آثار مسجد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آثار
مسجد در دو جنبه عبادی و تربیتی بررسی می‌شود، که جنبه‌های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تاکید قرار گرفته است و علاوه بر آثار عبادی با گستره فعالیت‌ها و مفاهیم حاشیه‌ای، در امور تربیتی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند.
یکی از ارکان اساسی ادیان الهی و به ویژه
اسلام، عبادت است.
عبادت؛ یعنی راز و نیاز کردن با
خداوند و نجوا گفتن با او. جوهر و جان این نیایش،
حضور قلب و توجه به خداست.
برای فراهم شدن عبادتی این چنین، به شرایط و عوامل فراوانی نیاز هست که مکان عبادت، یکی از آن‌هاست. برای نمونه،
نماز در کوچه و خیابان، حتی در صورت درست بودن، نمی‌تواند با حضور قلب همراه باشد. اسلام با در نظر گرفتن مکانی به نام
مسجد و قرار دادن مقرراتی ویژه برای آن، در حقیقت مکان مناسبی را برای نماز و ارتباط بندگان با خداوند پیش بینی کرده است. نام مسجد، گواه درستی این سخن است. مسجد؛ یعنی جای
سجده،
کرنش در پیشگاه خداوند و به دیگر سخن؛ یعنی جایگاه نماز و تقرب جستن به خداوند بزرگ؛ زیرا سجده، برترین نمونه و شکل عبادت و
بندگی است.
بشر بر پایه
فطرت خود،
توحید و یگانگی خداوند را درک می‌کند و ذات پاک حق را از وابستگی به
زمان و
مکان خاص، منزه می‌داند. با این حال، گویا یک گرایش فطری دیگر نیز او را وادار می‌کند تا در مکانی که انتساب بیشتری با خداوند دارد به عبادت او بپردازد. گویا جایگاهی که منسوب به خداست، بهتر می‌تواند بشر را از امواج دغدغه‌ها و اضطراب‌ها دور و به ساحل
آرامش نزدیک کند. از همین رو، تاریخ
معبد و پرستش‌گاه، به‌اندازه عمر
انسان قدمت دارد. باستان شناسان از معبدهایی خبر می‌دهند که از آغاز پیدایش انسان وجود داشته‌اند.
قرآن مجید نیز نام معروف ادیان الهی را با نام پرستش گاه‌های آن‌ها همراه کرده است.
پیروان ادیان گذشته وظیفه داشتند که نماز را فقط در پرستش گاه‌های خود به جا آورند و نمازگزاران در خارج از معبد، تنها از روی ناچاری برای آنان روا بوده است.
در اسلام با آن که بر نمازگزاران در مسجد تاکید فراوان شده، ولی نماز در خارج از مسجد نیز صحیح است. این حکم الهی علاوه بر آن که کار را برای
امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آسان کرده است، نکته‌ای لطیف نیز در خود پنهان دارد که عالمان الهی آن را چنین بیان کرده‌اند: در حقیقت، با آن که همه
زمین با خداوند نسبت یکسانی دارد، ولی خداوند به لطف خویش با مسجد، معامله
خانه را می‌کند؛ یعنی آن‌ها را محل دیدار و مجلس انس و
زیارت قرار داده است. این بدین معناست که تعیین مجلس دیدار و حضور را به اختیار ما واگذار فرموده و این از بزرگ‌ترین بزرگواری‌هاست.
با آن که همه گستره
خاک برای امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) همچون، مسجد است، ولی مسجد به معنای اصطلاحی آن، جایگاه و محفلی ویژه برای عبادت خالصانه به شمار می‌رود. از همین رو، جنبه‌های عبادی مسجد، از دیگر جنبه‌های آن برجسته‌تر و پرفروغ‌تر می‌نماید.
در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه‌های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تاکید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می‌فرماید: «و مساجد ویژه خداست، پس هیچ کس را با خدا مخوانید».
و در
آیه دیگر می‌فرماید: «پروردگارم بر دادگری فرمان داده است و اینکه در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی
قبله) کنید و در حالی که
دین خود را برای او خالص گردانیده‌اید وی را بخوانید، همان گونه که شما را پدید آورد و به سوی او باز می‌گردید».
این آیه به روشنی می‌فهماند که مسجد، کانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جایی دیگر، مسجد را جایگاهی معرفی می‌کند که در آن نام خداوند فراوان برده می‌شود. «و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا؛
و مساجدی که نام خدا در آن‌ها بسیار برده می‌شود». با توجه به آیه‌های ۳۶ و ۳۷
سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آن جا به
تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ
تجارت و معامله‌ای آنان را از یاد خداوند باز نمی‌دارد.
پس مسجد نخست، کانون عبادت و نماز و راز و نیاز
مؤمنان با خداست. از همین رو، قرآن کریم کسانی که مردم را از یاد کردن خدا در مسجد باز می‌دارند، از ستم‌پیشه‌ترین انسان‌ها به شمار می‌رود.
پیشوایان معصوم نیز به پیروی از قرآن، بر جنبه‌های عبادی مسجد بسیار تاکید کرده‌اند. نیم نگاهی به
آداب و
احکام مسجد، این نکته را روشن می‌کند. بیشتر این احکام نشان می‌دهد که اسلام در پی آن است که مسجد جایگاهی مناسب برای یاد کردن پروردگار باشد و مؤمنان بتوانند در آن جا با حضور قلب، خدا را پرستش کنند. به این منظور، در احکام اسلامی، انجام دادن هر کاری که ممکن است مسجد را از ایفای چنین نقشی باز دارد، نامطلوب شمرده شده است.
آراستن مسجد با
طلا، نقاشی کردن مسجد، خرید و فروش، قضاوت کردن و اجرای
حدود در مسجد، ورود دیوانگان و خردسالان به مسجد، هم چنین انجام کارهایی چون بلند کردن صدا و بیان سخنان بیهوده و اعلام اشیای گم‌شده و کارهایی از این دست در مسجد، هر کدام می‌تواند انسان را از توجه به نماز و عبادت باز دارد.
تاکید بر حضور در مسجد، با حالت
طهارت و پاکیزگی، ترغیب نمازگزاران نسبت به آراستن خود و استفاده از
عطر و بوی خوش و زدودن بوی بد از
دهان و
بدن به هنگام حضور در مسجد نیز به همین سبب است. گاه دیده می‌شود که بوی ناخوشایند بدن کسی در مسجد، فضا را برای جمعی از نمازگزاران غیر قابل تحمل می‌کند و آنان را از عبادت باز می‌دارد. سخن گفتن درباره امور دنیوی نیز با محیطی که برای عبادت و یاد خداوند بنا شده، تناسبی ندارد و زمینه را برای تشویش اندیشه‌های نمازگزاران فراهم می‌کند.
بر این اساس، انجام دادن دو دسته از کارها در مسجد روا نیست: دسته اول اموری است که انجام آن در مسجد، با
شان و منزلت خانه خدا سازگاری ندارد. دسته دوم کارهایی است که به جنبه عبادی مسجد آسیب می‌رساند. بر این مسئله بسیار تاکید کرده‌اند و در این باره چنین گفته‌اند: اگر مسجد را برای روضه خوانی چادر بزنند و فرش کنند و سیاهی بکوبند و اسباب چای در آن ببرند، در صورتی که این کارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود، اشکال ندارد.
امور فرهنگی و آموزشی در مسجد، فعالیت‌های اجتماعی _ سیاسی و بخشی از امور نظامی که انجام آن در مسجد رواست، با آن که هر یک فضیلت ویژه‌ای دارد، ولی نباید به جنبه عبادی مسجد و پرستش‌گاه بودن آن خدشه وارد کند و نمازگزاران را از نماز خواندن در مسجد باز دارد.
جالب است بدانیم فقیهانی همچون
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) که همواره بر جنبه‌های اجتماعی _ سیاسی و انقلابی مسجد تاکید می‌کنند، انجام هر عملی را که مانع عبادت مؤمنان در مسجد باشد، روا نمی‌دانند. در فتواهای گوناگونی از امام خمینی بر لزوم پرهیز از عملیات ورزشی و حتی آموزش نظامی در مسجد، با همه اهمیتی که دارد، تاکید شده است.
یکی دیگر از آثار فردی مسجد، آثار تربیتی آن است. مسجد علاوه بر آثار عبادی با گستره فعالیت‌ها و مفاهیم حاشیه‌ای، در امور تربیتی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. آثار تربیتی مسجد را در سه بخش بررسی می‌کنیم:
تربیت، در
لغت به معنای
رشد و پاکیزه کردن است. در
اصطلاح، تربیت عبارت است از تبدیل کردن قوه‌ها به فعلیت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی
انسان که سبب شکوفایی و پرورده ساختن است.
تربیت دینی، تربیت بر اساس آموزه‌های دینی است که به دین‌داری پایان می‌پذیرد و شکوفایی دینی را دربر دارد. «هدف از تربیت دینی، ایجاد تقویت و پرورش روح
تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو
ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می‌باشد».
در دنیایی که هدف و فلسفه زندگی، گم شده و پذیرش حیات پوچ و بیهوده، زمینه‌ساز پی‌آمدهای نامطلوبی است که به صورت‌های گوناگون در زمینه‌های فردی و اجتماعی بروز می‌کند، تنها دین و تربیت دینی است که عامل
هدایت انسان در مسیر زندگی می‌شود. در این میان مسجد با احیای تربیت دینی، انسان را به خویشتن باز می‌گرداند و با زدودن غبارهای خود فراموشی از فطرت، انسان را به سوی
هویت دینی راهنمایی می‌کند. مسجد از راه‌های گوناگون بر تربیت دینی اثر می‌گذارد.
تربیت، بدون ایجاد
شناخت و آگاهی امکان پذیر نیست. بنابراین، تربیت دینی به اطلاع رسانی و انتقال مفاهیم نیاز دارد تا در سایه آن وظیفه‌های دینی شکل یابد. برگزاری جلسه‌های سخنرانی دینی در مسجدها، مناسبت‌های گوناگون و بیان احکام، تلاش ارزشمندی در این مسیر است. در این سخنرانی‌ها شناخت و آگاهی دینی افراد افزایش می‌یابد و با تبیین جامعیت دینی و ارزش‌های اسلامی، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تربیت دینی شکل می‌گیرد و در نهایت، ارزش‌ها و آرمان‌های دینی تقویت می‌شود.
تربیت تنها به ایجاد و انتقال آگاهی‌ها مربوط نیست، بلکه تربیت عملی نیز بسیار مؤثر است. برگزاری
نماز جماعت، جلسه‌های
دعا و نیایش،
اعتکاف و مراسم‌های دینی در مناسبت‌های مذهبی از این قبیل است.
تربیت الگویی، یکی ازبهترین شیوه‌های تربیتی است. مسجد در این مورد نیز مؤثر است.
امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد،
مسلمانان برتری هستند که بیشتر از دیگران به احکام دینی پای بندند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آثار مسجد»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۲۸.
