إجزاء

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

إجزاء يعني كفايت كردن مأموربه اضطرارى از مأموربه اختيارى و نيز مأموربه ظاهرى از واقعى.

---

لغويان يكى از معانى إجزاء را بسنده كردن و اكتفا دانسته‏ اند. اين واژه در اصطلاح علم اصول، به معناى كفايت كردن مأموربه اضطرارى از اختيارى و مأموربه ظاهرى از واقعى است كه لازمه‏ اش، سقوط اعاده و قضا است؛ مثلًا، اگر كسى در حال ضرورت، با تيمم نماز بخواند، اين نماز، كفايت مى‏كند و لازم نيست بعد از برطرف شدن عذر در خارج وقت، با وضو نماز بخواند؛ البته اگر مكلف در قسمتى از وقت بتواند به وظيفه اختيارى عمل كند و اضطرار، مربوط به قسمتى از وقت باشد، در اين صورت اضطرار صدق نمى‏كند؛ چون مكلف در فاصله زمانى بين اوّل تا آخر وقت، قدرت بر انجام وظيفه با تمام اجزا و شرايط را دارد؛ هم‏چنين كسى كه نماز را در سفر، از روى جهل، تمام خوانده و در تمام وقت، در اين جهل معذور بوده، بعد از آن كه فهميد وظيفه‏اش نماز قصر بوده، مى‏تواند به همان نماز ۴ ركعتى اكتفا كند.
پيش از ورود در آيات، تذكر دو نكته لازم است:
۱.برخى، به اطلاق مقامى در آيات استدلال كرده ‏اند؛ چون در مقام بيان وظيفه مكلّفان است و به تكليف اضطرارى بسنده كرده و تكليف ديگرى را بيان ننموده است؛ بنابراين، آشكار مي شود كه آن‏چه انجام گرفته، مجزى است. اطلاق پيش گفته در برابر اطلاق لفظى است كه اگر كلامى صادر شود و گوينده در مقام بيان مقصود خويش باشد و قيدى را ذكر نكند، روشن مى‏شود كه قيد مذكور، دخالتى در غرض وى نداشته است.
۲.برخى نيز استدلال كرده‏اند كه از آيات استفاده مى‏شود نماز مضطر، مانند نماز شخص مختار، مصداقى از مصاديق طبيعت نماز است؛ بنابراين با انجام آن، «طبيعت» موجود شده، قهراً امر ساقط خواهد بود.

---

برخى از اصوليان از بعضى آيات، براى إجزاء استفاده كرده‏ اند.

۲.۱ - إجزاى تيمّم از وضو يا غسل

۱.«يايُّهَا الَّذينَ ءامَنُوا اذا قُمتُم الَى الصَّلوةِ فَاغسِلوا وُجوهَكُم و ايدِيَكُم الَى المَرافِقِ... و ان كُنتُم جُنُبًا فَاطَّهَّروا وان كُنتُم مَرضى‌ او عَلى‌ سَفَرٍ او جاءَ احَدٌ مِنكُم مِنَ الغاطِ او لمَستُمُ النّساءَ فَلَم تَجِدوا ماءً فَتَيَمَّموا صَعيدًا طَيّبًا...»    "اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! چون به نماز برخاستيد، صورت و دست‏ها را تا آرنج بشوييد ... و اگر جنب بوديد، خود را بشوييد غسل نماييد و اگر بيمار يا در سفر بوديد يا يكى از شما از قضاى حاجت آمد، يا با زنان آميزش كرديد و آبى نيافتيد، با خاك پاك تيمم كنيد".
۲.«... وان كُنتُم مَرضى‌ او عَلى‌ سَفَرٍ او جاءَ احَدٌ مِنكُم مِنَ الغاطِ او لمَستُمُ النّساءَ فَلَم تَجِدوا ماءً فَتَيَمَّموا صَعيدًا طَيّبًا...»    
قرطبى و صاحب المناردر ذيل اين آيات گفته‏ اند: پس از فراغ از نماز، اعاده لازم نيست؛ چون مكلّف، به وظيفه خود عمل كرده است.

۲.۲ - إجزاى نماز نشسته يا خوابيده، از نماز كامل (اختيارى)

۱.«الَّذينَ يَذكُرُونَ اللَّهَ قِيمًا و قُعودًا و عَلى‏ جُنوبِهِم ...»"آنان‏كه خدا را در حال ايستاده و نشسته و خوابيده ياد مى‏كنند".
۲.در رواياتى، ياد خدا به نماز تفسير شده است. «فَاذا قَضَيتُمُ الصَّلوةَ فَاذكُروا اللَّهَ قِيمًا و قُعودًا و عَلى‌ جُنوبِكُم فَاذا اطمَأنَنتُم فَاقِيموا الصَّلوةَ...»    . طبرى و بيش‏تر مفسران، اين آيه را به بعد از نماز مربوط دانسته‏اند؛ ولى محمّد بن‏على‏بن‏ابراهيم، «اذا قَضَيتُمُ الصَّلوةَ» را به وجوب نماز تفسير كرده است. اين مطلب از سيدمرتضى نيز در رساله محكم و متشابه نقل شده است. از ابن‌مسعود نيز نقل شده كه «فَاذكُروا اللَّهَ» با اراده نماز ارتباط دارد.بنابراين، آيه دلالت مى‏كند كه هنگام رويارويى با دشمن نماز را آن‏گونه كه مى‏توانيد(ايستاده، نشسته يا خوابيده)بگزاريد.

۲.۳ - إجزاى نماز سواره در حال جنگ يا هر ضرورتى

«حفِظوا عَلَى الصَّلَوتِ و الصَّلوةِ الوُسطى‌ و قوموا لِلَّهِ قنِتين فَان خِفتُم فَرِجَالًا او رُكبَانًا فَاذا امِنتُم فَاذكُروا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُم ما لَم‌تَكونوا تَعلَمون»     "در انجام نمازها و به خصوص نماز ميانه كوشا باشيد و از روى خضوع و خشوع براى خدا به پاخيزيد و اگر به علت جنگ يا خطر ديگرى بترسيد، نماز را در حال پياده يا سواره انجام دهيد و هنگامى‏كه امنيت يافتيد، خدا را ياد كنيد كه آن‏چه نمى‏دانستيد به شما آموخت". براساس فتاواى فريقين اگر كسى بدين صورت نماز بخواند، مجزى است. ماوردى، از اهل حجاز و قرطبى نيز از شافعى نقل كرده كه چون با عذر بوده اعاده ساقط است.

۲.۴ - إجزاى نماز خوف در حال جنگ، از نماز اختيارى

«و اذَا كُنتَ فيهِم فَاقَمتَ لَهُمُ الصَّلوةَ فَلتَقُم طَافَةٌ مِن هُم مَعَكَ وليَأخُذوا اسلِحَتَهُم فَاذا سَجَدوا فَليَكونوا مِن وَراكُم ولتَأتِ طَافَةٌ اخرى‌ لَم يُصَلّوا فَليُصَلّوا مَعَكَ...»    "اى پيامبر! هنگامى كه در ميان جنگ‏جويان باشى و نماز را براى آن‏ها برپا كنى، بايد دسته‏اى از آن‏ها با تو بر خيزند و سلاح‏هايشان را با خود برگيرند و هنگامى كه سجده كردند ونمازشان را به پايان رساندند بايد به پشت سر شما روند و آنان كه نماز را نخوانده‏اند، بيايند و با تو نماز بخوانند".
نماز خوف با نماز در حال اختيار، تفاوت دارد و اطلاق آيه دليل بر إجزا است؛ هر چند در چگونگى نماز خوف اختلاف وجود دارد.اين آيات، به موارد خاص نظر دارد كه برخى، از آن‏ها براى اجزاء استفاده كرده‏اند.

۲.۵ - إجزاى هر تكليف اضطرارى

آياتى به‏طور عام و بدون در نظر داشتن موارد خاص، به تكاليف اضطرارى اشاره دارد:«... فَمَنِ اضطُرَّ غَيرَ باغٍ و لا عادٍ فَلَا اثمَ عَلَيهِ...»    "كسى‏كه مجبور باشد، اگر ستمگر و متجاوز نباشد، گناهى بر او نيست». حضرت صادق عليه السلام اين آيه را بر نماز تطبيق كرده‏ اند.
شايد بتوان إجزاء را از آن‏چه در تخفيف و آسان بودن تكاليف وارد شده نيز استفاده كرد:
۱.«... يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ اليُسرَ ولا يُريدُ بِكُمُ العُسرَ...»    "خداوند، راحتى شما را مى‏خواهد نه زحمت شما را" چون اگر پس از رفع اضطرار، اعاده و قضا لازم باشد، خلاف مصلحت تسهيل خواهد بود.

---