أدوار الفقه الإمامی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
« أدوار الفقه الإمامي» اثر
آیت الله سبحانی ، تحقيقى جامع در تاريخ
اجتهاد و تشريع اسلامى بر اساس
فقه امامیه است و در ۷ مرحله شامل عصر نشاط حديثى و اجتهادى، عصر تبويب، عصر ركود، بازسازى حيات فقهى، ظهور جنبش اخباريه، اوج فعاليت فقهى و عصر ابتكارات فقهى بررسى و تحليل شده است.
آيت اللّه شيخ جعفر بن علامه شيخ محمد حسين سبحانى اقبال تبريزى در سال ۱۳۴۷ ق در شهر
تبریز چشم به جهان گشود.
آيت الله حاج شيخ جعفر سبحانى، پس از فراغت از تحصيلات ابتدايى، در ۱۴ سالگى( ۱۳۶۱ ق) رهسپار مدرسه علميه طالبيه تبريز گرديد و به آموختن مقدمات علوم و سطوح پرداخت. در مهر ماه ۱۳۲۵ ش وارد
قم شد و به تكميل سطوح، همت گماشت. آيت الله پس از تكميل سطوح عاليه در ۱۳۶۹ ق، به درسهاى خارج فقه و اصول راه يافت و به خوشه‌چينى از محضر رزرگان زير پرداخت:
- مرحوم آيت الله العظمى بروجردى( ۱۲۹۲- ۱۳۸۰ ق)
- مرحوم آيت الله حاج سيد محمد حجت كوهكمرى( ۱۳۰۱- ۱۳۷۲ ق)
- مرحوم آيت الله العظمى
امام خمینی ( ۱۳۲۰- ۱۴۰۹ ق) امام در آن زمان بحث
استصحاب را مطرح مى‌فرمود. معظم له تا پايان دوره اول درس
اصول حضرت امام، در درس ايشان حاضر گشت آنگاه بر آن شد تا مجموع درسهاى ايشان را به دقت ضبط كند و تحرير نمايد، اين كار در ضمن ۷ سال( ۱۳۳۷- ۱۴۳۰ ش) انجام گرفت و در همان زمان به چاپ رسيد.
حضرت آيت الله سبحانى به غير از تحصيل دروس فقه و اصول، به آموختن فلسفه و
کلام و تفسير نيز اشتغال داشت. استاد از دوران نوجوانى در مسائل فكرى و عقلى كوشش بسيار زيادى داشت و به شخصيتهاى متفكر و اساتيد منطق و معقول ارج شايان مى‌نهاد.
در سال ۱۳۹۴ ق( ۱۳۵۴ ش) بر اثر اصرار فضلا و طلاب علاقمند حوزه، درس خارج فقه و اصول را تشكيل داد كه تا كنون بحمد الله ادامه دارد. درس خارج اصول ايشان يكى از شاخصترين حلقه‌هاى درسى حوزه به شمار مى‌رود. استاد معظم تا كنون چهار دوره كامل اصول و هر دوره در ۶ سال، تدريس نموده و هم اكنون پنجمين دوره آن را پشت سر مى‌نهد.
در سال ۱۳۵۹ ش
مؤسسه امام صادق علیه السلام به همت حضرت آيت الله سبحانى با اهداف زير تأسيس گرديد: - تربيت و آموزش استعدادهاى جوان براى تحقيق در مسائل اسلامى، بويژه تفسير، حديث و عقايد، - احياى متون اسلامى و تحقيق بر روى آثار بزرگان شيعه، - نقد آثار روز درباره اسلام، - پاسخ به سؤالات دينى، - تأسيس مركز تحقيق و آموزش تخصصى كلام اسلامى حوزه اين مؤسسه داراى مخزن بزرگ كتابخانه با ۶۰ هزار نسخه كتاب و سالن مطالعه وسيع و مجهز ويژه براردان با ۳ هزار نسخه كتاب و سالن مخصوص خواهران با ۲۵۰۰ نسخه كتاب مى‌باشد.
محققينى كه مشغول تحقيق و تأليف هستند از سالن مطالعه عمومى كتابخانه كه محيطى بسيار آرام است استفاده مى‌كنند. آنان بدون مراجعه به كتابدار مى‌توانند خود وارد مخزن كتابخانه شوند و در قسمتهاى مختلف آن، جدا از دست يافتن به منبع مورد نياز با منابع ديگرى در زمينه كار خود آشنا شوند. آن دسته از محققينى كه به طور گروهى بر روى اثرى كار مى‌كنند، اتاقى ويژه دارند.
گروهى از محققين زير نظر مستقيم استاد جعفر سبحانى به تحقيق مى‌پردازند كافى است موضوع مورد تحقيق، در حوزه
علوم اسلامی باشد و محقق شرايط اوليه تحقيق را داشته باشد. در بخش احياى آثار پيشينيان، تصحيح و تحقيق كتب خطى قبل از قرن هفتم در دستور كار قرار دارد كه برخى از آثار همراه با مقدمه‌اى گسترده و خواندنى از حضرت استاد چاپ شده است. مركز تخصصى كلام اسلامى كه وظيفه آموزش كلام به دانشجويان علوم دينى را عهده‌دار مى‌باشد تحت اشراف مركز تخصصى
کلام اسلامی كه وظيفه آموزش كلام به دانشجويان علوم دينى را عهده‌دار مى‌باشد تحت اشراف آيت الله سبحانى در مؤسسه امام صادق عليه السلام داير است و دانشجويان پس از چهار سال آموزش و تحقيق مفتخر به دريافت درجه
دکترا مى‌شوند تا در ساير مراكز علمى مشغول به تدريس و تحقيق گردند
وى از آيت اللّه العظمى حجت بصورت كتبى و از
آیت اللّه العظمی شاهرودی بصورت شفاهى
اجازۀ اجتهاد دريافت نموده و همين طور از آيت اللّه حجت و
آیت اللّه مرعشی نجفی ( م ۱۴۱۱ ق) و آيت اللّه شيخ
آقا بزرگ تهرانی ( م ۱۳۸۹ ق) اجازۀ نقل حديث دريافت نموده است.
آيت اللّه سبحانى از مدرسين عاليقدر حوزۀ علميۀ قم مى‌باشد كه به تدريس خارج فقه و اصول مشغول مى‌باشد وى به حق يكى از پيشروان تفسير و يكى از كاوشگران خستگى ناپذير علوم و معارف قرآنى به شمار مى‌آيند و از نخستين شاگردان مفسر كبير،
علامۀ طباطبایی ( قده) در رشتۀ تفسير و فلسفه و از آغازگران تأسيس تفسير موضوعى قرآن كريم در حوزۀ علميۀ قم مى‌باشد كه ساليان متمادى به افاضات ارزندۀ خويش ادامه مى‌دهند.
يكى از انواع فعاليت‌هاى اجتماعى مؤلف، شركت در مجامع اسلامى و كنگره‌ها مى‌باشد كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.
- چهار بار شركت در كنگرۀ جهانى
امام رضا علیه السلام ، - سه بار شركت در كنگرۀ
نهج البلاغه ، - هفت بار در كنفرانس وحدت اسلامى، - شركت در سمينار
اقتصاد اسلامى در مشهد، - سمينار تقريب بين مذاهب در تهران، - كنگرۀ حج در
مدینه ، - سمينار مشتركات و مفترقات
شیعه و
سنی در اردن، - سمينار احكام سفر در استامبول، - كنفرانس مسألۀ تبعيض نژادى در اسلام در لندن، - كنگرۀ
شیخ انصاری در قم، - كنگرۀ
شیخ فضل اللّه نوری در نور، - كنگرۀ
عبد الرزاق لاهیجی در لاهيجان.
همچنين ايشان رييس هيئت تحريريۀ
مجلۀ مکتب اسلام ، - رييس هيئت تحريريّۀ مجلۀ كلام اسلامى، - رييس مؤسسۀ تحقيقاتى امام صادق عليه السلام، - رييس كنفرانس علوم و مفاهيم قرآنى، - نمايندۀ
مجلس خبرگان قانون اساسى در سال ۱۳۹۸ ق، - از اعضاى
جامعۀ مدرسین حوزۀ علميۀ قم بوده است.
با وجود اشتغالات فراوان علمى، وى وظيفۀ تبليغى و سخنرانى را تعطيل نكرده و در ايام
محرم و صفر و ماه مبارك
رمضان وظيفۀ سنگين ارشاد و هدايت مردم را نيز انجام مى‌دهد.
ايشان شاگردان زيادى تربيت فرموده‌اند كه به برخى از آنها اشاره مى‌شود:
- سيّد مصطفى خمينى، -شيخ حسن محمّد مكى عاملى، - شيخ محسن حيدرى، - شيخ على اكبر كلانتر، - شيخ على ربّانى گلپايگانى، - شيخ محمّد حسين حاج عاملى، - سيّد محمود جلالى مازندرانى، - شيخ داود الهامى، - شيخ سيف الله يعقوبى، - سيّد رياض حكيم
وى نظير
آیت اللّه مکارم شیرازی و
آیت اللّه حسن زاده آملی از علماى معاصر، به كثرت تأليفات و تصنيفات مشهور است، و در حدود ۸۷ عنوان كتاب در ۱۲۲ جلد در مباحث متنوع و گوناگون اسلامى نگاشته است. نخستين تأليف و اثر تفسيرى ايشان به نام« تفسير صحيح آيات مشكلۀ قرآن» در نقد كتاب« تفسير آيات مشكلۀ قرآن» موسوم بود كه در سال ۱۳۸۱ ق با همكارى و پاورقى استاد سيد
هادی خسروشاهی چاپ و نشر گرديده است.
الف- تفسير ترتيبى: ۱- تفسير سورۀ رعد به نام قرآن و
اسرار آفرینش . ۲- تفسير سورۀ فرقان به نام سيماى
انسان كامل در قرآن. ۳- تفسير سورۀ توبه. ۴- تفسير سورۀ منافقون به نام دوست نماها. ۵- تفسير سورۀ حديد به نام قرآن و معارف عقلى. ۶- تفسير
سوره حجرات به نام سيستم اخلاقى اسلام. ۷- تفسير سورۀ لقمان به نام مربى نمونه.
ب- تفسير موضوعى:۱- منشور جاويد قرآن( ۱۴ جلد).
۲- مفاهيم القرآن( ۷ جلد). ج ۱) معالم التوحيد في القرآن الكريم( مسائل مربوط به شرك و توحيد). ج ۲) حكومت اسلامى، برنامه‌ها و ويژگى‌ها، نگارش، استاد جعفر الهادى، اين كتاب تحت عنوان مبانى حكومت اسلامى توسط آقاى داود الهامى به فارسى ترجمه شده است. ج ۳) رسالت جهانى، امى بودن، خاتميت و زندگى پيامبر اكرم( ص) در قرآن. ج ۴) اجر رسالت، معجزات و كرامات و شفاعت پيامبر اكرم( ص) در قرآن. ج ۵) عصمت پيامبران و امامان، عدالت صحابه و اطاعت سلطان جائر در قرآن. ج ۶) اسماء و صفات الهى. ج ۷) شخصيت و زندگى پيامبر اكرم( ص).
۳- اصالت روح از نظر قرآن. ۴- التوحيد و الشرك في القرآن الكريم. ۵- شورا در قرآن و نهج البلاغه. ۶- احمد موعود انجيل. ۷- مكتب وحى( مفهوم امى بودن پيامبر( ص)). ۸- خاتميت از نظر قرآن و حديث و عقل، ترجمۀ رضا استادى.
۱- مرزهاى اعجاز، ترجمۀ بخشى از تفسير البيان مرحوم آيت اللّه العظمى خويى. ۲- برهان
رسالت ( پيرامون قرآن و وجه اعجاز آن).
====كلام=====
۱- شناخت صفات خدا. ۲- آشنايى با اصول
اسلام . ۳- جهان بينى اسلامى( ديدگاه اسلام دربارۀ هستى، دنيا، انسان در جهان). ۴- الهيات و معارف اسلامى.
۵- نيروى معنوى پيامبران. ۶- رسالت جهانى پيامبران( نبوت عامه). ۷- في ظل أصول الإسلام. ۸- معاد، انسان و جهان. ۹- راه خداشناسى. ۱۰- مصدر الوجود.
۱۱- جبر و
اختیار ( نگارش، استاد على ربانى گلپايگانى). ۱۲-
حسن و قبح عقلی ( نگارش، همان). ۱۳- توسل( به عربى ترجمه شده است). ۱۴- البداء في الكتاب و السنة. ۱۵- آگاهى سوم( پيرامون علم غيب ائمۀ اطهار( ع)). ۱۶- رهبرى امت. ۱۷- پيشوايى از نظر اسلام( امامت و خلافت). ۱۸- سرنوشت از ديدگاه قرآن، حديث و عقل. ۱۹- شفاعت از ديدگاه قرآن، حديث و عقل. ۲۰- كاوش‌هايى پيرامون ولايت. ۲۱- مفهوم العبادة في الكتاب و السنة. ۲۲- رؤية اللّه. ۲۳- الزيارة.
۱- اصول الفلسفة( ترجمۀ جلد اول، درسهاى استاد علامۀ طباطبايى). ۲-
فلسفه اسلامى و اصول ديالكتيك. ۳- نظرية المعرفة، نگارش: حسن مكى عاملى. ۴- سرنوشت از ديدگاه علم و فلسفه. ۵- شناخت در فلسفۀ اسلامى. ۶- هستى شناسى در مكتب
صدر المتألهین . ۷- تحليلى از فلسفۀ ماركس. ۸- نيروى محرك تاريخ.
۱- المواهب في أحكام المكاسب، نگارش: آقاى سيف اللّه يعقوبى. ۲- المختار في أحكام الخيار. ۳- نظام الإرث في الشريعة الإسلامية الغراء، نگارش: آقاى سيد محمدرضا پيغمبرپور. ۴- نظام الطلاق في الشريعة الإسلامية الغراء، نگارش: آقاى سيف اللّه يعقوبى. ۵- نظام المضاربة في الشريعة الغراء. ۶- نظام القضاء و الشهادة في الشريعة الغراء. ۷- كتاب الخمس. ۸- البلوغ و تليه رسالة في تأثير الزمان و المكان. ۹- قاعدتان فقهيتان: لا ضرر و لا ضرار، نگارش: حسن مكى عاملى. ۱۰- الاعتصام بالكتاب و السنة. ۱۱- نظام النكاح في الشريعة الإسلامية الغراء. ۱۲- سبع مسائل( پيرامون ۷ مسألۀ فقهى اختلافى ميان شيعه و سنى). ۱۳- حكم الأرجل في الوضوء.
۱- تهذيب الأصول، ۳ جلد، تقريرات درس اصول حضرت امام خمينى قدس سره. ۲- المحصول في علم الأصول، ۴ جلد، تقريرات درس اصول استاد سبحانى، نگارش: سيد محمود جلالى مازندرانى. ۳- الرسائل الأربع.(- ملازمۀ حكم عقل و حكم شرع، نگارش به قلم استاد سبحانى. - التسامح في أدلة السنن، نگارش به قلم آقاى على اكبر كلانترى. - الاجتهاد في أدلة السنن، نگارش به قلم آقاى على اكبر كلانترى. - قاعدة لا ضرر، نگارش به قلم شيخ على حيدرى.) ۴- الموجز في علم الأصول.
۱-
فروغ ابدیت ، ۲ جلد، تجزيه و تحليل كاملى از زندگانى پيامبر اكرم( ص). اين كتاب به عربى، اردو، انگليسى، تركى و اسپانيولى ترجمه شده و در سراسر جهان منتشر گرديده است. ۲-
فروغ ولایت ، تجزيه و تحليل زندگى امير المؤمنين على عليه السلام. ۳- زندگانى امامان به زبان ساده( به عربى ترجمه شده است). ۴- الأئمة الاثنى عشر. ۵- تاريخ اسلام.
۱- كليات في علم الرجال.
۱- اصول الحديث و أحكامه.
۱- بحوث في الملل و النحل، ۷ جلد. ج ۱) تاريخ عقايد اهل الحديث، حنابله و سلفيه. ج ۲) تاريخ امام اشعرى، شخصيت‌ها و عقايد ايشان. ج ۳) ماتريديه، مرجئه، جهميه، كراميه، ظاهريه و معتزله. ج ۴) زندگى ابن تيميه و محمد بن عبد الوهاب و عقايد وهابيها. ج ۵) تاريخ خوارج، عقايد و مذاهب آنها. ج ۶) تاريخ تشيع، عقايد و مذاهب آن. ج ۷) تاريخ زيديه، عقايد و شخصيتهاى آن.
۲- فرهنگ عقايد و مذاهب اسلامى، ۴ جلد. ۳- مع الشيعة الإمامية في عقائدهم. ۴- الشيعة في موكب التاريخ. ۵- الشيعة و علم الكلام عبر القرون الأربعة.
۶- آيين وهابيت( به اردو ترجمه شده است). ۷- الوهابية في الميزان. ۸- الأسماء الثلاثة: الإله و الربّ و العبادة. ۹- منشور عقايد اماميّه. ۱۰- اسماء و صفات.
۱- بازگشت به عصر
ایمان . ۲- رمز پيروزى مردان بزرگ. ۳- پرسش‌ها و پاسخ‌ها.
۱- شخصيتهاى اسلامى شيعه، ۲ جلد، نگارش آقاى مهدى پيشوايى، اين كتاب به عربى ترجمه شده است. ۲- زندگى بزرگان شيعه( در شماره‌هاى مختلف مجلۀ مكتب اسلام).
« أدوار الفقه الإمامي» اثر
آیت الله سبحانی ، تحقيقى جامع در تاريخ
اجتهاد و
تشریع اسلامى بر اساس فقه
امامیه است و در ۷ مرحله شامل عصر نشاط حديثى و اجتهادى، عصر تبويب، عصر ركود، بازسازى حيات فقهى، ظهور جنبش اخباريه، اوج فعاليت فقهى و عصر ابتكارات فقهى بررسى و تحليل شده است.
هدف نويسنده شناسايى ويژگى‌ها و اختيارات فقه اماميه با بررسى چشم اندازهاى تاريخى آن و اشاره به منابع، شخصيت‌ها و نظريه‌هاى خاص فقهى است.
دو روش كلى در فقه شناسى وجود دارد يك روش فقه را به مانند ساختارى ارگانيك به دوران كودكى، دوران جوانى، دوران پيرى و دوران افول تقسيم مى‌كند اما روش ديگر تحولات و تغييرات تشريع و اجتهاد را بر پايه علل و حوادث و شخصيتهاى تاثير گذار و پژوهش در ميراث و منابع جامع توضيح مى‌دهد نويسنده معتقد است اين روش دوم با فقه و اجتهاد شيعى تناسب دارد و مى‌تواند اجتهاد زنده
شیعه را توضيح دهد.
نويسنده، معتقد است فقه شيعه به دليل داشتن شمول و گستردگى و روشنايى منابع و مصادر بر ديگر مذاهب فقهى برترى دارد و براى توضيح اين امتيازات به مطالعه متون و نظريات فقيهان گذشته تا عصر حاضر مى‌پردازد و ادوار و مراحل شكل‌گيرى فقه امامى را در ۷ مرحله پى مى‌گيرد:
دوره اول، عصر نشاط اجتهاد اسلامى است كه منابع آن قرآن و سنت نبوى است در اين دوره صحابه و
تابعین بزرگ اولين مجموعه‌هاى فقهى حديثى را از اهل بيت فرا گرفتند.
اهل بیت طبق آيه
اولو الامر و ديگر آيات مرجع امت اسلامى هستند و
اطاعت از آنها
واجب است. غير از صحائف و رسائل
امام علی( علیه السلام) شخصيت‌هايى مانند ابو رافع صحابى،
علی بن ابی رافع تابعى و برادرش عبيد الله، ربيعه بن سميع، عبيد الله بن جعفى، اولين منابع فقهى را از حضرت على( عليه السلام) به نسل‌هاى بعدى
انتقال دادند. ۵۲ نفر از صحابه و تابعين از
امام حسین و ۱۰۹ شخصيت از امام حسين به روايت احاديث فقهى از آن حضرت پرداختند.
امام سجاد هم با تأليف
صحیفه سجادیه و رساله حقوق به تكامل فقه امامى مدد رساند. فقه شيعه در عصر
امام باقر و
امام صادق و در مجالس و حلقات فقهى و حديثى ايشان به اوج رسيد و اصول و مصنفات بسيارى توسط شاگردان ايشان تدوين يافت. تدوين كنندگان اين اصول و متون اوليه آن‌قدر گسترده بودند كه مى‌توان كتب رجالى زيادى را براى شناسايى آنها يافت مانند رجال كشى، رجال عقيقى، مشيخه حسن بن محبوب و رجال حسن بن فضال و
رجال نجاشی .
نويسنده، طبقات اوليه اين تدوين كنندگان را به
اختصار توضيح داده سپس با معرفى طبقات فقهاى شيعه، كتاب‌ها، مجموعه فتاوى، رساله‌ها و مكاتب آنها را تشريح مى‌كند. اين مكاتب در قم، رى، كوفه و
مدینه شكل گرفتند و هر كدام مشرب خاصى در تدوين فقه شيعه داشتند.
در مرحله دوم يعنى عصر تبويب اجتهاد و شكل‌گيرى مجامع روايى از عالمان، فقيهان و محدثانى مانند كلينى، محمد بن بابويه قمى، سعد بن عبد الله قمى، ابراهيم ثقفى، حسن بن ابى عقيل، على بن احمد كوفى، على بن بابويه صدوق اول،
ابن جنید ، ابو حسين ناشى عياشى، ابن قولويه، صدوق، مفيد، سيد مرتضى، ابو صلاح حلبى، ابو يعلى ديلمى و محمد بن طوسى و آثار، مشايخ و شاگردان آنها نام مى‌برد و ضمن آن به معرفى
اصول و مبانى فقهى، آراى خاص و ويژه، مبانى و اصول رجالى و حديثى و تأثيرات هر كدام بر بعدى‌ها مى‌پردازد و مراكز و نهادهاى فقهى ارزش‌مندى كه در شهرهاى مختلف در اين دوره كه از ۲۶۰ تا ۴۶۰ را شامل مى‌شود بررسى كرده و روش‌مندى و تدوين نهايى فقه شيعى را در اين دوره مشخص- مى‌سازد.
در مرحله سوم( ۴۶۰- ۶۰۰ ق) فقهاى بزرگى چون
ابن براج طرابلسی ، ابو على طوسى، فضل بن حسن طبرسى،
قطب راوندی ، ابو الفتوح رازى، ابن حمزه، على بن حسن حلبى، ابن زهره حلبى، كيدرى، حمصى،
ابن شهر آشوب ظهور كردند و با نگارش متون استدلالى فقه شيعه را تكامل بخشيدند اما به دليل فشارهاى سياسى و فتنه‌هاى مخالفان در برخى حوزه‌هاى علمى شيعه ركور و افول اتفاق افتاد. در اين دوره به علم اصول و فقه الآيات توجه ويژه‌اى شد. در دوره سوم از قرن هفتم تا نيمه اول قرن يازدهم با ظهور ابن ادريس فقه شيعه توسعه وسيعى يافت.
در قرن هشتم ۹ نفر از جمله ابن داود- حلى و
علامه حلی و فخر المحققين و
شهید اول با تأليف مجامع گسترده فقهى به گسترش فروعات فقهى و مستدل سازى مبانى فقه پرداختند. در بررسى مشخصات اين دوره، نويسنده به تفصيل فقهاى برجسته قرن و مؤلفات و آثار برجسته و نظام فقهى و آراى خاص هر يك را معرفى كرده است. در قرن ۱۰ و اوايل قرن ۱۱ فقهاى متعددى ظهور كردند و نويسنده، ۲۰ نفر از آنها و سبك اجتهادى استنباطى آنها را معرفى كرده است.
در دوره پنجم اخباريان ظهور كردند و نويسنده ۲۰ نفر از آنها و سبك اجتهادى استنباطى آنها را معرفى كرده است. محمد تقى مجلسى اول،
حر عاملی ، فيض كاشانى، محمد باقر مجلسى، هاشم بحرانى، فاضل تونى، فخر الدين طريحى، حسين خوانسارى و جمال خوانسارى از شخصيتهاى بزرگ اين دوره هستند و از لحاظ زمانى نيمه دوم قرن يازدهم تا اواخر قرن ۱۲ را شامل مى‌شود مقابله با
اجتهاد و اصول‌گرايى وتكيه بر حديث‌گرايى و اعتنا به همه متون حديثى و ضديت با عقلانيت و عقل‌گرايى از مشخصات علماى اين دوره است.
سپس دوره اوج اجتهاد با فعاليت‌هاى گسترده
وحید بهبهانی و ابتكارات اصولى او و تلاش شاگردانش به توسعه و تكامل اجتهاد شيعى و مقابله با اخبارگرايى كمك كرد و اخباريان را براى هميشه منزوى ساخت.
در دوره هفتم( ۱۲۶۰- ۱۴۱۴ ق)
شیخ انصاری مكتب اجتهادى جامعى تدوين كرد و اجتهاد و عقل‌گرايى را در همه حوزه‌هاى
نجف و قم و
سامرا گسترش داد. نويسنده، ابتكارات اصولى و فقهى و مشخصات نظام فقهى او را توضيح داده و برخى از پيروان او را در عصر حاضر مانند محمد حسين نائينى، ضياء عراقى، حسين بروجردى،
امام خمینی ، ابو القاسم خويى و نظام و آراى فقهى و امتيازات كلى اين دوره را معرفى كرده است.
باب عصر النشاط الحديثي و الاجتهادي - عصر تبويب الحديث و منهجة الاجتهاد - عصر الركود - تجديد الحياة الفقهية - ظهور الحركة الأخبارية - عصر تصعيد الاجتهاد و النشاط الفقهي - عصر الإبداع و التطور الفقهي.
نسخه ای از این کتاب در یک جلد به
زبان عربی مؤسسه امام صادق علیه السلام در سال ۱۴۲۴ هجری قمری در
قم به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
