• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن ‌ابی ‌الحدید

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ اَبی‌ الْحَدید، عزالدین‌ ابوحامد عبدالحمید بن‌ هبةالله‌ بن‌ محمد بن‌ محمد بن‌ محمد بن‌ حسین‌ بن‌ ابی‌ الحدید مداینی‌، دانشمند، شاعر، ادیب‌، فقیه‌ شافعی ‌ و اصولی‌ معتزلی ‌ (اوّل‌ ذیحجه ۵۸۶ - ۶۵۶ق‌/۳۰ دسامبر ۱۱۹۰- ۱۲۵۸م‌) می‌باشد.



وی‌ در مداین ‌ دیده‌ به‌ جهان‌ گشود و در همان‌ شهر پرورش‌ یافت‌. علم‌ کلام‌ و اصول ‌ آموخت‌. پدرش‌ قاضی ‌ مداین‌ بود.


عزالدین‌ در کودکی‌ و به‌ قولی‌ در جوانی‌ به‌ بغداد رفت‌ و در آن‌ شهر در محضر علما و بزرگان‌ مشهور بغداد که‌ بیشتر آن‌ها شافعی ‌ مذهب‌ بودند، به‌ قرائت‌ کتب‌ و اندوختن‌ دانش‌ پرداخت‌ و در محافل‌ علمی‌ و ادبی‌ شرکت‌ جست‌ و به‌ قول‌ صاحب‌ نسمة السحر ، معتزلی‌ جاحظی‌ شد.
[۱] ابوالفضل‌ ابراهیم‌، محمد، ج۱، ص۱۵، مقدمه‌ بر شرح‌ نهج‌ البلاغة، (نک: ابن‌ ابی‌ الحدید در همین‌ مآخذ).
نیز از ابوالبقاء عکبری‌ و ابوالخیر مصدق‌ بن‌ شبیب‌ واسطی‌ ادب‌ آموخت‌
[۲] عباس‌، احسان‌، ج۷، ص۳۴۲، تعلیقات‌ بر وفیات‌ الاعیان‌ ابن‌ خلکان‌.
و به‌ مناسبت‌ نزدیکی‌ عقیدتی‌ با ابن‌ علقمی‌ (د ۶۵۶ق‌/۱۲۵۸م‌) وزیر ادیب‌ و دانشمند مستعصم ‌ آخرین‌ خلیفه‌ عباسی‌ در شمار کاتبان‌ دیوان‌ دارالخلافه‌ درآمد. از این‌ رو ابن‌ ابی‌ الحدید قصاید السبع‌ و شرح‌ نهج‌البلاغه را به‌ نام‌ او نوشت‌.


در ۶۴۲ق‌/۱۲۴۴م‌ در نخستین‌ یورش‌های‌ مغول ‌ به‌ بغداد که‌ سپاه‌ عباسی‌ به‌ فرماندهی‌ شرف‌الدین‌ اقبال‌ شرابی‌ سپهسالار مستعصم‌ بالله‌ سپاه ‌ مغول‌ را شکست‌ داد، ابن‌ ابی‌ الحدید پیروزی‌ سپاه‌ بغداد را نتیجه تدبیر ابن‌ علقمی‌ دانست‌ و قصیده‌ای‌ در تهینت‌ و ستایش‌ وی‌ سرود که‌ ابیاتی‌ از آن‌ در شرح‌ نهج‌ البلاغه ثبت‌ است‌.


وی‌ ابتدا کتابت‌ دارالتشریفات‌ را برعهده‌ داشت‌. در ۶۲۹ق‌ به‌ کتابت‌ خزانه‌ منصوب‌ شد و مدتی‌ بعد کاتب‌ دیوان‌ گردید. در صفر ۶۴۲/ژوئیه‌ ۱۲۴۴ به‌ عنوان‌ ناظر حلّه‌ تعیین‌ شد. سپس‌ «خواجه امیر علاءالدین‌ طَبّرْس‌ گردید و پس‌ازآن‌ ناظر بیمارستان‌عضدی‌ و سرانجام‌ ناظر کتابخانه‌های‌ بغداد شد
[۵] ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌، ج ۴(۱)، ص۱۹۰-۱۹۱، تلخیص‌ مجمع‌ الا¸داب‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۹۶۳م‌.
[۶] عباس‌، احسان‌، ج۷، ص۳۴۲، تعلیقات‌ بر وفیات‌ الاعیان‌ ابن‌ خلکان‌.
[۷] ابوالفضل‌ ابراهیم‌، محمد، ج۱، ص۱۵، مقدمه‌ بر شرح‌ نهج‌ البلاغة، (نک: ابن‌ ابی‌ الحدید در همین‌ مآخذ).



ابن‌ ابی‌ الحدید در شعر طبعی‌ رسا داشت‌ و در انواع‌ مضامین‌ شعر می‌گفت‌؛ ولی‌ مناجات‌ و اشعار عرفانی‌ او مشهورتر است‌. اطلاعات‌ او درباره تاریخ‌ صدر اسلام‌ نیز گسترده‌ بود. علامه حلی‌ (د ۷۲۶ق‌/ ۱۳۲۶م‌) از پدر خود، و او از ابن‌ ابی‌ الحدید روایت‌ کرده‌اند.


وی‌ در اصول‌ معتزلی‌ و در فروع‌ شافعی‌ بود و گفته‌ شده‌ است‌ که‌ مشربی‌ میان‌ تسنن ‌ و تشیع ‌ برگزیده‌ بود. در مباحث‌ عقیدتی‌ خود در شرح‌ نهج‌ البلاغه به‌ موافقت‌ با جاحظ تصریح‌ دارد به‌ همین‌ لحاظ او را معتزلی‌ جاحظی‌ شمرده‌اند.
بررسی‌ شرح‌ نهج‌البلاغه او نشان‌ می‌دهد که‌ برخلاف‌ نظر ابن‌ کثیر که‌ وی‌ را شیعی‌ غالی‌ شمرده‌ است‌، می‌توان‌ او را معتزلی‌ معتدلی‌ دانست‌.


او در آغاز کتابش‌ اتفاق‌ همه شیوخ‌ معتزلی‌ خود (متقدمان‌، متأخران‌، بصریان‌ و بغدادیان‌) را بر صحت‌ شرعی‌ بیعت ‌ با ابوبکر نقل‌ می‌کند و تصریح‌ می‌نماید که‌ از رسول‌ خدا نصّی ‌ بر آن‌ بیعت‌ وارد نشده‌، بلکه‌ تنها انتخاب‌ مردم‌ که‌ هم‌ به‌ اجماع ‌ و هم‌ به‌ غیراجماع‌ راه‌ تعیین‌ پیشوا شمرده‌ شده‌، موجب‌ صحت‌ آن‌ است‌، اما ابن‌ ابی‌ الحدید به‌ پیروی‌ از مکتب‌ معتزله بغداد علی ‌ علیه‌السلام را افضل‌ از خلفای‌ سه‌ گانه‌ می‌داند و تصریح‌ می‌کند که‌ آن‌ حضرت‌ هم‌ در کثرت‌ ثواب‌ و هم‌ در فضیل‌ و خصال‌ حمیده‌ از دیگران‌ افضل‌ است‌. لیکن‌ به‌ عقیده وی‌ افضلیت‌ امام‌ ضروری‌ نیست‌ و در خطبه آغاز کتاب‌ در همین‌ معنی‌ گفته‌ است‌: سپاس‌ خداوندی‌ را که‌ مفضول‌ را بر افضل‌ مقدم‌ داشت‌.


تألیفات‌ ابن‌ الحدید را تا ۱۵ اثر برشمرده‌اند که‌ مشهورترین‌ آنها به‌ این‌ شرح‌ است‌:

۸.۱ - شرح‌ نهج‌ البلاغه

این‌ اثر را در ۲۰ جزء به‌ نام‌ ابن‌ علقمی‌ وزیر تألیف‌ کرد. عمده شهرت‌ و معروفیت‌ ابن‌ ابی‌ الحدید به‌ سبب‌ تألیف‌ این‌ کتاب‌ است‌ که‌ حاوی‌ مجموعه عظیمی‌ از ادب‌ و تاریخ‌ و کلام‌ و فرهنگ‌ اسلامی‌ است‌. وی‌ این‌ شرح‌ را در اول‌ رجب ‌ ۶۴۴ق‌/۱۲ نوامبر ۱۲۴۶م‌ آغاز کرد و در آخر صفر ۶۴۹ق‌/۲۳ مة ۱۲۵۱م‌ به‌ پایان‌ رسانید و چنانکه‌ خود در آخر کتاب‌ می‌نویسد، تدوین‌ این‌ اثر ۴ سال‌ و ۸ ماه‌ طول‌ کشید که‌ برابر است‌ با مدت‌ خلافت‌ حضرت‌ علی‌ علیه‌السلام. ابن‌ علقمی‌ به‌ پاداش‌ این‌ خدمت‌، هدایایی‌ گران‌ قیمت‌ به‌ او بخشید.
[۱۵] هندوشاه‌ بن‌ سنجر، تجارب‌ السلف‌، ج۱، ص۳۵۸-۳۵۹، به‌ کوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، ۱۳۵۷ش‌.
این‌ شرح‌ در واقع‌ وسیله‌ای‌ بود برای‌ ارائه‌ و بیان‌ دانش‌هایی‌ که‌ ابن‌ ابی‌ الحدید در فنون‌ مختلف‌ داشت‌. همچنین‌ وی‌ بسیاری‌ از آراءِ معتزله‌ را در آن‌ گنجانیده‌ است‌. شرح‌ مذکور از نظر موضوع‌ و مزایای‌ ادبی‌ و تاریخی‌ اهمیت‌ خاص‌ دارد؛ زیرا ابن‌ ابی‌ الحدید که‌ در زمان‌ مغولان‌ می‌زیسته‌، گزارش‌ مبسوطی‌ از ابتدای‌ خروج‌ مغول‌ و فتح‌ ماوراءالنهر و خراسان ‌ و عراق ‌ و دیگر نواحی‌ و هجوم‌ آنان‌ به‌ بغداد در کتاب‌ خود نوشته‌ است‌ که‌ از منابع‌ مهم‌ تاریخ‌ در این‌ موضوع‌ به‌ شمار می‌آید.

۸.۱.۱ - منابع مورد استفاده

او در این‌ کتاب‌ غیر از کتاب‌های‌ مشهوری‌ چون‌ تاریخ‌ طبری ‌ و سیره ابن‌ هشام‌ و اغانی‌ و کتب‌ معروف‌ دیگر که‌ در دسترس‌ هستند، از کتاب‌های‌ نادری‌ استفاده‌ کرده‌ که‌ امروزه‌ بعضی‌ از آن‌ها از میان‌ رفته‌اند و یا در دسترس‌ ما نیستند، چون‌ کتاب‌ المقالات‌ تألیف‌ زرقان‌ شاگرد ابراهیم‌ بن‌ سیار نظام‌ و کتاب‌ المقالات‌ ابوالقاسم‌ کعبی ‌ بلخی‌ و کتاب‌ فضایل‌ امیرالمؤمنین ‌ علی‌ علیه‌السلام از احمد بن‌ حنبل ‌ و کتاب‌ الجمل‌ هشام‌ بن‌ محمد کاتبی ‌ و کتاب‌ النکت‌ از ابراهیم‌ بن‌ سیار نظام‌.
[۱۷] زریات‌ خویی‌، عباس‌، ج۱، ص۶۹ -۷۰، بزم‌آورد، تهران‌، ۱۳۶۷ش‌.


۸.۱.۲ - شیوه نگارش

ابن‌ ابی‌ الحدید به‌ مباحث‌ ادبی‌ نیز پرداخته‌ و از جمله‌ به‌ ایرادات‌ کسانی‌ که‌ بر وجود سجع ‌ در نهج‌ البلاغه خرده‌ گرفته‌اند، به‌ تفصیل‌ پاسخ‌ گفته‌ است‌. وی‌ همچنین‌ سراسر سخنان‌ علی‌ علیه‌السلام را به‌ جسم‌ بسیطی‌ که‌ قسمت‌های‌ گوناگون‌ آن‌ در ماهیت‌ با یکدیگر اختلافی‌ ندارند، و نیز به‌ قرآن‌ کریم‌ که‌ اول‌، وسط و آخر، و هر سوره ‌ و هر آیه آن‌ در مأخذ و شیوه‌ و فن‌ و روش‌ و نظم‌ مانند یکدیگرند، تشبیه‌ می‌کند و با توجه‌ به‌ صحت‌ اسناد برخی‌ از مطالب‌ نهج‌ البلاغه به‌ حضرت‌علی‌ علیه‌السلام، از راه‌ تواتر، و به‌ ویژه‌ به‌ دلیل‌ آنکه‌ اغلب‌ مورخین‌ غیر شیعه‌ نیز بسیاری‌ از خطب‌ این‌ کتاب‌ را به‌ علی‌ علیه‌السلام نسبت‌ داده‌اند، بطلان‌ سخن‌ کسانی‌ را که‌ گفته‌اند نهج‌البلاغه یابخش‌هایی‌ازآن‌، به‌نادرستی ‌به‌ امیرالمؤمنین‌ علیه‌السلام نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌، نتیجه‌ می‌گیرد.

۸.۱.۳ - ردیه بر آن

با اینکه‌ گرایش‌ به‌ تشیع ‌ در شرح‌ نهج‌ البلاغه زیاد است‌، مطالبی‌ نیز در آن‌ هست‌ که‌ با عقاید عمومی‌ شیعه ‌درباره امامت ‌ و مسائل‌ تاریخی‌ مربوط به‌ آن‌ سازگار نیست‌، مثلاً ابن‌ ابی‌ الحدید قبول‌ ندارد که‌ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برخلافت‌ علی‌ علیه‌السلام تنصیص‌ نموده‌ است‌. وجود این‌ قبیل‌ مطالب‌ در این‌ کتاب‌، بعضی‌ از علمای‌ امامیه ‌ را بر آن‌ داشت‌ که‌ ردیه‌هایی‌ بر آن‌ بنویسند؛ از آن‌ جمله‌ است‌: الروح‌، از سید جمال‌الدین‌ احمد بن‌ طاووس‌ حلی‌ (د ۶۷۳ق‌/۱۲۷۴م‌)؛
[۲۱] ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.
(د۱۱۸۶ق‌/۱۷۷۲م‌)؛سلاسل‌ الحدید لتقیید ابن‌ ابی‌ الحدید، از شیخ‌ یوسف‌ بن‌ احمد بن‌ ابراهیم‌ الدرازی‌ البحرانی ‌ (د۱۱۸۶ق‌/۱۷۷۲م‌)؛ الرّد علی‌ ابن‌ ابی‌ الحدید، از شیخ‌ علی‌ بن‌ حسن‌ بلادی‌ بحرانی ‌ که‌ در ۱۳۴۰ق‌/۱۹۲۲م‌ درگذشته‌ است‌
[۲۳] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۲، ص۲۱۰.
[۲۴] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۴، ص۱۵۸-۱۵۹.
[۲۵] استادی‌، رضا، ج۱، ص۳۷- ۳۸، کتابنامه نهج‌ البلاغه‌، تهران‌، بنیاد نهج‌ البلاغه‌.
[۲۶] خطیب‌، عبدالزهراء حسینی‌، ج۱، ص۲۱۷-۲۱۹، مصادر نهج‌ البلاغة و اسانیده‌، بیروت‌، ۱۳۹۵ق‌.
[۲۷] سرکیس، چاپی، ج۱، ص۲۹.
[۲۸] عزّاوی‌، عباس‌، ج۱، ص۲۰، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌ فی‌ العراق‌، ۱۳۸۱ق‌/ ۱۹۶۱م‌.


۸.۱.۴ - وضعیت چاپ و نسخ

شرح‌ نهج‌ البلاغه بارها به‌ چاپ‌ رسیده‌ (مثلاً: تهران ‌، ۱۲۷۱، ۱۳۰۲-۱۳۰۴ق‌؛ قاهره‌، ۱۳۲۹ق‌؛ بیروت‌، ۱۳۷۸ق‌) و به‌ ویژه‌ در میان‌ شیعه‌ از شهرت‌ و اهمیت‌ خاصی‌ برخوردار است‌. یکی‌ از کهن‌ترین‌ نسخه‌های‌ این‌ شرح‌ که‌ صورت‌ اجازه شرح‌ به‌ ابن‌ علقمی‌ را دارد و به‌ احتمال‌ قوی‌ در حیات‌ ابن‌ ابی‌ الحدید کتابت‌ شده‌ است‌، در کتابخانه مرکزی‌ آستان‌ قدس ‌ نگهداری‌ می‌شود.
[۲۹] آستان‌ قدس‌، فهرست‌، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۳.


۸.۲ - الفلک‌ الدائر علی‌ المثل‌ السائر

الفلک‌ الدائر علی‌ المثل‌ السائر، که‌ نقدی‌ است‌ بر کتاب‌ المثل‌ السائر فی‌ ادب‌ الکاتب‌ و الشاعر، از ضیاءالدین‌ ابوالفتح‌ معروف‌ به‌ ابن‌ اثیر جزری موصلی‌ (۵۵۸ -۶۳۷ق‌/۱۱۶۳-۱۲۳۹م‌). این‌ کتاب‌ از آثار مهم‌ در بلاغت‌ و از کتب‌ معتبر در نقد است‌.
[۳۰] ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۳۹۱.
[۳۱] سرکیس، چاپی، ج۱، ص۳۰.


۸.۳ - السبع‌ العلویات‌

السبع‌ العلویات‌ یا قصائد السبع‌ العلویات‌، که‌ ابن‌ ابی‌ الحدید آن‌ را در ۶۱۱ق‌/۱۲۱۴م‌ به‌ نام‌ ابن‌ علقمی ‌ در مداین‌ سرود. موضوع‌ قصاید را مدح‌ پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و علی‌ علیه‌السلام، فتح‌ خیبر ، فتح‌ مکه ‌ و شهادت‌ امام‌ حسین‌ علیه‌السلام تشکیل‌ می‌دهد. این‌ کتاب‌ بارها چاپ‌ شده‌ است‌ ( بمبئی ‌، ۱۳۰۵، ۱۳۱۶ق‌؛ قاهره ‌، ۱۳۱۷ق‌؛ بیروت ‌، ۱۳۷۴ق‌). ابن‌ حماد علوی‌ ، شمس‌الدین‌ محمد بن‌ ابی‌ الرضا ، رضی‌ استرابادی‌ ، (د ۶۸۶ق‌/ ۱۲۸۷م‌)، محفوظ بن‌ وشاح‌ حلی ‌ و جمعی‌ دیگر بر این‌ قصاید شرح‌ نوشته‌اند.
[۳۲] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۳، ص۳۹۱-۳۹۲.


۸.۴ - نظم‌ کتاب‌ الفصیح‌ ثعلب‌

نظم‌ کتاب‌ الفصیح‌ ثعلب‌ که‌ ابن‌ ابی‌ الحدید آن‌ را در یک‌ شبانه‌روز به‌ نظم‌ آورد.
[۳۳] کتبی‌، محمد، ج۲، ص۲۵۹، فوات‌ الوفیات‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۷۳م‌.
این‌ کتاب‌ که‌ اصل‌ آن‌ از ابوالعباس‌ احمد بن‌ یحیی ‌ معروف‌ به‌ ثعلب‌ کوفی ‌ نحوی‌ (۲۰۰-۲۹۱ق‌/ ۸۱۶ -۹۰۴م‌) است‌، کتابی‌ است‌ صغیر الحجم‌ و کثیر الفائده‌ در لغت‌ که‌ مورد توجه‌ بسیار واقع‌ شده‌ است‌.
[۳۴] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۲۷۲-۱۲۷۳، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.


۸.۵ - سایر آثار

از دیگر آثار او کتاب‌ العبقری‌ الحسان‌، در کلام ‌، منطق ‌، طبیعی‌، اصول ‌، تاریخ ‌ و شعر
[۳۵] عباس‌، احسان‌، تعلیقات‌ بر وفیات‌ الاعیان‌ ابن‌ خلکان‌.
تعلیقات‌ بر کتب‌ المحصل‌ در فلسفه‌ و کلام‌ و المحصول‌ در اصول‌ فقه ‌ از امام‌ فخر رازی‌
[۳۶] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۶۱۴- ۱۶۱۵، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
الاعتبارعلی‌کتاب ‌الذریعةفی‌اصول‌الشریعة، از سید مرتضی‌ علم‌الهدی‌ (د ۴۳۶ق‌/۱۰۴۴م‌)؛ شرح‌ مشکلات‌ الغرر از ابوالحسن‌ بصری ‌؛ الوشاح‌ اذهبی‌ فی‌ علم‌ الابی‌ (؟)
[۳۷] فروخ‌، عمر، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
و نیز دیوان‌ او را می‌توان‌ نام‌ برد.
[۳۸] بغدادی‌، اسماعیل‌، ج۱، ص۴۸۴، ایضاح‌ المکنون‌، استانبول‌، ۱۳۶۴ق‌/۱۹۴۵م‌.
[۳۹] حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۷۹۹، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
وی‌ همچنین‌ المستصفی‌ من‌ علم‌ الاصول‌ غزالی ‌ را نقد کرده‌ و آیات‌ البینات‌ زمخشری ‌ در علم‌ کلام‌، منظومه ابن‌ سینا در طب‌ را شرح‌ کرده‌ است‌.


ابن‌ ابی‌ الحدید در حمله هلاکوخان ‌ به‌ بغداد در ۶۵۵ق‌/۱۲۸۵م‌ محکوم‌ به‌ قتل‌ شد و به‌ شفاعت ‌ ابن‌ علقمی‌ و وساطت‌ خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی ‌ از مرگ‌ نجات‌ یافت‌،
[۴۰] هندوشاه‌ بن‌ سنجر، تجارب‌ السلف‌، ج۱، ص۳۵۹، به‌ کوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، ۱۳۵۷ش‌.
ولی‌ روزگارش‌ نپایید و اندکی‌ بعد در بغداد درگذشت‌.


(۱) آستان‌ قدس‌، فهرست‌.
(۲) آقابزرگ‌، الذریعة.
(۳) ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.
(۴) ابن‌ خلکان‌، وفیات‌.
(۵) ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌، تلخیص‌ مجمع‌ الا¸داب‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۹۶۳م‌.
(۶) ابن‌ کثیر، البدایة و النهایة، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
(۷) ابوالفضل‌ ابراهیم‌، محمد، مقدمه‌ بر شرح‌ نهج‌ البلاغة، (نک: ابن‌ ابی‌ الحدید در همین‌ مآخذ).
(۸) استادی‌، رضا، کتابنامه نهج‌ البلاغه‌، تهران‌، بنیاد نهج‌ البلاغه‌.
(۹) بغدادی‌، اسماعیل‌، ایضاح‌ المکنون‌، استانبول‌، ۱۳۶۴ق‌/۱۹۴۵م‌.
(۱۰) حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
(۱۱) حرّ عاملی‌، محمد، امل‌ الا¸مل‌، به‌ کوشش‌ سید احمد حسینی‌، بغداد، ۱۳۸۵ق‌.
(۱۲) خطیب‌، عبدالزهراء حسینی‌، مصادر نهج‌ البلاغة و اسانیده‌، بیروت‌، ۱۳۹۵ق‌.
(۱۳) زریات‌ خویی‌، عباس‌، بزم‌آورد، تهران‌، ۱۳۶۷ش‌.
(۱۴) عباس‌، احسان‌، تعلیقات‌ بر وفیات‌ الاعیان‌ ابن‌ خلکان‌.
(۱۵) عزّاوی‌، عباس‌، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌ فی‌ العراق‌، ۱۳۸۱ق‌/ ۱۹۶۱م‌.
(۱۶) فروخ‌، عمر، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
(۱۷) قمی‌، عباس‌، الکنی‌ و الالقاب‌، به‌ کوشش‌ محمد هادی‌ امینی‌، تهران‌، ۱۳۹۷ق‌.
(۱۸) سرکیس، چاپی.
(۱۹) کتبی‌، محمد، فوات‌ الوفیات‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۷۳م‌.
(۲۰) هندوشاه‌ بن‌ سنجر، تجارب‌ السلف‌، به‌ کوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، ۱۳۵۷ش‌.


۱. ابوالفضل‌ ابراهیم‌، محمد، ج۱، ص۱۵، مقدمه‌ بر شرح‌ نهج‌ البلاغة، (نک: ابن‌ ابی‌ الحدید در همین‌ مآخذ).
۲. عباس‌، احسان‌، ج۷، ص۳۴۲، تعلیقات‌ بر وفیات‌ الاعیان‌ ابن‌ خلکان‌.
۳. ابن‌ کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۹۹-۲۰۰، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.    
۴. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۸، ص۲۴۲-۲۴۳، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۵. ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌، ج ۴(۱)، ص۱۹۰-۱۹۱، تلخیص‌ مجمع‌ الا¸داب‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۹۶۳م‌.
۶. عباس‌، احسان‌، ج۷، ص۳۴۲، تعلیقات‌ بر وفیات‌ الاعیان‌ ابن‌ خلکان‌.
۷. ابوالفضل‌ ابراهیم‌، محمد، ج۱، ص۱۵، مقدمه‌ بر شرح‌ نهج‌ البلاغة، (نک: ابن‌ ابی‌ الحدید در همین‌ مآخذ).
۸. قمی‌، ج۱، ص۱۹۳، عباس‌، الکنی‌ و الالقاب‌، به‌ کوشش‌ محمد هادی‌ امینی‌، تهران‌، ۱۳۹۷ق‌.    
۹. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۱۰. ابن‌ کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۹۹، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.    
۱۱. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۷، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۱۲. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۹، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۱۳. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۳، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۱۴. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۲۰، ص۳۴۹، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۱۵. هندوشاه‌ بن‌ سنجر، تجارب‌ السلف‌، ج۱، ص۳۵۸-۳۵۹، به‌ کوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، ۱۳۵۷ش‌.
۱۶. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۸، ص۲۱۸-۲۴۳، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۱۷. زریات‌ خویی‌، عباس‌، ج۱، ص۶۹ -۷۰، بزم‌آورد، تهران‌، ۱۳۶۷ش‌.
۱۸. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۱۲۶-۱۳۰، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۱۹. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۱۰، ص۱۲۸-۱۲۹، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۲۰. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، ج۲، ص۵۹، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.    
۲۱. ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، شرح‌ نهج‌ البلاغه، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق‌/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م‌.
۲۲. حرّ عاملی‌، محمد، ج۲، ص۳۰، امل‌ الا¸مل‌، به‌ کوشش‌ سید احمد حسینی‌، بغداد، ۱۳۸۵ق‌.    
۲۳. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۲، ص۲۱۰.
۲۴. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۴، ص۱۵۸-۱۵۹.
۲۵. استادی‌، رضا، ج۱، ص۳۷- ۳۸، کتابنامه نهج‌ البلاغه‌، تهران‌، بنیاد نهج‌ البلاغه‌.
۲۶. خطیب‌، عبدالزهراء حسینی‌، ج۱، ص۲۱۷-۲۱۹، مصادر نهج‌ البلاغة و اسانیده‌، بیروت‌، ۱۳۹۵ق‌.
۲۷. سرکیس، چاپی، ج۱، ص۲۹.
۲۸. عزّاوی‌، عباس‌، ج۱، ص۲۰، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌ فی‌ العراق‌، ۱۳۸۱ق‌/ ۱۹۶۱م‌.
۲۹. آستان‌ قدس‌، فهرست‌، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۳.
۳۰. ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۳۹۱.
۳۱. سرکیس، چاپی، ج۱، ص۳۰.
۳۲. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۳، ص۳۹۱-۳۹۲.
۳۳. کتبی‌، محمد، ج۲، ص۲۵۹، فوات‌ الوفیات‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۷۳م‌.
۳۴. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۲۷۲-۱۲۷۳، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۳۵. عباس‌، احسان‌، تعلیقات‌ بر وفیات‌ الاعیان‌ ابن‌ خلکان‌.
۳۶. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۲، ص۱۶۱۴- ۱۶۱۵، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۳۷. فروخ‌، عمر، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌/ ۱۹۸۱م‌.
۳۸. بغدادی‌، اسماعیل‌، ج۱، ص۴۸۴، ایضاح‌ المکنون‌، استانبول‌، ۱۳۶۴ق‌/۱۹۴۵م‌.
۳۹. حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌ الظنون‌، ج۱، ص۷۹۹، استانبول‌، ۱۳۶۰ق‌/۱۹۴۱م‌.
۴۰. هندوشاه‌ بن‌ سنجر، تجارب‌ السلف‌، ج۱، ص۳۵۹، به‌ کوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، ۱۳۵۷ش‌.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی الحدید»، ج۲، ص۷۹۴.    



جعبه ابزار