ابن‌عزوز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ عَزّوز، محمد المکى بن مصطفى ابن محمد حسنى ادریسى (۱۲۷۰-۱۳۳۴ق/۱۸۵۴-۱۹۱۶م)، عالم جامع الاطراف
مالکى مذهب است.
نسب ابن عزوز به
حسن مثنّى فرزند امام حسن مجتبى (ع) مى‌رسد و به همین جهت حسنى خوانده شده است.
او در شهر نفطه (تونس) چشم به جهان گشود.
در آن عصر نفطه و تَوزَر از مراکز مهم
علم و ادب در شمال افریقا به شمار مى‌رفتند، و به همین دلیل از باب تشبیه به آن‌ها
کوفه و
بصره گفته مى‌شد.
ابن عزوز در چنین محیطى، زیر نظر
پدر خود که از مشاهیر علم در آن دیار بود، پرورش یافت.
او در زادگاه خود به فراگیری علوم مختلف از استادانى چون محمد بن عبدالرحمان تازری، پسر عم خود، روی آورد
، سپس عازم شهر تونس شد و در جامع زیتونه ضمن تدریس، زیر نظر استادان نامدار آن روزگار مانند محمد شاذلى بن صالح، احمد بن بن الخوجه، محمد النجار و دیگران به تحصیلات خود ادامه داد
وی پس از مدتى عازم الجزایر شد و در آنجا با عالمانى چون محمد بن ابى القاسم - که از مشایخ معروف
صوفیه به شمار مى‌رفت - و دیگر علمای آن دیار آشنا گردید و از محضرشان استفاده نمود. پس از بازگشت به تونس مجدداً به تحصیل و تدریس در جامع زیتونه پرداخت
و در ۱۲۹۵ق
بى‌تمایل خود به عنوان
مفتى نفطه
و پس از آن به سمت
قضای آن شهر منصوب شد
و تا ۱۲۹۸ق در آن مقام باقى ماند.
آنگاه به تونس بازگشت و مجدداً به تدریس در جامع زیتونه پرداخت.
ابن عزوز در ۱۳۱۶ق عازم مشرق شد
و مدتى را در بنعاری، مصر،
حجاز و
شام گذراند.
سرانجام در ۱۳۳۱ق
به استانبول، مرکز
دولت عثمانى رفت و در آنجا اقامت گزید. در این سفر ابن عزوز همه کتاب‌های خود را با تحمل مشقت بسیار بدانجا برد.
در استانبول ابن عزوز مورد احترام مقامات عالى رتبه قرار گرفت و از منزلت خاصى نزد سلطان عبدالحمید برخوردار گردید. او در این شهر به فراگیری زبان ترکى پرداخت و بر آن تسلط کامل یافت و تا پایان عمر در دارالفنون (دارالخیر سابق) و مدرسه وعاظ به زبانهای عربى و ترکى، به تدریس
حدیث و
تفسیر قرآن مشغول بود.
کتانى مشایخ وی را نزدیک به ۸۰ تن ذکر کرده و نام برخى از آنان را آورده است.
ابن عزوز رساله‌هایى در زمینه‌های مختلف چون
فقه ،
تصوف ،
هندسه ، هیأت و جز آن تألیف کرده است که در آن‌ها مى‌توان به تسلط او بر ادبیات عرب پى برد. آثار او علاوه بر محتوای علمى، از زیباییهای ادبى نیز برخوردار است، تا آنجا که توجه خواننده قبل از مطلب به ساختار جملات جلب مى‌شود. به عنوان نمونه مى‌توان
خطبه او در ابتدای رساله عقیدةالاسلام را که در حمد و ستایش
خداوند است، ذکر کرد.
ابن عزوز از ذوق
شعری نیز برخوردار بود و گذشته از مدیحه‌ها و مرثیه‌هایى که سروده، بعضى از آثار فقهى و تفسیری خویش را نیز به نظم در آورده است. از نکاتى که در مقالات و اشعار ابن عزوز جلب توجه مى‌کند، شکایت وی از مظلومیت
دین و دوری مردم عصر از
احکام اسلام و
قرآن است.
وی
صوفیه را محترم مى‌داشت و به ویژه پیروان
طریقه خلوتیه را ارج مى‌نهاد، ولى برخلاف آنچه دیگران درباره او گفته‌اند، خود را از صوفیان نمى‌دانست.
ابن عزوز سرانجام در استانبول بدرود حیات گفت
و در مقبره یحیى افندی به خاک سپرده شد.
تونسى ۹۴ اثر وی را نام مى‌برد
برخى از این آثار در یک مجلد با عنوان رسائل ابن عزوز، به کوشش على رضا تونسى در ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م در دمشق منتشر شده است که شماری از آن‌ها پیش‌تر به طور مستقل نیز به چاپ رسیده است. همچنین رساله عمدة الاثبات فى رجال الحدیث وی نیز در ۱۳۳۰ق در استانبول چاپ شده است.
۱) ابن عزوز، محمد المکى، رسائل ابن عزوز، به کوشش على رضا تونسى، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۲) بغدادی، ایضاح.
۳) تونسى، على رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز.
۴) کتانى، عبدالحى، فهرس الفهارس و الاثبات، فاس، ۱۳۴۷ق.
۵) مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، ۱۳۵۰ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عزوز»، ج۴،ص۱۵۱۴.
