• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابراهیم‌ بن ولید

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اِبْراهیمِ ‌بْنِ وَلید، ابواسحاق (خلافت ۱۲۶-۱۲۷ق/۷۴۴-۷۴۵م) ملقب به مخلوع، سیزدهمین خلیفۀ اموی است.


در منابع تاریخی نخستین‌بار از ابراهیم در روزگار خلافت برادرش یزید بن ولید بن یزید معروف به ناقص، یاد شده است. گفته‌اند که یزید ۳ روز پس از آغاز خلافت، زیر فشار قَدَریه که خود به آنان گرایش داشت، ابراهیم را به جانشینی خود برگزید
[۱] احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۵، بیروت، ۱۳۷۹ق.
[۲] احمد بن محمد ابن عبدربه، عقدالفرید، ج۴، ص۴۶۵، به کوشش احمد امن و دیگران، قاهره، ۱۹۴۸م.
[۳] عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، ج۱، ص۱۶۷، قاهره، ۱۳۵۰ق.
و وی را به حکومت اردن گماشت.
[۴] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۳۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
[۵] ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۱۰، ص۱۳، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    
اگرچه طبری
[۶] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۶۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
و به تبع او ابن اثیر
[۷] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۰۸، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
نیز اشاره کرده‌اند که یزید در بستر بیماری و به تشویق قدریه برادر خود را به جانشینی برگزید، ولی خلیفه‌ بن خیاط براساس روایتی از علاء بن بُرد بن سنان نوشته است که قَطَن غلام یزید، هنگامی که خلیفۀ بیمار در بیهوشی بود به‌رغم مخالفت او، ولایتعهدنامۀ ابراهیم را از سوی او جعل کرد. بدین‌سان ابراهیم پس از مرگ یزید به خلافت نشست ( ذیحجۀ ۱۲۶ق/سپتامبر ـ اکتبر ۷۴۴م)، ولی فقط از بیعت بخشی از شام که ابن طقطقی
[۸] محمد بن علی ابن طقطقی، تاریخ فخری، ج۱، ص۱۸۳، ترجمۀ وحید گلپایگانی، تهران، ۱۳۶۰ش.
[۹] محمد بن علی ابن طقطقی، تاریخ فخری، ج۱، ص۱۸۴، ترجمۀ وحید گلپایگانی، تهران، ۱۳۶۰ش.
آن را بیعتی بی‌اهمیت خوانده است، برخوردار شد
[۱۰] ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۲م.    


به گفتۀ طبری برخی او را نه به خلافت پذیرفتند و نه به امارت
[۱۱] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
و حتی مردم حِمْص آشکارا به مخالفت با او برخاستند. ابراهیم نیز عبدالعزیز بن حجاج‌ بن عبدالملک پسرعمّ خود را که به ولایتعهدی برگزیده بود
[۱۲] ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۲م.    
با لشکر شام به محاصرۀ حمص فرستاد.
[۱۳] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۲۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
از سوی دیگر مروان‌ بن محمد (ملقب به حِمار) والی ارمنستان و آذربایجان که در روزگار خلافت یزید بن ولید ظاهراً به خونخواهی ولید به حدود شام آمده و از مردم جزیره برای خود بیعت ستانده بود، پس از آگاهی از مرگ یزید و خلافت ابراهیم، باز سر به مخالفت برداشت و قصد هجوم به شام کرد. گرچه مروان ظاهراً به خونخواهی ولید
[۱۴] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۵۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
و آزاد ساختن پسران او حَکَم و عثمان که در دمشق زندانی بودند از اطاعت دولت مرکزی سرپیچید، ولی آشکار است که وی خود داعیۀ خلافت داشت.
[۱۵] عبدالله‌ بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.    
[۱۶] عبدالله‌ بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۳۶۸، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.    
از این‌رو با اعطای مال، برخی از قبایل عرب را با خود همراه و بی‌درنگ آهنگ شام کرد. وی نخست به قِنَّسْرین و به روایتی به حلب
[۱۷] احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
که در دست بِشْر بن ولید برادر ابراهیم بود تاخت.
[۱۸] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۶، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
در آن‌جا یزید ابن عمر بن هُبَیره با بنی قیس به مهاجمان پیوست و بِشْر و برادر او مسرور را به مروان تسلیم کرد.
[۱۹] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۲۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
آنگاه مروان با لشکر خویش به حمص که در محاصرۀ عبدالعزیز بن حجاج بود تاخت و چون به شهر نزدیک شد، عبدالعزیز از محاصره دست برداشت و عقب نشست.
[۲۰] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
مردم حمص با مروان بیعت کردند و به لشکر او پیوستند و مروان به سوی مرکز خلافت بیمناک شده بود، به عنوان آخرین راه چاره سلیمان‌ بن هشام‌ بن عبدالملک را با ۰۰۰ ۱۲۰ تن به مقابلۀ مروان فرستاد. سلیمان در عین‌الجَرّ با لشکر ۰۰۰ ۸۰ نفری مروان نخست کوشید تا یاران سلیمان را از جنگ بازدارد و خواستار آزادی حَکَم و عثمان پسران ولید شد، ولی سرانجام در ۷ صفر ۱۲۷ق/۱۸ نوامبر ۷۴۴م کار به جنگی سخت کشید
[۲۱] احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
و سلیمان شکست خورد و به دمشق گریخت.
[۲۲] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
[۲۳] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۲۲، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    


امرای شکست خوردۀ ابراهیم در دمشق گرد آمدند و از بیم آن‌که حکم و عثمان، پسران ولید، پس از ازاد شدن به دست مروان، از امیرانی که در قتل پدرشان دست داشتند، انتقام خواهند گرفت، تصمیم به قتل آن دو گرفتند. این مأموریت به عهدۀ یزید بن خالد بن عبداللـه القَسْری نهاده شد و او نیز ابوالاسد، مولای پدرش را مأمور ساخت تا پسران ولید را در زندان بکشد.
[۲۴] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۸-۱۸۷۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.


در این میان مروان به دیر العالیه رسید و مردم با او بیعت کردند
[۲۵] احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
و خبر ورود او به شهر، شایع شد. ابراهیم‌ بن ولید که به گفتۀ خلیفه‌ بن خیاط پیش از آن برای گردآوری نیرو و ادامۀ جنگ به باب الجابه رفته، ولی کسی به او نپیوسته بود، به تدمُر گریخت. سلیمان‌ بن هشام نیز پس از غارت بیت‌المال
[۲۶] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
به او پیوست. عبدالعزیز بن حجاج نیز که مستقیماً در قتل ولید دست داشت،
[۲۷] احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، ج۱، ص۲۷۰، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
به دست مردم خشمناک دمشق و به قولی به دست موالی ولید بن یزید افتاد و به قتل رسید.
[۲۸] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۸۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
به این ترتیب دوران کوتاه و نافرجام خلافت ابراهیم‌ بن ولید که آن را از ۷۰ روز تا ۴ ماه دانسته‌اند،
[۲۹] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
[۳۰] احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، ج۱، ص۲۷۱، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
[۳۱] احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
به سر آمد. گفته‌اند که ابراهیم پس از شکست سلیمان در دمشق، از خلافت کناره گرفت (نیمۀ صفر ۱۲۷ق/۲۶ نوامبر ۷۴۴م) و به بیعت با مروان گردن نهاد.
[۳۲] عبدالله‌ بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۳۶۸، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.    
[۳۳] احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.


در حالی که براساس روایتی تأیید نشده، مروان پس از چیرگی بر دمشق، ابراهیم را به دار آویخت،
[۳۴] ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، ج۱، ص۳۵۱، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۲م.    
[۳۵] علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۶، بیروت، ۱۳۸۵ق.
ولی روایات دیگر برآنند که ابراهیم و سلیمان اندکی بعد که مروان رهسپار جزیره شد، امان خواستند و به بیعت با او گردن نهادند
[۳۶] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۹۲، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
[۳۷] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۲۴، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
و مروان به‌رغم تشویق یارانش که خواستار قتل و مصادرۀ اموال ابراهیم بودند، از این کار خودداری کرد.
[۳۸] خلیل‌ بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ج۶، ص۱۶۴، به کوسس س دیدرینگ، بیروت، ۱۹۷۲م.
ابراهیم که از این پس به مخلوع شهرت یافت،
[۳۹] احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، ج۱، ص۲۷۰، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
در سلک یاران وفادار مروان درآمد و در جنگهای خلیفه با دشمنان شرکت جست.
[۴۰] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۹۳، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
[۴۱] ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۱۰، ص۲۴، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    
از این پس تا ۱۳۲ق/۷۵۰م از ابراهیم در منابع چندان ذکری نرفته است. در این تاریخ، پس از شکست مروان‌ بن محمد در نبرد زاب، ابراهیم را در زمرۀ کسانی که حین گریز در آب رود غرق شده بودند، یافتند
[۴۲] طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۱، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
[۴۳] احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
[۴۴] علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۴۵، بیروت، ۱۳۸۵ق.
و به قولی ابوعون او را در‌ همان جنگ کشت،
[۴۵] ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۴۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
اما ابن اثیر
[۴۶] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۴۳۰، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
[۴۷] ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۴۳۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
به روایت دیگری نیز استناد کرده است که براساس آن ابراهیم (ابن اثیر او را به غلط ابن یزید نامیده) در آخرین کشتار امویان به دست عبداللـه‌ بن علی در کنار رود ابوفُطْرُس واقع در شام کشته شد.

ابراهیم‌ بن ولید را به القابی چون المقتدر باللـه.
[۴۸] احمد بن علی قلقشندی، مآثر الانافه، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
المُعْتَزّ باللـه
[۴۹] حسین‌ بن محمد دیاربکری، ج۲، ص۳۲۲، تارخ الخمیس، قاهره، ۱۲۸۳ق.
و المُتَعَزّز باللـه
[۵۰] علی‌ بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۲۹۰، بیروت، دارصعب.
خوانده و نقش خاتم او را «تَوَکَّلْتُ عَلَی الحَیّ القَیُّوم» و «ابراهیمُ یَثِقُ باللـه»
[۵۱] احمد بن علی قلقشندی، مآثر الانافه، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
نوشته‌اند، اما با توجه به این نکته که گویا انتخاب القاب برای خلیفگان از روزگار عباسیان رواج یافته است، بعید نیست القابی که برای امویان ذکر کرده‌اند، بر ساختۀ مورخان بعد باشد. به هر حال خلافت ابراهیم که مقارن با نابسامانی‌ها و آغاز فروپاشی امویان بود،
[۵۲] محمد بن علی ابن طقطقی، تاریخ فخری، ج۱، ص۱۸۳، ترجمۀ وحید گلپایگانی، تهران، ۱۳۶۰ش.
[۵۳] علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۰، بیروت، ۱۳۸۵ق.
از سوی مورخان چندان با اهمیت تلقی نشده است و اگرچه طبری نام او را مستقلاً در شمار خلفای اموی ذکر کرده، ولی مسعودی از او و برادرش یزید در یک‌جا سخن رانده است.

دربارۀ نام مادر ابراهیم نیز میان نویسندگان اختلاف است. بعضی از مورخان متأخر‌تر چون ابن بابه
[۵۴] احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، ج۱، ص۱۵۱، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
شاه آفرید دختر فیروز ابن یزدگرد را مادر ابراهیم و یزید دانسته‌اند، در حالیکه طبری او را در زمرۀ کنیزان
[۵۵] طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
آورده است و یعقوبی
[۵۶] احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
او را سُعار،
[۵۷] مسعودی علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۶، بیروت، ۱۳۸۵ق.
دِبره و برخی نیز نعم
[۵۸] عبدالرحمن اربلی، خلاصه الذهب المسبوک، ج۱، ص۴۶، به کوشش مکی سید جاسم، بغداد، ۱۹۶۴م.
و نعمه و خِشْف
[۵۹] ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۴۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
نامیده‌اند. سیوطی نیز به روایت از ابن عساکر گفته است که ابراهیم و مروان‌ بن حمار هر دو برادر و از یک کنیز، ‌زاده شده‌اند، اما قلقشندی
[۶۰] احمد بن علی قلقشندی، مآثر الانافه، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
بدون اشاره به برادری آن دو، نام مادر مروان را لبابه، کنیز ابراهیم‌ بن مالک اشتر ذکر کرده است.

ابراهیم‌ بن ابی جمعه کاتب ابراهیم بود و ثبت‌ بن نعیم الحارثی (الجذامی) ریاست دیوان فلسطین را به عهده داشت.
[۶۱] محمد بن عبوس جهشیاری، الوزراء والکتاب، ج۱، ص۴۵، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
محمد بن ذُؤَیْب فُقَیْمی شاعر، معروف به العمانی، از ستایشگران ابراهیم و از شاعران دربار او بوده است.
[۶۲] عبداللـه‌ بن مسلم ابن قتیبه، الشعر والشعراء، ج۲، ص۶۴۱، بیروت، ۱۹۶۴م.
[۶۳] عبداللـه‌ بن مسلم ابن قتیبه، الشعر والشعراء، ج۲، ص۶۴۲، بیروت، ۱۹۶۴م.


(۱) ابن اثیر، الکامل، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۲) احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
(۳) ابن خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۴) محمد بن علی ابن طقطقی، تاریخ فخری، ترجمۀ وحید گلپایگانی، تهران، ۱۳۶۰ش.
(۵) احمد بن محمد ابن عبدربه، عقدالفرید، به کوشش احمد امن و دیگران، قاهره، ۱۹۴۸م.
(۶) عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۰ق.
(۷) عبداللـه‌ بن مسلم ابن قتیبه، الشعر والشعراء، بیروت، ۱۹۶۴م.
(۸) عبداللـه‌ بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.
(۹) ابن کثیر، البدایه والنهایه، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۱۰) عبدالرحمن اربلی، خلاصه الذهب المسبوک، به کوشش مکی سید جاسم، بغداد، ۱۹۶۴م.
(۱۱) محمد بن عبوس جهشیاری، الوزراء والکتاب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
(۱۲) حسین‌ بن محمد دیاربکری، تارخ الخمیس، قاهره، ۱۲۸۳ق.
(۱۳) ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۲م.
(۱۴) خلیل‌ بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، به کوسس س دیدرینگ، بیروت، ۱۹۷۲م.
(۱۵) طبری، تاریخ، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
(۱۶) احمد بن علی قلقشندی، مآثر الانافه، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
(۱۷) علی‌ بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، بیروت، دارصعب.
(۱۸) علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، بیروت، ۱۳۸۵ق.
(۱۹) احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق.

۱. ↑ احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۵، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۲. ↑ احمد بن محمد ابن عبدربه، عقدالفرید، ج۴، ص۴۶۵، به کوشش احمد امن و دیگران، قاهره، ۱۹۴۸م.
۳. ↑ عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، ج۱، ص۱۶۷، قاهره، ۱۳۵۰ق.
۴. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۳۴، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۵. ↑ ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۱۰، ص۱۳، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    
۶. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۶۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۷. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۰۸، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
۸. ↑ محمد بن علی ابن طقطقی، تاریخ فخری، ج۱، ص۱۸۳، ترجمۀ وحید گلپایگانی، تهران، ۱۳۶۰ش.
۹. ↑ محمد بن علی ابن طقطقی، تاریخ فخری، ج۱، ص۱۸۴، ترجمۀ وحید گلپایگانی، تهران، ۱۳۶۰ش.
۱۰. ↑ ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۲م.    
۱۱. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۱۲. ↑ ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۲م.    
۱۳. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۲۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
۱۴. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۵۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۱۵. ↑ عبدالله‌ بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.    
۱۶. ↑ عبدالله‌ بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۳۶۸، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.    
۱۷. ↑ احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۱۸. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۶، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۱۹. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۲۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
۲۰. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۲۱. ↑ احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۲۲. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۷، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۲۳. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۲۲، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
۲۴. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۸-۱۸۷۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۲۵. ↑ احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۲۶. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۹، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۲۷. ↑ احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، ج۱، ص۲۷۰، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
۲۸. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۸۰، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۲۹. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۳۰. ↑ احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، ج۱، ص۲۷۱، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
۳۱. ↑ احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۳۲. ↑ عبدالله‌ بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، ج۱، ص۳۶۸، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.    
۳۳. ↑ احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۳۴. ↑ ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال، ج۱، ص۳۵۱، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۲م.    
۳۵. ↑ علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۶، بیروت، ۱۳۸۵ق.
۳۶. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۹۲، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۳۷. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۳۲۴، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
۳۸. ↑ خلیل‌ بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ج۶، ص۱۶۴، به کوسس س دیدرینگ، بیروت، ۱۹۷۲م.
۳۹. ↑ احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، ج۱، ص۲۷۰، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
۴۰. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۹۳، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۴۱. ↑ ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۱۰، ص۲۴، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    
۴۲. ↑ طبری، تاریخ، ج۳، ص۴۱، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۴۳. ↑ احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۴۴. ↑ علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۴۵، بیروت، ۱۳۸۵ق.
۴۵. ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۴۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
۴۶. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۴۳۰، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
۴۷. ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۵، ص۴۳۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
۴۸. ↑ احمد بن علی قلقشندی، مآثر الانافه، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
۴۹. ↑ حسین‌ بن محمد دیاربکری، ج۲، ص۳۲۲، تارخ الخمیس، قاهره، ۱۲۸۳ق.
۵۰. ↑ علی‌ بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۲۹۰، بیروت، دارصعب.
۵۱. ↑ احمد بن علی قلقشندی، مآثر الانافه، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
۵۲. ↑ محمد بن علی ابن طقطقی، تاریخ فخری، ج۱، ص۱۸۳، ترجمۀ وحید گلپایگانی، تهران، ۱۳۶۰ش.
۵۳. ↑ علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۰، بیروت، ۱۳۸۵ق.
۵۴. ↑ احمد بن علی ابن بابه، رأس مال النّدیم، ج۱، ص۱۵۱، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‌ ۱۷۵.
۵۵. ↑ طبری، تاریخ، ج۲، ص۱۸۷۵، به کوشش یان دخویه، لیدن، ۱۸۸۵-۱۸۸۹م.
۵۶. ↑ احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
۵۷. ↑ مسعودی علی‌ بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۲۲۶، بیروت، ۱۳۸۵ق.
۵۸. ↑ عبدالرحمن اربلی، خلاصه الذهب المسبوک، ج۱، ص۴۶، به کوشش مکی سید جاسم، بغداد، ۱۹۶۴م.
۵۹. ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۴۴۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
۶۰. ↑ احمد بن علی قلقشندی، مآثر الانافه، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
۶۱. ↑ محمد بن عبوس جهشیاری، الوزراء والکتاب، ج۱، ص۴۵، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
۶۲. ↑ عبداللـه‌ بن مسلم ابن قتیبه، الشعر والشعراء، ج۲، ص۶۴۱، بیروت، ۱۹۶۴م.
۶۳. ↑ عبداللـه‌ بن مسلم ابن قتیبه، الشعر والشعراء، ج۲، ص۶۴۲، بیروت، ۱۹۶۴م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم بن ولید»، ج۲، ص۶۶۶.    



جعبه ابزار