ملکیت شأنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ملکیت شأنی مقابل ملکیت فعلی.
به مالکیتی اطلاق می‌شود که به صورت بالفعل وجود ندارد، اما به دلیل وجود
حق متعلّق به مالی، قابلیت تملک آن برای صاحب حق وجود دارد؛
این مفهوم در مواردی مانند
وقف،
زکات و دیگر
حقوق مالی نظیر
رهن و
نذر کاربرد دارد، جایی که نسل‌های بعدی یا افراد مشخص
حق شأنی بر اموال دارند.
ملکیت شأنی ملکیتی است که بالفعل وجود ندارد؛ لیکن به سبب وجود حق متعلّق به مالی، برای صاحب حق، قابلیت تملک بالفعل آن مال وجود دارد، مانند مالی که مالک آن را برای فرزندان و فرزندانِ فرزندان و نسل‌های پس از آنان وقف می‌کند.
مالکیت مال وقف شده برای فرزندان موجود بالفعل و برای فرزندانی که هنوز به دنیا نیامده‌اند، شانی است.
برخی گفته‌اند:
ملکیت شانی از سنخ ملکیت اعتباری نیست؛ بلکه صرف قابلیت داشتن برای مالک شدن است. بنابراین، چنین ملکیتی از اقسام ملکیت به شمار نمی‌رود.
از آن در باب‌هایی نظیر زکات و وقف سخن گفته‌اند.
از شرایط وجوب زکات، ملکیت است، و ملکیت باید فعلی باشد و
ملکیت شانی کافی نیست.
زکات به عین مالی که زکات در آن واجب شده است، تعلق می‌گیرد.
در اینکه تعلّق زکات به عین مال زکوی چگونه می‌باشد، اختلاف است.
آیا تعلق به گونه استحقاق است؛ بدین معنا که مال متعلق زکات، ملک بالفعل مستحقان آن است.
یا به گونه استیثاق؛ یعنی شارع مقدس بر مالک مال زکوی، صدقه دادن به فقیر به اندازه معین از آن را به قصد قربت، واجب کرده است.
نتیجه این حکم، حکمی وضعی خواهد بود که عبارت است از تعلق حق فقیر به مالی که خدا مالک آن را به صدقه دادن آن به فقیر امر کرده است؟
بنابر دیدگاه دوم، ملکیت مال زکوی برای فقرا شانی خواهد بود که از واجب کردن پرداخت آن مال به فقرا ناشی می‌شود و با پرداخت، فقیر مالک بالفعل آن می‌گردد.
چنانچه کسی مالی را برای فرزندان و فرزندانِ فرزندانِ خود و همین گونه نسل‌های بعد از آنان وقف کند، فرزندان موجود، بالفعل مالک مال وقفی‌اند؛ لیکن فرزندانی که موجود نیستند و در طبقات بعدی قرار دارند، با وقف، برای ایشان در آن مال حقی ایجاد و
ملکیت شانی مال وقفی برای آنان ثابت می‌شود؛
از این رو، اولاد موجود نمی‌توانند مال وقفی را بفروشند یا به سببی دیگر آن را به کسی منتقل کنند و چنانچه مال وقفی به جهتی ضرور، همچون خراب شدن، فروخته شود، طبقات و نسل‌های بعدی در قیمت آن ذی حق‌اند و
ملکیت شانی آنان بر آن مال محفوظ خواهد بود.
برخی ملکیت مال وقفی برای نسل‌های بعدی را نیز ملکیت بالفعل، به گونه طولی دانسته‌اند؛ بدین گونه که این ملکیت ابتدا برای فرزندان طبقه اول، سپس برای فرزندانِ آنان و همین طور به ترتیب ثابت می‌باشد.
از مصادیق
ملکیت شانی، ملکیت
زمین‌های مفتوح عنوه برای مسلمانان متولد نشده در زمان فتح، بر شمرده شده است.
همچنین موارد
رهن گذاشتن مالی؛
تعلق حق طلبکاران به ترکه میت؛
تعلّق نذر به مالی مشخص؛
تعلق حق زوجه به ترکه زوج
و تعلق ارش جنایت به برده جانی از دیگر مصادیق
ملکیت شانی شمرده شده است.
در مورد نخست، گروگیرنده (مرتهن) مالک شانی مال رهنی است.
در مورد دوم، طلبکاران به‌اندازه طلبشان، مالک شانی ترکه میت‌اند.
در مورد سوم، کسی که برای او نذر شده، مالک شانی آن مال معین است.
در مورد چهارم، زوجه مالک شانی اعیان
و در مورد پنجم، ولی دم مقتول، مالک شانی برده قاتل می‌باشد.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السّلام)، ج ۸، ص ۳۱-۳۲.
