ملاّ حبیب الله شریف کاشانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

ملا حبیب‌الله شریف کاشانی (۱۲۶۲-۱۳۴۰ق)، مفسر، عارف و از عالمان و فقیهان شیعه اهل کاشان در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری بود.
او در کاشان، اصفهان، تهران و کربلا علوم دینی را از محضر بزرگانی چون سید حسین کاشانی، میرزا محمدمهدی کلباسی، میر محمدعلی کاشانی، محمد اصفهانی، ملا هادی مدرس تهرانی، ملا عبدالهادی تهرانی، میرزا محمد اندرمانی، حاج میرزا ابوالقاسم تهرانی و فاضل اردکانی فرا گرفت. وی در جوانی به درجه اجتهاد رسید. بعد از اتمام تحصیلات به کاشان برگشته و مرجعیت دینی مردم آن دیار را بر عهده گرفت. ایشان آثار متعددی در موضوعات و علوم مختلف نگاشته که بیش از ۲۰۰ اثر برای او شمرده‌اند.

---

حبیب‌الله شریف کاشانی در سال ۱۲۶۲ق دیده به جهان گشود.
پدرش آیت الله ملا علی مدد ساوجی در ساوه متولد شد و بخش عظیمی از تحصیلات خود را در قزوین و سپس کاشان گذراند. در ایام جوانی به درجه اجتهاد رسید و سپس در سال ۱۲۶۶ق از کاشان به ساوه مراجعت کرد و تا پایان عمر هدایت مردمان آن دیار را بر عهده داشت.
مادر ملا حبیب‌الله، دختر میرزا حبیب‌الله (معروف به میرزا بابای حسینی نطنزی) بود.

---

حبیب‌الله پس از رحلت پدرش (۱۲۷۰ق) در زادگاهش کاشان تحت سرپرستی آیت الله سید حسین کاشانی (متوفای ۱۲۹۶ق) به تحصیل علوم حوزوی همت گماشت.
آن نوجوان یتیم، در پرتو تلاش و استعداد خدادادی‌اش و دقت و مراقبت استادش، در مدت ده سال مدارج عالی تحصیل را پشت سر نهاد و در شانزده سالگی از استادش، گواهی اجتهاد دریافت کرد.
آیت الله سید حسین کاشانی که از شاگردان پدر ملا حبیب‌الله بود، نقشی بسزا در تربیت علمی و نیز امور زندگی ملا حبیب‌الله داشت وی در گواهی اجتهادی که برای ملا حبیب‌الله نوشته چنین آورده‌ است:
« ... فرزند روحانی من، عالم ربانی و عامل صمدانی، استاد زبردست، دانشمند و فقیه کامل، رستگار و رهرو راه سعادت مؤید به تأیید خداوند بی‌نیاز، حبیب‌الله فرزند مرحوم مغفور علامه زمان علی مدد که پروردگارش رحمت کناد، در بسیاری از اوقات بحث و تحقیق در علوم با من بوده و بسیاری از مباحث اصول و فقه را نزد من خوانده و بسیاری از مطالب علم کلام و علوم وابسته را از من فرا گرفته و حمد خدا را که عالم فاضل و فقیه کامل و جامع کلیه شرایط فتوا گردیده و به درجه اجتهاد نایل شده و مراتب علم و عمل، عدالت و سداد را حایز گردیده است ...».
ملا حبیب‌الله درباره استادش آورده است:
« ... تمامی این زحماتی که او (سید حسین کاشانی) برایم متحمل شد به این سبب بود که می‌خواست حق شاگردی پدرم را ادا کرده باشد...».
ملا حبیب‌الله در دوران حیات خویش، برای خوشه‌چینی از محضر بزرگان و کسب علم و ادب از هیچ کوششی دریغ نکرد. او با مسافرت به اصفهان از محضر آیت الله میرزا محمدمهدی کلباسی استفاده فراوان برد.

---

ملا حبیب‌الله در سال‌های اولیه تحصیل به تهران مسافرت و در خدمت استادان زیر کسب دانش کرد:
۱. آیت الله حاج سید حسین کاشانی (متوفای ۱۲۹۶ق) مهم‌ترین و بزرگ‌ترین استاد ملا حبیب‌الله بود که از زمان طفولیت در کاشان سرپرستی وی را به عهده داشت و پس از مهاجرت به تهران نیز، همچنان به تربیت علمی و دینی او پرداخت.
۲. آیت الله میر محمدعلی کاشانی (متوفای ۱۲۹۴ق): او علاوه بر استادی، پدر همسر ملا حبیب‌الله بود.
۳. شیخ محمد اصفهانی.
۴. حاج ملا هادی مدرس تهرانی (متوفای ۱۲۹۵ق).
۵. ملا عبدالهادی تهرانی.
۶. میرزا محمد اندرمانی.
۷. حاج میرزا ابوالقاسم تهرانی «کلانتر» (۱۲۳۶-۱۲۹۰ق)

---

ملا حبیب‌الله دو سال پس از دریافت اجازه اجتهاد، در سال ۱۲۸۱ق برای زیارت امامان معصوم (علیهم‌السّلام) و نیز استفاده از محضر دانشمد پرآوازه شیعه ـ شیخ مرتضی انصاری ـ به سوی عراق حرکت کرد. او پس از رسیدن به کربلا، خبر رحلت شیخ انصاری را شنید و در ماتم فرو رفت.
او با اقامت در کربلا، به محضر فقیه معروف آن دیار آیت الله مولی محمد حسین معروف به فاضل اردکانی شتافته، از او بهره می‌جوید. پس از چندی به نجف اشرف رفته و از آنجا به ایران بازگشت.

---

ملا حبیب‌الله پس از بازگشت از نجف و رسیدن به کاشان، مجذوب آوازه علمی یکی از دانشوران گلپایگان گردید و به سوی او شتافت وی در این‌باره می‌گوید:
«پس از مدتی درنگ تصمیم گرفتم به خدمت سرور بزرگوار، فاضل صمدانی، مرحوم ملا زین‌العابدین گلپایگانی برسم. چون به حضور وی رسیدم او را (در اثر بیماری) بسیار گوشه‌گیر یافتم به حدی که از خانه بیرون نمی‌آمد و درس و بحث و قیل و قال مدرسه را رها کرده و دچار ناراحتی و ضعف چشم گردیده بود. به همین علت نتوانستم از محضر وی استفاده درسی ببرم. لیکن فواید گرانقدری از تشرف به حضورش نصیب من شد. او مرا سفارش کرد که با دنیا طلبان ترک مراوده کنم. دل را به یاد خدا مشغول دارم و خود را از عوامل مشغول کننده این جهان دور سازم و من تمامی وصایای او را پذیرفتم و آویزه گوش خود ساختم و تا امروز بر آن هستم ...».
آیت الله شریف کاشانی پس از استقرار در کاشان، به رغم مشکلات موجود در آن عصر و نبود امکانات اولیه مورد نیاز، به تألیف، تدوین و تکمیل تحقیقات خود پرداخت.
او همزمان با فعالیت‌های نگارشی، از تدریس دانش‌پژوهان حوزه و ارشاد و هدایت دین‌باوران کاشانی غافل نبوده، در مسند عظیم مرجعیت، با انجام وظایف شرعی خویش اشتغال داشت.
مسجد قدیمی «میرزا مقیم» که امروزه به نام «مسجد ملا حبیب‌الله شریف» معروف است یادآور تلاش‌های خالصانه او و ناله‌های شبانه آن عارف وارسته است.

---

آیت الله شریف کاشانی به مسائل علمی توجه و عنایت افزون داشت و از جنجال‌آفرینی پرهیز داشت اما با اتکاء به اصول اساسی اسلام، از حضور در صحنه‌های سرنوشت‌ساز سیاسی غافل نبود و به مقتضای زمان و به اندازه توان در امور سیاسی دخالت می‌کرد.
نهضت مشروطه و قیام عمومی مسلمانان ایران به رهبری روحانیون ظلم‌ستیز و دلسوز، مهم‌ترین مسأله سیاسی دوران حیات ملا حبیب‌الله شریف بود.
ملا عبدالرسول مدنی کاشانی ـ شاگرد و داماد آیت الله شریف ـ به دستور آیت الله شریف کاشانی، کتابی را درباره مشروطیت به نام «رساله انصافیه» به نگارش در آورد. پس از اتمام، (محرم ۱۳۲۸ق) ملا حبیب‌الله شریف بر آن کتاب مقدمه‌ای کوتاه نگاشت که قمستی از آن چنین است:
« ... چون (رساله انصافیه) ملاحظه شد مطابق مقصود این احقر و موافق قانون شرع انور بود.»
از دیگر اسنادی که بیانگر بُعد سیاسی آیت الله شریف است، نگارش کتاب «انتخاب المسائل» است. این کتاب دربرگیرنده پرسش‌های مردم درباره مسائل مختلف مشروطیت و جواب‌های حکیمانه ملا حبیب‌الله است.
البته پس از انحراف مشروطه از مسیر اصلی و شرعی خویش، آیت الله شریف نیز در زمره مخالفان آن قرار گرفت و در مخالفت با مشروطه سخنها گفت. او در این‌باره اشعاری نیز سروده است.
حضور ملا حبیب‌الله شریف در جمع علمای کاشان و در پیشاپیش آزادیخواهان آن دیار، نسبت به انتخاب انجمن ایالتی و ولایتی کاشان سندی دیگر از این شخصیت است.

---

برخی از شاگردان ملا حبیب‌الله عبارتند از:
۱. سید محمد علوی بروجردی کاشانی (متوفی ۱۳۶۲ق)
۲. میر سید علی یثربی کاشانی (۱۳۱۱-۱۳۷۹ق)
۳. سید محمدحسین رضوی (۱۲۹۱-۱۳۵۸ق)
۴. میرزا احمد عاملی آرانی (۱۲۸۰-۱۳۶۹ق)
۵. ملا عبدالرسول مدنی کاشانی (۱۲۸۰-۱۳۶۶ق) (شاگرد برجسته میرزا و داماد بزرگ وی)
۶. میر سید خلیل‌الله فقیه (متوفای ۱۳۹۰ق)
۷. میرزا حسین محلاتی (۱۲۷۴-۱۳۲۳ق)
۸. محمد غروی کاشانی (۱۳۱۳-۱۳۹۸ق)
۹. سید فخرالدین امامت (۱۲۹۲-۱۳۹۲ق)
۱۰. شیخ محمد سلیمانی (۱۲۸۷-۱۳۷۸ق)
۱۱. آقا رضا مدنی کاشانی (۱۳۲۱-۱۴۱۲ق)

---

از ویژگی‌های برجسته آیت الله شریف، تنوع تألیفات و فزونی آنهاست وی سیصد جلد کتاب و رساله نوشته اما تنها حدود دویست جلد آنها شناخته شده است.
بر اساس نگاشته کتاب لباب الالقاب آیت الله شریف ۲۱ سال قبل از رحلتش تعداد ۱۳۵ کتاب خویش را نام برده است. شگفت اینکه تعداد زیادی از این آثار قبل از رسیدن به سن بلوغ نوشته شده است.

---

منتقد المنافع فی شرح المختصر النافع: این کتاب مهم‌ترین اثر علمی اوست و شماری از فقیهان نامی معاصر، آن را دائرة المعارف فقه شیعه و اثری پربار و اعجاب‌آور به حساب آورده‌اند.

۹.۱ - اخلاق

۱. نصیحت نامه «شعر»؛
۲. شکایات نامه «شعر»؛
۳. القواعد البانیه؛
۴. صراط الرشاد؛
۵. البارقات الملکوتیه؛
۶. حکم المواعظ؛
۷. گوهر مقصود؛
۸. مصابیح الصائمین؛
۹. مقدمه التعلیم و التعلم.

۹.۲ - اصول

۱. النخبه الرفیعه؛
۲. تعلیقات علی مقدمه الفصول؛
۳. رساله فی الاستصحاب؛
۴. رساله فی حجه الظنّ؛
۵. شرح مفتاح الاصول؛
۶. شرح منظومه اصول الفقه؛
۷. مراحل الاصحاب.

۹.۳ - تراجم

لباب الالقاب.

۹.۴ - ادبیات

۱. منتخب المقالات من کتاب المقامات؛
۲. بدر البلاغه «فی الخطب»، شرح قصیده حمیری؛
۳. شرح لامیه العجم؛
۴. منتخب دره الفواص.

۹.۵ - تفسیر

۱. درة الدّرر «تفسیر سوره کوثر»؛
۲. الانوار السانحه «تفسیر سوره فاتحه»؛
۳. بوارق القهر «تفسیر سوره دهر»؛
۴. تفسیر سوره توحید؛
۵. تفسیر سوره جمعه «عربی»؛
۶. تفسیر سوره جمعه «فارسی»؛
۷. تفسیر سوره فتح؛
۸. تفسیر سوره اعلی؛
۹. تفسیر سوره ملک.

۹.۶ - تاریخ

تذکره الشهداء.

۹.۷ - کلام

۱. تعلیقات بر اعتقادات صدوق؛
۲. شمس المشارق «شرح باب حادی عشر»؛
۳. رجوم الشیاطین؛
۴. رساله در رجعت؛
۵. الجواهر الثمین «شعر».

۹.۸ - فقه

۱. شرح بر قصاص و دیات مفاتیح فیض؛
۲. منظومه فی الفقه؛
۳. رساله در افعال حج؛
۴. منتقد المنافع ج ۱، منتقد المنافع ج ۲، منتقد المنافع ج ۳، منتقد المنافع ج ۴، منتقد المنافع ج ۵، منتقد المنافع ج ۶، منتقد المنافع ج ۷، منتقد المنافع ج ۸، منتقد المنافع ج ۱۳؛
۵. مغانم المجتهدین؛
۶. القوال الفصل؛
۷. قصاص و دیات؛
۸. مجمع الحواشی؛
۹. مسائل الاحکام؛
۱۰. مسائل الافعال؛
۱۱. مستقصی مدارک القواعد؛
۱۲. مکاسب؛
۱۳. منتخب القواعد؛
۱۴. ذریعه الاستغنا در مسئله غنا؛
۱۵. رساله در افعال صلوه؛
۱۶. رساله فی تحقیق حکم العصیر؛
۱۷. رساله در رضاع؛
۱۸. رساله در شکیات؛
۱۹. رساله فی الشکیات؛
۲۰. رساله فی عدم جواز الصلح عن حق الرجوع مطلقاً؛
۲۱. رساله در مسائل اجتهاد و تقلید؛
۲۲. رساله فی المعاطاه؛
۲۳. رساله فی المعاملات الفضولیه؛
۲۴. رساله فی الارث؛
۲۵. انتخاب المسائل؛
۲۶. ایضاح الریاض؛
۲۷. تسهیل المسالک؛
۲۸. تعلیقه علی تمهید القواعد؛
۲۹. حاشیه بر رساله زینه العباد؛
۳۰. حاشیه بر رساله مجمع المسائل؛
۳۱. حاشیه بر رساله عملیه شیخ جعفر شوشتری؛
۳۲. حاشیه بر رساله آقا باقر بهبهانی.

۹.۹ - عرفان

۱. اسرار العارفین؛
۲. ساقی نامه «شعر»؛
۳. الکلمات الجذبیه؛
۴. تشویقات السالکین؛
۵. الدره اللاهوت؛
۶. ریاض العرفان «شعر»؛
۷. ترجیح پند؛
۸. تنبیهات الغافلین «شعر».

۹.۱۰ - ادبیات و عرفان

الدر المکنون «شرح دیوان مجنون».

۹.۱۱ - نحو

۱. الوجیزه فی الکلمات النحویه؛
۲. منظومه فی النحو؛
۳. مصابیح الظلام؛
۴. مصابیح الدجی «شرح سیوطی»؛
۵. حدیقه الجمل؛
۶. حقائق النحو؛
۷. دره الجمان «منظومه»؛
۸. التذکره فی النحو؛
۹. حاشیه بر شرح قطر در نحو.

۹.۱۲ - شرح دعاء

۱. تبصره السائر؛
۲. مفتاح السعادت؛
۳. معارج (مصاعد) الصلاح؛
۴. جذبه الحقیقه؛
۵. شرح دعای سحر؛
۶. شرح دعاء عدیله؛
۷. جنه الحوادث «شرح زیارت وارث»؛
۸. شُعل الفؤاد؛
۹. عقائد الایمان؛
۱۰. الملهمه القدّوسیه؛
۱۱. السر المستسر «طلسمات»؛
۱۲. شرح دعاء جوشن صغیر؛
۱۳. شرح دعاء صنمی قریش؛
۱۴. شرح زیارت عاشورا؛
۱۵. شرح صحیفه سجادیه؛
۱۶. اکمال الحجه فی المناجات.

۹.۱۳ - ملل و نحل

توضیح السُبُل.

۹.۱۴ - علوم غریبه

۱. القواعد الجفریه؛
۲. رساله فی علم الجفر؛
۳. اصطلاحات اصحاب الجفر.

۹.۱۵ - تجوید

العشره الکامله.

۹.۱۶ - شعر

ساقی نامه «مدح امیرالمؤمنین»؛
۲. القصائد؛
۳. گلزار اسرار.

۹.۱۷ - فضائل اهل بیت

۱. ذریعه المعاد؛
۲. وسیله المعاد؛
۳. مجالس ابرار؛
۴. شرح الاربعین.

۹.۱۸ - متفرقه

۱. کشف السحاب «شرح خطبه شقشقیه»؛
۲. النخبه الجموعه؛
۳. قوامیس الدرر ج ۱، قوامیس الدرر ج ۲؛
۴. لباب الفکر (منطق)؛
۵. هدایة الضبط (در علم خط)؛
۶. نخبه البیان (علم بیان)؛
۷. منظومه فی الصرف (صرف)؛
۸. جمل النواهی (شرح حدیث)؛
۹. توضیح البیان فی تسهیل الاوزان (مسائل ریاضی)؛
۱۰. رساله در آداب روز جمعه (فقه و اخلاق)؛
۱۱. فضائل و آداب اعیاد شرعیه (فقه و اخلاق)؛
۱۲. شرح القصیده الخمسه؛
۱۳. شرح قصیده الفرزدق؛
۱۴. شرح مناجات خمسه عشر؛
۱۵. فضیحة اللئام؛
۱۶. الفهرست؛
۱۷. فهرست الامثال؛
۱۸. قبس المقتبس (شرح حدیث)؛
۱۹. لب النظر (منطق)؛
۲۰. المقالات المخزونه؛
۲۱. منتخب الامثال (امثال)؛
۲۲. منتخب قوامیس الدّرر؛
۲۳. اسرار الانبیاء (حدیث)؛
۲۴. اسرار حسینیه؛
۲۵. اصطلاحات الصوفیه؛
۲۶. خواص الاسماء‌ (شرح اسماء)؛
۲۷. دیوان اشعار؛
۲۸. رباعیات؛
۲۹. رساله فی الصلوات علی محمد؛
۳۰. رساله فی علم المناظره (مناظره)؛
۳۱. ریاض الحکایات (داستان).

---

آیت الله ملا حبیب‌الله شریف کاشانی پس از حدود هشتاد سال عمر و بیش از هفتاد سال تحقیق، تألیف، تدریس و ارشاد، در جمادی الثانی ۱۳۴۰ق در شهر کاشان دار فانی را وداع گفت.
پیکرش در مزار «دشت افروز» کاشان به خاک سپرده شد و مقبره‌اش زیارتگاه دلباختگان گردید.

---

ملا حبیب‌الله دارای پنج پسر و هفت دختر بود. اسامی فرزندان‌اش عبارت‌اند از:
۱. حجة الاسلام آقا حسین شریف (متوفای ۱۳۷۸ق)
۲. حجة الاسلام آقا مهدی شریف (متوفای ۱۳۷۵ق)
۳. حجة الاسلام آقا احمد شریف (متوفای ۱۴۰۰ق)
۴. آقا علی شریف معروف به آیت الله زاده (متوفای ۱۳۶۳ق)
۵. حجة الاسلام آقا محمد شریف کاشانی.

---