ابن ناظر الجیش1
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبنِ ناظِرُ الْجَیْش، تقی‌الدین عبدالرحمن بن محمد بن یوسف تَیْمی (۷۲۵-۷۸۶ق/۱۳۲۵-۱۳۸۴م)،
قاضی ، ادیب و کاتب
شافعی مذهب دربار ممالیک مصر است.
او در قاهره زاده شد. پدرش قاضی محب‌الدین محمد (۶۹۷-۷۷۸ق/۱۲۹۸-۱۳۷۶م) که به صفات نیک و مکارم اخلاق شهرت داشت، ناظر سپاه مصر بود و در مدرسۀ منصوریه نیز تدریس می‌کرد. وی بر کتب
التسهیل و
التلخیص شروحی نوشته و کتاب
تمهیدالقواعد را تألیف کرده که نسخه‌ای خطی از آن در رباط موجود است.
عبدالرحمن تحصیلات خود را ابتدا نزد پدر آغاز کرد. سپس از یوسف دَلّاصی
حدیث شنید و خود نیز به روایت آن پرداخت.
عبدالرحمن پس از فوت پدر به جای او نشست و ناظرالجیش شد. در ۷۷۹ق از مقام خویش عزل گردید و بار دیگر در ۷۸۰ق به آن مقام گمارده شد.
اما باز در ۷۸۶ق برکنار شد.
گویند سبب عزل وی آن بود که در دادن
اقطاع به فردی از قبیلۀ آل فضل زیاده‌روی کرده بود. از این‌رو، سلطان ظاهر برقوق سخت بر وی خشم گرفت و با
دوات بر سر وی کوفت و دستور داد تا او را ۳۰۰ ضربه تازیانه زنند و جبۀ
قضا و دواتش را بستانند. وی ۳ روز پس از این ماجرا وفات یافت. گویند سلطان از کار خود سخت پشیمان گشت.
عبدالرحمن را در آرامگاه پدرش، واقع در خارج باب‌البَرْقیه در قاهره به خاک سپردند.
مرگ دلخراش او مصریان را سخت اندوهناک کرد و شهاب‌الدین احمد بن عطار در رثای او قصیده‌ای سرود.
شهرت قاضی عبدالرحمن مدیون کتاب دستور او با عنوان
تثقیف التعریف است که خود تکمله‌ای بر کتاب
التعریف بالمصطلح الشریف یا
عرف التعریف،
نوشتۀ
فضل‌اللّه عدوی عمری است.
وی در مقدمۀ کتاب تصریح می‌کند که آن را برای پسرش
احمد مصری که کاتب
الدرج الشریف (کاتب طومارها و نامه‌های حکومتی و دیوانی) بوده، تألیف کرده است.
قلقشندی در
صبح الاعشی به
بحث دربارۀ این کتاب پرداخته، اظهار می‌دارد که کتاب خود را براساس دو کتاب التعریف ابن‌فضل‌اللّه و التثقیف ابن ناظرالجیش نوشته و سپس موضوع‌هایی را که در آنها نبوده، به کتاب خود افزوده است. وی اضافه می‌کند که این دو کتاب دستور مکمل یکدیگرند و با داشتن یکی از آن دو، از دیگری بی‌نیاز نمی‌توان بود علاوه بر این، وی در جای‌جای کتاب، به مقایسۀ این دو دستور و کتب مشابه دیگر پرداخته و محسنات و عیوب هریک را برشمرده است.
این اثر که به گفتۀ مؤلف دربرگیرندۀ نامه‌های حکومتی است، در ۷۷۸ق به اتمام رسیده است و علاوه بر آنچه گفته شد، شامل اطلاعاتی دربارۀ تاریخچه و وضع شهرها، ولایات، قلعه‌ها، عاملان، والیان، حکام، سلاطین، علما و اسامی آنان است و مؤلف در آن از الفاظ و مدارج و رتبه‌های کارگزاران، قبایل و سران آنها، نحوۀ مکاتبه با هریک از ایشان، همراه با صفات و مدایح و القاب و
ادعیه و عناوین مناسب با حال و مقام مخاطبان، همچنین از نوع اوراقِ نامه‌ها و نشانها و علائم روی آنها و قطعِ نامه‌ها و انواع قلم و نیز از قسم نامه‌ها، امان نامه‌ها و صلح‌نامه‌ها، به تفصیل سخن رانده است.
ابن ناظر الجیش در کتاب خود همچنین به طول و عرض جغرافیایی شهرها اشاره کرده و مساجد، بازارها، باغها، حمامها و آب و هوای هر ناحیه را ذکر کرده و از مکاتبات با بلاد
ایران ،
شام ، حلب، ترکمان، بلاد غرب و
ملوک کفر از جمله
روم نمونه‌هایی آورده است.
همۀ مطالب کتاب تثقیف که به برخی از آنها اشاره شد، مانند کتاب التعریف دارای ۷ بخش است. از این اثر چهار نسخۀ خطی بر جای مانده است این کتاب توسط الدار المصریه اللبنانیه در قاهره به چاپ رسیده است.
(۱) ابن ایاس، محمد بن احمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲) ابن تغری بردی، النجوم.
(۳) ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشتر سر، قاهره، ۱۳۵۲ق/۱۹۷۶م.
(۴) ابن صیرفی، علی بن داوود، نزهة التفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۰م.
(۵) ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۶) ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
(۷) ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۸) حاجی خلیفه، کشف.
(۹) زرکلی، اعلام.
(۱۰) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۱) سیوطی، حسن المحاضره، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۱۲) قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ناظر الجیش»، ج۵، ص۱۸۴۵.
