• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن ناظر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اِبنِ ناظِرُ الْجَیْش، تقی‌الدین عبد‌الرحمن‌ بن محمد بن یوسف تَیْمی (۷۲۵-۷۸۶ق/۱۳۲۵-۱۳۸۴م)، قاضی ، ادیب و کاتب شافعی مذهب دربار ممالیک مصر است.


او در قاهره زاده شد. پدرش قاضی محب‌الدین محمد (۶۹۷-۷۷۸ق/۱۲۹۸-۱۳۷۶م) که به صفات نیک و مکارم اخلاق شهرت داشت، ناظر سپاه مصر بود و در مدرسۀ منصوریه نیز تدریس می‌کرد. وی بر کتب التسهیل و التلخیص شروحی نوشته و کتاب تمهیدالقواعد را تألیف کرده که نسخه‌ای خطی از آن در رباط موجود است.
[۱] ابن‌جزری محمدبن محمد، غایه‌النهایه، ج۲، ص۲۴۸، به کوشش گ برگشتر سر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۷۶م.
[۲] ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، طبقات‌الشافعیه، ج۳، ص۳، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۳] ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، طبقات‌الشافعیه، ج۳، ص۴۶، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۴] ابن‌حجر، ج۶، ص۴۵-۴۶.
[۵] سیوطی، بغیه‌الوعاه، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۶] سیوطی، بغیه‌الوعاه، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۷] سیوطی، حسن المحاضره، ج۱، ص۵۳۷، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۸] زرکلی، اعلام، ج۷، ص۱۵۳.


عبدالرحمن تحصیلات خود را ابتدا نزد پدر آغاز کرد. سپس از یوسف دَلّاصی حدیث شنید و خود نیز به روایت آن پرداخت.
[۹] ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، ج۳، ص۱۴۵، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
[۱۰] ابن‌عماد عبدالحی‌بن احمد، شذرات‌الذهب، ج۶، ص۲۹۱، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.


عبدالرحمن پس از فوت پدر به جای او نشست و ناظرالجیش شد. در ۷۷۹ق از مقام خویش عزل گردید و بار دیگر در ۷۸۰ق به آن مقام گمارده شد.
[۱۱] ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، ج۳، ص۱۴۵، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
[۱۲] ابن‌تغری بردی، النجوم، ج۱۱، ص۱۵۲.
اما باز در ۷۸۶ق برکنار شد.

گویند سبب عزل وی آن بود که در دادن اقطاع به فردی از قبیلۀ آل فضل زیاده‌روی کرده بود. از این‌رو، سلطان ظاهر برقوق سخت بر وی خشم گرفت و با دوات بر سر وی کوفت و دستور داد تا او را ۳۰۰ ضربه تازیانه زنند و جبۀ قضا و دواتش را بستانند. وی ۳ روز پس از این ماجرا وفات یافت. گویند سلطان از کار خود سخت پشیمان گشت.
[۱۳] ابن‌تغری بردی، النجوم، ج۱۱، ص۳۰۱.
[۱۴] ابن‌صیرفی علی‌بن داوود، نزهه‌التفوس و الابدان، ج۱، ص۹۶، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰م.
[۱۵] ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، ج۳، ص۱۳۵، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
[۱۶] ابن‌ایاس محمدبن احمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۳۴۷، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
عبدالرحمن را در آرامگاه پدرش، واقع در خارج باب‌البَرْقیه در قاهره به خاک سپردند.
[۱۷] ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، ج۳، ص۱۴۵، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.

مرگ دلخراش او مصریان را سخت اندوهناک کرد و شهاب‌الدین احمد بن عطار در رثای او قصیده‌ای سرود.
[۱۸] ابن‌ایاس محمدبن احمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۳۴۷، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.


شهرت قاضی عبدالرحمن مدیون کتاب دستور او با عنوان تثقیف التعریف است که خود تکمله‌ای بر کتاب التعریف بالمصطلح الشریف یا عرف التعریف،
[۱۹] حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۴۲۱.
نوشتۀ فضل‌اللّه عدوی عمری است.
[۲۰] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۱، ص۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
وی در مقدمۀ کتاب تصریح می‌کند که آن را برای پسرش احمد مصری که کاتب الدرج الشریف (کاتب طومارها و نامه‌های حکومتی و دیوانی) بوده، تألیف کرده است.
[۲۱] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۱، ص۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.


قلقشندی در صبح الاعشی
[۲۲] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۱، ص۸-۱۰، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
به بحث دربارۀ این کتاب پرداخته، اظهار می‌دارد که کتاب خود را براساس دو کتاب التعریف ابن‌فضل‌اللّه و التثقیف ابن‌ ناظرالجیش نوشته و سپس موضوع‌هایی را که در آن‌ها نبوده، به کتاب خود افزوده است. وی اضافه می‌کند که این دو کتاب دستور مکمل یکدیگرند و با داشتن یکی از آن دو، از دیگری بی‌نیاز نمی‌توان بود علاوه بر این، وی در جای‌جای کتاب، به مقایسۀ این دو دستور و کتب مشابه دیگر پرداخته و محسنات و عیوب هریک را برشمرده است.
[۲۳] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۱، ص۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۲۴] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۴۷۲، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۲۵] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۰۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۲۶] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۰۷، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۲۷] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۰۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۲۸] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۸، ص۱۸۴-۱۹۴، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.

این اثر که به گفتۀ مؤلف دربرگیرندۀ نامه‌های حکومتی است، در ۷۷۸ق به اتمام رسیده است و علاوه بر آنچه گفته شد، شامل اطلاعاتی دربارۀ تاریخچه و وضع شهرها، ولایات، قلعه‌ها، عاملان، والیان، حکام، سلاطین، علما و اسامی آنان است و مؤلف در آن از الفاظ و مدارج و رتبه‌های کارگزاران، قبایل و سران آنها، نحوۀ مکاتبه با هریک از ایشان، همراه با صفات و مدایح و القاب و ادعیه و عناوین مناسب با حال و مقام مخاطبان، همچنین از نوع اوراقِ نامه‌ها و نشانها و علائم روی آن‌ها و قطعِ نامه‌ها و انواع قلم و نیز از قسم نامه‌ها، امان نامه‌ها و صلح‌نامه‌ها، به تفصیل سخن رانده است.
[۲۹] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۱۰۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۰] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۱۰۷، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۱] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۱۱۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۲] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۰۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۳] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۱۰، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۴] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۱۳، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۵] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۱۴، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۶] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۲۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۷] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۲۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۸] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۳۴۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۳۹] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۴۷۲، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۰] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
ابن‌ناظر الجیش در کتاب خود همچنین به طول و عرض جغرافیایی شهرها اشاره کرده و مساجد، بازارها، باغها، حمامها و آب و هوای هر ناحیه را ذکر کرده و از مکاتبات با بلاد ایران ، شام ، حلب، ترکمان، بلاد غرب و ملوک کفر از جمله روم نمونه‌هایی آورده است.
[۴۱] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۳۴۷، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۲] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۳۴۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۳] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۲۹، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۴] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۳۴، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۵] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۳۷، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۶] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۴۳، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۷] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۴۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۸] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۸، ص۲۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۴۹] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۸، ص۲۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۵۰] قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۸، ص۳۲، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.

همۀ مطالب کتاب تثقیف که به برخی از آن‌ها اشاره شد، مانند کتاب التعریف دارای ۷ بخش است. از این اثر چهار نسخۀ خطی بر جای مانده است این کتاب توسط الدارالمصریه اللبنانیه در قاهره به چاپ رسیده است.



(۱) ابن‌ایاس محمدبن احمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲) ابن‌تغری بردی، النجوم.
(۳) ابن‌جزری محمدبن محمد، غایه‌النهایه، به کوشش گ برگشتر سر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۷۶م.
(۴) ابن‌صیرفی علی‌بن داوود، نزهه‌التفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰م.
(۵) ابن‌عماد عبدالحی‌بن احمد، شذرات‌الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۶) ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
(۷) ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، طبقات‌الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۸) حاجی خلیفه، کشف.
(۹) زرکلی، اعلام.
(۱۰) سیوطی، بغیه‌الوعاه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۱) سیوطی، حسن المحاضره، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۱۲) قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.

۱. ↑ ابن‌جزری محمدبن محمد، غایه‌النهایه، ج۲، ص۲۴۸، به کوشش گ برگشتر سر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۷۶م.
۲. ↑ ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، طبقات‌الشافعیه، ج۳، ص۳، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۳. ↑ ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، طبقات‌الشافعیه، ج۳، ص۴۶، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۴. ↑ ابن‌حجر، ج۶، ص۴۵-۴۶.
۵. ↑ سیوطی، بغیه‌الوعاه، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۶. ↑ سیوطی، بغیه‌الوعاه، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۷. ↑ سیوطی، حسن المحاضره، ج۱، ص۵۳۷، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۸. ↑ زرکلی، اعلام، ج۷، ص۱۵۳.
۹. ↑ ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، ج۳، ص۱۴۵، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
۱۰. ↑ ابن‌عماد عبدالحی‌بن احمد، شذرات‌الذهب، ج۶، ص۲۹۱، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۱۱. ↑ ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، ج۳، ص۱۴۵، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
۱۲. ↑ ابن‌تغری بردی، النجوم، ج۱۱، ص۱۵۲.
۱۳. ↑ ابن‌تغری بردی، النجوم، ج۱۱، ص۳۰۱.
۱۴. ↑ ابن‌صیرفی علی‌بن داوود، نزهه‌التفوس و الابدان، ج۱، ص۹۶، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰م.
۱۵. ↑ ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، ج۳، ص۱۳۵، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
۱۶. ↑ ابن‌ایاس محمدبن احمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۳۴۷، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۷. ↑ ابن‌قاضی شهبه ابوبکربن احمد، تاریخ، ج۳، ص۱۴۵، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
۱۸. ↑ ابن‌ایاس محمدبن احمد، بدائع الزهور، ج۱، ص۳۴۷، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۹. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۴۲۱.
۲۰. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۱، ص۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۱. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۱، ص۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۲. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۱، ص۸-۱۰، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۳. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۱، ص۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۴. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۴۷۲، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۵. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۰۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۶. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۰۷، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۷. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۰۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۸. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۸، ص۱۸۴-۱۹۴، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۲۹. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۱۰۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۰. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۱۰۷، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۱. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۱۱۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۲. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۰۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۳. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۱۰، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۴. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۱۳، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۵. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۱۴، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۶. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۲۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۷. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۴، ص۲۲۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۸. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۳۴۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۳۹. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۴۷۲، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۰. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۱. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۳۴۷، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۲. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۵، ص۳۴۸، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۳. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۲۹، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۴. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۳۴، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۵. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۳۷، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۶. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۴۳، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۷. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۴۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۸. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۸، ص۲۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۴۹. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۸، ص۲۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۵۰. ↑ قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۸، ص۳۲، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ناظر الجیش»، ج۵، ص۱۸۴۵.    

قلقشندی احمدبن علی، صبح الاعشی، ج۶، ص۱۴۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.



جعبه ابزار