ابتر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

ابتر به معنای بی تبار، نافرجام، بریده از خیر و نیکی‏ می باشد.

---

لغویان واژه ابتر را برگرفته از «بَتْر» به معنای قطع و بریدن میدانند.
_جوهری «بَتَرتُ الشی‏ء» را به معنای قطع چیزی پیش از پایان یافتن آن و «انبتار» را انقطاع و «سیف باتر» را شمشیر برنده، و «ابتر» را دم بریده و چیز بدون دنباله دانسته است.
به گفته راغب، ابتر به حیوان دم بریده، سپس به مناسبت، به کسی که نسلی نداشته باشد تا جانشینش شود، می‏گویند؛ هم‏چنین بر اساس روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به کلامی که با یاد خدا آغاز نشود، ابتر گویند.
ابن منظور هم گفتاری نزدیک به این دو نظر دارد.
به روایت ابن‌ عبّاس و سُدّی، قریش، به مردی که پسرانش می‏مردند نیز ابتر می‏گفت.

---

این واژه فقط یک بار در سوره کوثر به کار رفته و در آن، دشمن ِ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ابتر معرّفی شده است: «إنّ شانِئَکَ هُو الأَبتَرُ»همانا دشمن تو ابتر است.
ابن‏ عبّاس می‏گوید: فرزند بزرگ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قاسم و پس از او زینب، عبدالله، ام‌کلثوم، فاطمه و رقیّه است. پس از وفات قاسم و عبدالله در مکّه، عاص‌ بن وائل‌ سهمی گفت: نسل محمد قطع شد و او ابتر است و خداوند فرمود:«إنّ شانِئَک هُوَ الأبتَر».
درسبب نزول سوره گفته‏اند: رسول‏خدا صلی الله علیه و آله از مسجدالحرام خارج و عاص ‌بن وائل داخل می‏شد. آن دو یکدیگر را ملاقات کردند و به گفت‏وگو پرداختند؛ در حالی که بزرگان قریش در مسجد نشسته بودند. وقتی عاص بر آنان وارد شد، پرسیدند: با چه کسی سخن می‏گفتی؟ گفت: با آن ابتر.
در برخی منابع نیز آمده که بعضی از مشرکان، پس از وفات ابراهیم در مدینه به پیامبر ابتر می‏گفتند. روایت شده که چون کعب‏ بن‏اشرف به مکّه آمد، بزرگان قریش به او گفتند: ما آب‏رسان و کلیددار کعبه‏ایم و تو بزرگ مدینه‏ای. بگو ما بهتریم یا این تنهای بریده از قومش که گمان می‏کند از ما بهتر است؟ گفت:شما بهتر از اویید؛ پس آیه «إنّ شانِئَکَ هُوَ الأَبتَر» نازل شد.
برخی گفته‏ اند: شخصی که به پیامبر نسبت ابتر داد، عقبة بن ابی‌معیط، ابوجهل، ابولهب و یا عمرو بن عاص بود.
و بر پایه روایتی از امام مجتبی علیه السلام مقصود از دشمن در این آیه، بنی امیّه است؛ البتّه مشهور همان است که وی عاص بن وائل بوده و پس از وفات قاسم و عبداللّه در مکّه این سخن را گفته است. ابن‏عبّاس، سعیدبن‌جبیر، مجاهد و قتاده روایت کرده‏اند که وی عاص‏بن‏وائل بوده است.
به گفته فخررازی؛ ابن‏ عبّاس، مقاتل، کلبی و عموم مفسّران، گوینده این سخن را عاص‏بن‏وائل دانسته‏اند. او هم‏چنین در جمع بین روایات گوناگون احتمال داده که گوینده، همه این‏ها بوده‏اند و علّت شهرت عاص‏بن‏وائل در روایات این است که بیشتر از دیگران این نسبت را می‏داده است. طبری می‏گوید: آیه درباره شخص معیّنی نازل شده؛ ولی ابتر، صفت هر کسی است که با رسول ‏خدا صلی الله علیه و آله دشمنی کند.

---

در پاسخ به این پرسش، مفسّران آرای گوناگونی دارند:
۱.بعضی چون شیخ طوسی برآنند که دشمن پیامبر صلی الله علیه و آله از همه خوبی‏ها بریده است.
برخی در تفصیل این رأی گفته‏اند: استفاده از کلمه «ابتر» برای مبالغه است و خداوند این دشمن را از اهل و مال، زندگی دنیایی، روشنی‏ قلب، اعمال خیر، یار و یاور و... بی‏بهره کرده و این کیفر کسی است که به پیروی از هوای نفس با آن‏چه رسول‏خدا صلی الله علیه و آله آورده، دشمنی کند.
۲.دشمن از جهت فرزند و نسل، بریده است و فرزندی که به او نسبت داده می‏شود، به واقع فرزند او نیست و گفته امام‏مجتبی علیه السلام به عمروبن عاص که تو در فراش مشترک به دنیا آمده‏ای،این نظر را تقویت می‏کند. علّامه طباطبایی به قرینه روایات مستفیض (فراوان) که بیان‏گر نزول سوره کوثر پس از وفات قاسم و عبدالله و پس از سرزنش عاص‏بن‏وائل است، می‏گوید: ابتر به معنای مقطوع‏النسل و بدون دنباله است و «بریده از خیر یا بریده از قوم» با روایات شأن نزول سازگار نیست. وی هم‏چنین به قرینه مقابله، کوثر را به‏ معنای کثرت ذرّیّه و نسل دانسته است.
۳. دشمن تو کم‏ترین و پست‏ترین است؛ چرا که از همه خیرات بریده است.
۴.او بریده از کوثر (خیر کثیری) است که به تو دادیم.
۵.او بریده از ایمان و دین است.
۶.او بریده از هرچیزی است که می‏پندارد تو از آن بریده‏ ای. از کلام فخررازی استفاده می‏شود: هر معنایی را که دشمنان از گفتن «ابتر» اراده کرده باشند، درباره خودشان صادق است و اگر گمان می‏کردند که او بدون فرزند است، می‏بینیم که نسل آن کافران نابود شده، نسل حضرت هر روز افزون‏تر می‏شود و تا قیامت این گونه خواهد بود. اگر قصدشان این بود که پیامبر به هدف و مقصود نمی‏رسد، می‏بینیم که پرچم اسلام در همه جا برافراشته شد و آن‏ها مغلوب و مقهور شدند. اگر مقصودشان نبود مددکار و یاور برای پیامبر بود، دروغ گفتند؛ چرا که خدا، جبرئیل و مؤمنان، یاور او بودند و کافران یاوری نداشتند و اگر قصدشان حقارت و ذلّت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، خود، حقیر و ذلیل شدند. به نظر طبرسی، آیه «إنّ شانِئَکَ هُوَ الأبترُ» هم از اسرار مشرکان که در خلوت خود به پیامبر ابتر می‏گفتند، پرده برداشت و هم از آینده تاریک آنان خبر داد؛ پس از دو جهت از غیب خبر داده و این خود از معجزه‏های قرآن است.

---

۱_الاحتجاج؛
۲_بحارالأنوار؛
۳_التبیان فی تفسیرالقرآن؛
۴_التفسیرالکبیر؛
۵_تفسیر القمی؛
۶_تفسیر نورالثقلین؛
۷_جامع‏البیان عن تأویل آی القرآن؛
۸_الدرّالمنثور فی‏التفسیر بالمأثور؛
۹_روح‏ال معانی فی تفسیر القرآن العظیم؛
۱۰-_روض‏ الجنان و روح‏الجنان؛
۱۱_الصحاح؛ الفرقان فی تفسیرالقرآن؛
۱۲_لسان ‏العرب؛
۱۳_مجمع‏ البیان فی تفسیر القرآن؛
۱۴_مسند احمدبن حنبل؛
۱۵_مفردات الفاظ القرآن؛
۱۶_المیزان فی تفسیر القرآن.

---