من المؤمنین اقتتلوا فاصلحوا بینهما فان بغت احدهما علی الاخری فقـتلوا التی تبغی حتی تفیء الی امر الله فان فاءت فاصلحوا بینهما بالعدل واقسطوا...؛ و هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتى دهيد؛ و اگر يكى از آن دو بر ديگرى تجاوز كند، با گروه متجاوز پيكار كنيد تا به فرمان خدا بازگردد؛ و هر گاه بازگشت (و زمينه صلح فراهم شد)، در ميان آن دو به عدالت صلح برقرار سازيد؛ و عدالت پيشه كنيد كه خداوند عدالت پيشگان را دوست مى‌دارد».

---

رعایت عدل در گفتار لازم است.
«... واذا قلتم فاعدلوا...؛ و به مال يتيم، جز به بهترين صورت (و براى اصلاح) ، نزديك نشويد، تا به حد رشد خود برسد! و حق پيمانه و وزن را بعدالت ادا كنيد!- هيچ كس را، جز بمقدار تواناييش، تکلیف نمى‌كنيم- و هنگامى كه سخنى مى‌گوييد، عدالت را رعايت نماييد، حتى اگر در مورد نزديكان (شما) بوده باشد و به پيمان خدا وفا كنيد، اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مى‌كند، تا متذكّر شويد».
البته تنها در سخن گفتن رعايت عدالت واجب نيست، بلكه در كارها نيز بايد عادل بود. اما علت اينكه فقط گفتن را در اينجا ذكر مى‌كند، اين است كه هر كس در گفتار خود عادل باشد، در كردار نيز عادل است‌.

---

نظر و گواهی دو مرد مسلمان عادل در تعیین موضوعات لازم است.
«یـایها الذین ءامنوا لا تقتلوا الصید وانتم حرم ومن قتله منکم متعمدا فجزاء مثل ما قتل من النعم یحکم به ذوا عدل منکم...؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! در حال احرام، شكار نكنيد، و هر كس از شما عمداً آن را به قتل برساند، بايد كفاره‌اى معادل آن از چهارپايان بدهد؛ كفاره‌اى كه دو نفر عادل از شما، معادل بودن آن را تصدیق كنند؛ و به صورت قربانى به (حريم) کعبه برسد؛ يا (به جاى قربانى،) اطعام مستمندان كند؛ يا معادل آن، روزه بگيرد، تا کیفر كار خود را بچشد. خداوند گذشته را عفو كرده، ولى هر كس تكرار كند، خدا از او انتقام مى‌گيرد؛ و خداوند، توانا و صاحب انتقام است‌».
(با توجه به الغای خصوصیت از مورد و توسعه آن به سایر موضوعات است، زیرا اگر در مورد تعیین کفاره صید عمدی نظر دو نفر عادل شرط است، در هر موضوعی از موضوعات نیز لازم است چنین باشد.)

---

گزینش نویسنده عادل، برای ثبت اسناد دین و مطالبات لازم است.
«یـایها الذین ءامنوا اذا تداینتم بدین الی اجل مسمی فاکتبوه ولیکتب بینکم کاتب بالعدل...؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! هنگامى كه بدهی مدّت‌دارى (به خاطر وام يا داد و ستد) به يكديگر پيدا كنيد، آن را بنويسيد! و بايد نويسنده‌اى از روى عدالت، (سند را) در ميان شما بنويسد...».

---

رعایت عدالت، حتی درباره دشمنان هم لازم است.
«وقـتلوا فی سبیل الله الذین یقـتلونکم ولا تعتدوا ان الله لایحب المعتدین• فان انتهوا فان الله غفور رحیم؛ و در راه خدا، با كسانى كه با شما مى‌جنگند، نبرد كنيد! و از حدّ تجاوز نكنيد، كه خدا تعدّى‌كنندگان را دوست نمى‌دارد • و اگر خوددارى كردند، خداوند آمرزنده و مهربان است‌».
«یـایها الذین ءامنوا... ولا یجرمنکم شنـان قوم ان صدوکم عن المسجد الحرام ان تعتدوا وتعاونوا علی البر والتقوی ولا تعاونوا علی الاثم والعدون...؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! به پيمانها (و قراردادها) وفا كنيد! چهارپايان (و جنین آنها) براى شما حلال شده است؛ مگر آنچه بر شما خوانده مى‌شود (و استثنا خواهد شد). و به هنگام احرام، صید را حلال نشمريد! خداوند هر چه بخواهد (و مصلحت باشد) حكم مى‌كند».
«یـایها الذین ءامنوا کونوا قومین لله شهداء بالقسط ولا یجرمنکم شنـان قوم علی الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی...؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! همواره برای خدا قیام کنید، و از روی عدالت، گواهی دهید! دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید، که به پرهیزگاری نزدیکتر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام می‌دهید، با خبر است».
«وان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به...؛ و هر گاه خواستید مجازات کنید، تنها بمقداری که به شما تعدی شده کیفر دهید! و اگر شکیبایی کنید، این کار برای شکیبایان بهتر است.
«ذلک ومن عاقب بمثل ما عوقب به ثم بغی علیه لینصرنه الله...؛ (آری،) مطلب چنین است! و هر کس به همان مقدار که به او ستم شده مجازات کند، سپس مورد تعدی قرار گیرد، خدا او را یاری خواهد کرد؛ یقینا خداوند بخشنده و آمرزنده است».
«وجزؤا سیئة سیئة مثلها...؛ کیفر بدی، مجازاتی است همانند آن؛ و هر کس عفو و اصلاح کند، پاداش او با خداست؛ خداوند ظالمان را دوست ندارد».
«لا ینهـکم الله عن الذین لم یقـتلوکم فی الدین ولم یخرجوکم من دیـرکم ان تبروهم وتقسطو ا الیهم ان الله یحب المقسطین؛ خدا شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمی‌کند؛ چرا که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد.

---

رعایت عدالت از سوی اولیا و سرپرستان در شئون افراد تحت ولایت خود لازم است.
«یـایها الذین ءامنوا اذا تداینتم بدین الی اجل مسمی فاکتبوه... فان کان الذی علیه الحق سفیهـا اوضعیفـا او لایستطیع ان یمل هو فلیملل ولیه بالعدل...؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که بدهی مدّت‌داری (به خاطر وام یا داد و ستد) به یکدیگر پیدا کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‌ای از روی عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد».

---

وجوب عدالت پیشگی، در کیل و وزن کالاها از آیات زیر استفاده می‌شود.
«... واوفوا الکیل والمیزان بالقسط...؛ و به مال یتیم، جز به بهترین صورت (و برای اصلاح)، نزدیک نشوید، تا به حد رشد خود برسد! و حق پیمانه و وزن را بعدالت ادا کنید! -هیچ کس را، جز بمقدار تواناییش، تکلیف نمی‌کنیم- و هنگامی که سخنی می‌گویید، عدالت را رعایت نمایید، حتی اگر در مورد نزدیکان (شما) بوده باشد و به پیمان خدا وفا کنید، این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش می‌کند، تا متذکر شوید».
«والی مدین اخاهم شعیبـا قال... فاوفوا الکیل والمیزان ولا تبخسوا الناس اشیاءهم...؛ و به سوی مدین، برادرشان شعیب را (فرستادیم)؛ گفت: «ای قوم من! خدا را بپرستید، که جز او معبودی ندارید! دلیل روشنی از طرف پروردگارتان برای شما آمده است؛ بنابر این، حق پیمانه و وزن را ادا کنید! و از اموال مردم چیزی نکاهید! و در روی زمین، بعد از آنکه (در پرتو ایمان و دعوت انبیاء) اصلاح شده است، فساد نکنید! این برای شما بهتر است اگر با ایمان هستید».
«والی مدین اخاهم شعیبـا قال... ولا تنقصوا المکیال والمیزان انی ارکم بخیر... • ویـقوم اوفوا المکیال والمیزان بالقسط ولا تبخسوا الناس اشیاءهم...؛ و بسوی «مدین» برادرشان شعیب را (فرستادیم)؛ گفت: «ای قوم من! خدا را پرستش کنید، که جز او، معبود دیگری برای شما نیست! پیمانه و وزن را کم نکنید (و دست به کم فروشی نزنید)! من (هم اکنون) شما را در نعمت می‌بینم؛ (ولی) از عذاب روز فراگیر، بر شما بیمناکم• و‌ای قوم من! پیمانه و وزن را با عدالت، تمام دهید! و بر اشیاء (و اجناس) مردم، عیب نگذارید؛ و از حق آنان نکاهید! و در زمین به فساد نکوشید».
«واوفوا الکیل اذا کلتم وزنوا بالقسطاس المستقیم ذلک خیر واحسن تاویلا؛ و هنگامی که پیمانه می‌کنید، حق پیمانه را ادا نمایید، و با ترازوی درست وزن کنید! این برای شما بهتر، و عاقبتش نیکوتر است».
«وزنوا بالقسطاس المستقیم؛ و با ترازوی صحیح وزن کنید».
«واقیموا الوزن بالقسط ولا تخسروا المیزان؛ و وزن را بر اساس عدل برپا دارید و میزان را کم نگذارید».
«ویل للمطففین• الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون• واذا کالوهم او وزنوهم یخسرون• الا یظن اولــئک انهم مبعوثون• لیوم عظیم؛ وای بر کم فروشان• آنان که وقتی برای خود پیمانه می‌کنند، حق خود را بطور کامل می‌گیرند• اما هنگامی که می‌خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می‌گذارند• آیا آنها گمان نمی‌کنند که برانگیخته می‌شوند• در روزی بزرگ».
مضمون مجموع دو آیه اول سوره مطففین یک مذمت است، و آن این است که مطففین حق را برای خود رعایت می‌کنند، ولی برای دیگران رعایت نمی‌کنند. و به عبارتی دیگر حق را برای دیگران آن طور که برای خود رعایت می‌کنند رعایت نمی‌نمایند، و این خود باعث تباهی اجتماع انسانی است که اساس آن بر تعادل حقوق متقابل است، و اگر این تعادل از بین برود و فاسد شود همه چیز فاسد می‌شود.

---