قهوة الإنشاء ابوبکر حموی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«
کتاب قهوة الانشاء»،
اثر ابو بکر بن علی بن حجه حموی ازراری (۷۶- ۸۳۷ ق)،
مشهور به ابن حجه و به
زبان عربی است.
کتاب، مجموعه نامه‌ها و
مکاتبات رسمی (دیوانیات) و غیر رسمی (اخوانیات) با معاصران اوست که حاصل دوران اشتغال او در
دولت سلطان سیف الدین مؤید است. این مجموعه، علاوه بر نامه‌های ملک مؤید و ملک ظاهر، نامه‌های بسیاری از اشراف و بزرگان و
قضات و رؤسای
مصر را نیز در بر دارد و به همین جهت، نمونه جالبی از انشا و
ادب آن دوره می‌باشد. این کتاب، علاوه بر جنبه ادبی، حاوی فواید تاریخی بسیاری نیز هست.
درباره
زمان تالیف کتاب، از کلام خود مؤلف چنین برمی آید که آن را به تدریج در خلال کارش در دیوان قاهره، در طول سه تا چهار سال تالیف و تنظیم کرده است.
در ابتدا، مقدمه‌ای تحقیقی درباره شرح حال ابن حجه و ویژگی‌های کتاب به قلم محقق
اثر، رودلف ویسیلی آمده است. در متن اثر، ۱۲۱ نامه رسمی در سه جزء ارائه شده است و پس از آن، نامه‌های غیر رسمی به اعیان و اشراف آمده است. تقریظ‌ها، بخش بعدی را تشکیل داده است. آخرین بخش کتاب، مشتمل بر خطبه‌هایی است که برای آغاز چند کتاب انشاء نموده است.
«قهوة الانشاء»، الگویی است برای هر فردی که بخواهد فن نگارش خود را به طور عام
تهذیب کند و البته نویسندگان حرفه‌ای بهره بیشتری می‌برند.
اهمیت این اثر به لحاظ مطالعات معاصر بدین جهت است که مصدر تاریخی منحصر به فردی برای شناخت وضعیت اجتماعی- فرهنگی مصر و دگرگونی‌های آن در ربع اول از
قرن نهم هجری (۱۵ میلادی) است.
در این کتاب، بیش از ۱۰۰
وثیقه و مکاتبه وجود دارد که ابن حجه در مقطع زمانی بین سال‌های ۸۱۵- ۸۲۷ ق (۱۴۱۳- ۱۴۲۴ م)؛ یعنی در اثناء
حکومت چهار تن از سلاطین شراکسه انشاء کرده است، لذا مجموعه مهمی از وثائق تاریخی است که کسی در
صحت آن
شک نکرده است و لذا می‌توان آن را به عنوان مصدر اصلی مورد
اعتماد به کار گرفت. بعضی از این نامه‌ها، مکاتبات رسمی با دول مجاور و دولت‌های تابعه است که با تفاصیل مختلف مرتبط با روابط و تحولات نگارش یافته است.
مشکلی که امروزه در مطالعه این نامه‌ها وجود دارد، فهم صحیح و تفسیر کامل آنهاست که به سبب اسلوب دیپلوماسی خاص آن
زمان، امکان پذیر نیست و در سجع‌ها و ابیات
شعر و توریه‌ها مستور است. در این
اثر، تعبیرات متنوع، اصطلاحات و تعابیر اداری و رسمی به کار رفته و نثر با ابیات شعر مزین شده است.
تقریض‌های وارده در این مجموعه، در واقع نوع خاصی از نقد ادبی است که تصویری از
حیات فکری آن مقطع زمانی را ارائه نمی‌کند، بلکه تنها ما را بر ارتباطات بین ادباء مطلع می‌سازد و چگونگی ارائه نقدی زیبا و فنی بر آثار ادبی را بر ما روشن می‌سازد. این تقریض‌ها، تنها آینه حیات ادبی عصر ابن حجه نیست، بلکه همراه با نامه‌ها، ویژگی‌های شخصیتی نویسنده را از جهات مختلف برای ما آشکار می‌کند.
شیوه ارائه مطالب بدین سبک است که در نامه‌ها و مکاتبات سیاسی رسمی، ترتیب زمانی رعایت شده است، ولی بر حسب نوع، مختلف هستند. در باقی موارد؛ یعنی در نامه‌های غیررسمی، تقریظ‌ها و خطب، اگر چه ترتیب زمانی لحاظ نشده است، اما نوع ادبی مورد توجه قرار گرفته است.
یکی از مسائلی که در آثار برخی از نویسندگان
عرب اهل سنت دیده می‌شود، اظهار برتری عرب بر
عجم است. اگر چه
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ملاک برتری را
تقوی معرفی کرد و با برتری طلبی‌های نژادی به شدت مبارزه نمود، اما ریشه‌های این
تفکر غیر اسلامی در
زمان برخی از خلفا
تقویت شد و در
زمان معاویه به عنوان یک
سیاست راهبردی مطرح گشت. قلم ابن حجه نیز از این لغزش مصون نمانده و در صفحه ۲۷۰ چنین می‌آورد: «خدایی را سپاس که برتری عرب را بر عجم در
کتاب و سنت آشکار نمود». آنچه سبب رواج گسترده چنین تفکری در میان ارباب قلم عرب شده است، جدایی از
مکتب اهل بیت علیهم‌السّلام که مفسر آیات
وحی و مبین
سنت نبوی هستند، می‌باشد.
مکاتبات، حاوی نکات آموزنده و اخلاقی نیز هست؛ به عنوان مثال در بخش مکاتبات رسمی توقیعی وجود دارد که در آن، غرس الدین خلیل اسکندری پس از
وفات والدش به ریاست
طب مصر منصوب شده است. نویسنده، از
پدر غرس الدین به نیکی یاد می‌کند و بقراط زمانش می‌خواند و او را نیز به پیروی از شیوه پدر در رعایت حال ضعفاء سفارش می‌کند.
از دیگر مکاتبات حموی، «مجری السوابق» است. وی،
دلیل این نام گذاری را مناظرات ادبیش با شهاب محمود، جمال الدین محمد بن نباته و قاضی شهاب الدین بن فضل الله در وصف لشکر می‌داند. این مناظرات، با «قال... قلت...» بیان شده و حاوی متون نثر و اشعار ادیبانه است.
از جمله تقریظهایی که نویسنده، آن را، «فواکه حموی» نامیده، تقریظی است که بر کتاب «السیرة» ابن ناهض شامی مشهور به فقاعی نوشته است. او، به درخواست ابن ناهض بر کتابش که شرح پیروزی‌های ملک مؤید بوده است، تقریظی می‌نگارد که تعجب ادباء را به دنبال می‌آورد. او، تقریض‌هایی نیز بر «اللبابة فی معارضة دیوان الصبابة» اسماعیل بن صائغ، «حلبة الکمیت» محمد بن حسن نواجی شافعی و «عمدة المناسک» ولی الدین محمد اسکندری نگاشته است.
«الرسالة البحریة» که هنگام فرار از طرابلس به
مصر برای بدر الدین دمامینی انشا نمود؛
«رسالة السکین» که در بیان
قدرت وی در
کتابت و در وصف چاقو (سکین) است؛
«رسالة وفاء النیل» که در معارضه با
قاضی فاضل و ابن نباته نوشته شده است. این رسایل، در ذیل کتب مختلف ابن حجه، چون «ثمرات الاوراق»، «تاهیل الغریب» و... به
چاپ رسیده است.
محقق کتاب، به ده نسخه خطی از کتاب دست یافته است که در بین آنها نسخه‌ای به خط مؤلف وجود ندارد که بتوان بر آن
اعتماد نمود. وی، تصحیح کتاب را با توجه به چند
نسخه به انجام رسانده و
اختلاف نسخ و آدرس آیات و شواهد و توضیحات دیگر را در پاورقی
ذکر کرده است. فهرست مطالب، در ابتدای
اثر و فهارس ذیل، در انتهای اثر آمده است:
۱. آیات قرآنی؛
۲.
احادیث نبوی؛
۳.
اعلام؛
۴. اماکن و بلدان؛
۵. امم و قبایل و جماعات و طوایف؛
۶. حکم و
امثال و اقوال ماثوره؛
۷. مشاغل و شغل‌ها؛
۸.
اشعار؛
۹. رجزها؛
۱۰. مصادر و مراجع.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
