ابو طالب مکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد بن علی بن عطیه (د ۳۸۶ ق/۹۹۶ م)، زاهد و عارفی است که در
مکه پرورش یافته بود، لذا به مکی معروف شد. وی از مؤلفان مشهور
صوفیه بوده است.
محمد بن علی بن عطیه (د ۳۸۶ ق/۹۹۶ م)، زاهد و عارفی که در اصل از مردم جبل
ایران بود و چون در
مکه پرورش یافته بود، به مکی معروف شد.
با آنکه ابو طالب از مؤلفان مشهور
صوفیه بوده است و در دوره‌های بعد همواره به اقوال و روایات او استناد می‌کرده‌اند، آگاهی درباره زندگانی و احوال شخصی او بسیار اندک است و مؤلفان کتاب‌های طبقات و تراجم صوفیه، چون
ابو نعیم اصفهانی،
سلمی،
قشیری،
انصاری و
عطار از او سخنی نگفته‌اند، اما از گستردگی و تنوع مطالب و موضوعاتی که در کتاب
قوت القلوب او دیده می‌شود، چنین برمی آید که وی در اوایل
عمر-و ظاهرا مدتی دراز-در علوم مرسوم زمان خود به تحصیل و تعلم مشغول بوده و خصوصا به استماع
حدیث و
روایت آن رغبت و توجه تمام داشته است. وی
صحیح بخاری را نزد
ابو زید استماع کرده و از
عبدالله بن جعفر بن فارس اجازه روایت گرفته بود.
و از کسانی چون
ابوبکر آجری،
علی بن احمد مصیصی،
محمد بن عبدالحمید صنعانی و
احمد ضحاک روایت می‌کرد و کسانی چون
عبدالعزیز ازجی و
محمد بن مظفر خیاط از او روایت کرده‌اند.
ابو طالب روزگاری به ریاضت‌های سخت عمر می‌گذرانده و گفته‌اند که سال‌ها خوراکش برگ و ریشه گیاهان
صحرا بوده است، تا جایی که رنگ چهره‌اش دگرگون شده بود.
نسبت ابو طالب در تصوف به دو واسطه از طریق ابو الحسن احمد و پدر او ابو عبدالله
محمد بن سالم به
سهل تستری (د ۲۸۳ ق/ ۸۹۶ م) می‌رسید.
وی با
ابن جلاء نیز مصاحبت داشت و از او با عنوان شیخنا ابو بکر بن جلاء یاد می‌کند.
بعد از وفات ابو الحسن ابن سالم در بصره در فاصله سال‌های ۳۵۰ تا ۳۶۰ ق/۹۶۱-۹۷۱ م
ابو طالب به نشر آراء او پرداخت و زعامت
مذهب سالمیه را بر عهده گرفت. وی نخست در
بصره و سپس در
بغداد به وعظ و تبلیغ مشغول شد و مردم بسیار در مجالس او گرد می‌آمدند، اما گه گاه در سخنان او نکات و تعبیراتی شنیده می‌شد که با عقاید رایج مردم سازگار نبود و مورد انکار و انتقاد متشرعان قرار می‌گرفت، چنانکه از او نقل کرده‌اند که می‌گفت: «لیس علی المخلوقین اضر من الخالق». از این رو به سخنان ناروا و بدعت آمیز متهم شد، مردم از او روی گردان شدند و ناگزیر تا پایان عمر دیگر مجلس نگفت.
وی در ۳۸۶ ق در بغداد درگذشت و در جانب شرقی مقبره مالکیه به خاک سپرده شد.
روش ابو طالب مکی در تصوف، چنانکه اشاره شد، بر مجاهدت و
ریاضت نفس و بر زهد و ترک و تجرد مبتنی بوده است. وی جوع و سهر و
صمت و خلوت را اساس
سلوک می‌دانسته
و ظاهرا در مواردی در این روش از حد اعتدال بیرون می‌رفته است.
اما از سوی دیگر در برخی موارد وسعت نظر و سماحت و اعتدال از خود نشان داده است، چنانکه بر خلاف استاد خود ابن سالم -که
بایزید بسطامی را به سبب شطح معروف او تکفیر کرده بود
بایزید را از موحدان می‌داند
و نام او را در کنار نام عارفان بزرگی چون
ابراهیم ادهم،
شقیق بلخی و سهل تستری می‌آورد و بر خلاف بسیاری از زهاد زمان خود سماع را، اگر از روی
لهو و برای لذت نفسانی نباشد، حلال می‌داند
و می‌گوید: «هر که سماع را منکر آید، هفتاد صدیق را منکر شده باشد».
ابو طالب از نمایندگان برجسته مکتب سالمیه به شمار می‌رود و بسیاری از آراء این مکتب از طریق او به
صوفیه دوره‌های بعد و کسانی چون
محمد غزالی،
ابن برجان،
ابو الحسن شاذلی و
ابن عربی انتقال یافته است.
ابن حجر عسقلانی گوید که
ابن ندیم، ابو طالب مکی را در شمار مصنفان
معتزله آورده است
و در بعضی از نسخه‌های کتاب الفهرست نیز از شخصی به نام محمد بن علی مکی از مصنفان معتزله یاد شده است.
ولی این شخص ابو طالب مکی نیست، زیرا اولا این قول از ابو القاسم بلخی نقل شده است که در ۳۰۹ ق درگذشته
و در این زمان ابو طالب مکی یا به
دنیا نیامده بوده، یا بسیار کم سال بوده است؛ ثانیا گرچه ابو طالب مکی در برخی از مسائل کلامی، چون موضوع ذات و صفات و یگانه بودن آن دو، نظری نزدیک یا مشابه آراء معتزله دارد
، اما در بیشتر موارد با آنان مخالف است.
وی در مسائل علمی و کلامی خود را پیرو حسن بصری دانسته، درباره او گوید: «و هو امامنا فی هذا العلم»
قوت القلوب فی معاملة المحبوب مهم‌ترین اثری است که از ابو طالب بر جای مانده و از آغاز همواره از شهرت و اعتباری خاص برخوردار بوده است. گرچه بعضی از مؤلفان متشرع چون ابن جوزی
و ابن تیمیه-که وی ابو طالب را بیش از سایر صوفیه به کتاب و
سنت مقید می‌داند
-بر برخی از احادیث این کتاب خرده گرفته و آنها را بی اصل دانسته‌اند.
و
خطیب بغدادی نکات قوت القلوب را در باب صفات، ناشایست و ناروا شمرده است
تاریخ
، اما
عین القضاة همدانی گوید که ابو طالب را در این علوم، کلامی است که پیش از آن کسی را نبوده
و از آغاز
اسلام در این علم کتابی چون قوت القلوب تصنیف نشده است
از قول
ابو الحسن شاذلی نقل کرده‌اند که «کتاب
الاحیاء، یورثک العلم و کتاب القلوب یورثک النور» و نیز «علیکم بالقوت فانه قوت»
و
ابن عباد رندی این کتاب را از هر جهت بر دیگر کتب صوفیه مقدم می‌شمارد.
قوت القلوب در حیات فکری و روحی بسیاری از عرفای دوران‌های بعد، چون ابو حامد
محمد غزالی،
شهاب الدین سهروردی، ابو الحسن شاذلی و صوفیه
طریقه شاذلیه، تاثیر کلی داشته و معمولا برای سالکان همچون کتاب راهنما و جامع احکام لوازم و شرایط سلوک به شمار می‌رفته است.
ابو حامد غزالی در تالیف
احیاء العلوم از طرح و شیوه تصنیف این کتاب پیروی کرده است و در هر دو کتاب بسیاری از آیات و احادیث و اخبار و نیز شماری از حکایات و روایاتی که در بیان مطالب به آنها استشهاد و استناد شده، مشابه است. ابو طالب در قوت القلوب بسیاری از آراء
مکتب سالمیه را با بسط و تفصیل تمام باز گفته و در این کار جانب اعتدال را به نوعی مراعات کرده است که عرفای دوره‌های بعد در بیان مقاصد خود بدان نظر داشته و از آن بهره گرفته‌اند، چنانکه
ابن عربی در بیان فرق میان مشیت و اراده حق
و عدم تکرار تجلیات
در واقع نظر سالمیه را باز می‌گوید.
قوت القلوب را می‌توان روشن‌ترین و کامل‌ترین بیان تصوف زاهدانه سده‌های اولیه و از نخستین کوشش‌های جامع و منظم در تطبیق و سازگار کردن آداب و
آراء صوفیه با موازین شریعت به شمار آورد.
تاریخ تالیف این کتاب به درستی معلوم نیست، ولی چون در آن ابو الحسن بن سالم را چون درگذشتگان با عبارت رحمه الله یاد می‌کند،
می‌توان گفت که زمان نگارش آن بعد از ۳۶۰ ق بوده است. قوت القلوب در تالیف چند کتاب مهم در
عرفان و
اخلاق تاثیر کلی داشته و چندین تهذیب و تلخیص نیز از آن صورت گرفته است. این کتاب تاکنون دو بار به چاپ رسیده است: بار اول در
مصر (۱۳۱۰ ق) در دو مجلد که در حواشی آن، دو کتاب
سراج القلوب و علاج الذنوب
علی معیری فنانی و
حیاة القلوب فی کیفیة الوصل الی المحبوب
عماد الدین اموی نیز چاپ شده است؛ بار دوم نیز در مصر۱۳۸۱ ق/۱۹۶۱ م در دو مجلد.
علم القلوب، کتابی است که به ابو طالب مکی منسوب است و تا کنون دو نسخه از آن شناخته شده است: یکی در دار الکتب مصر و دیگری در اسکوریال این کتاب در ۱۳۸۴ ق/۱۹۶۴ م از روی نسخه دار الکتب با مقدمه‌ای کوتاه در معرفی کتاب و خاتمه‌ای در اثبات صحت انتساب آن به ابو طالب مکی به قلم مصحح طبع شده است. اینکه علم القلوب را در این نسخه‌ها به ابو طالب مکی نسبت داده‌اند، از آن روست که در سراسر آن نقل اقوال مکی و استشهاد به سخنان او بیش از گفته‌های سایر بزرگان صوفیه است؛ لیکن از جهات دیگر قبول این انتساب بسیار دشوار به نظر می‌رسد، زیرا اولا در هیچ یک از منابع قدیم در ذکر احوال و آثار مکی، از این کتاب نامی دیده نمی‌شود؛ ثانیا در مقایسه آن با مطالب قوت القلوب، اختلافات اساسی میان آن دو موجود است:
۱. در علم القلوب به هیچ یک از آراء خاص سالمیه اشاره‌ای نیست و ذکری از ابو عبدالله و ابو الحسن بن سالم در آن نیامده است.
۲. ابو طالب در قوت القلوب از
سهل بن عبدالله تستری با تکریم و به عنوان «عالمنا» یاد می‌کند
، در حالی که در علم القلوب، تنها به صورت «سهل بن عبدالله» یا «سهل»، یا «ابو محمد سهل بن عبدالله» به نام او اشاره می‌رود.
۳. در قوت القلوب هیچ گونه ذکری از
حسین بن منصور حلاج دیده نمی‌شود، در حالی که در علم القلوب چندین بار به اقوال و آراء او استشهاد شده است.
علاوه بر اینها، در این کتاب در چند مورد از قوت القلوب به گونه‌ای سخن رفته است که از آن آشکارا برمی آید که مؤلف شخص دیگری است
؛ ولی به هر حال شک نیست که این کتاب از تالیفات صوفیانه سده چهارم است (زیرا نام هیچ یک از بزرگان سده‌های بعد در آن به نظر نمی‌رسد) و مؤلف در بسیاری از موارد گفته‌های ابو طالب مکی را در کتاب خود نقل کرده است.
ابو طالب مکی ظاهرا کتابی به نام
المجمل المختصر نیز داشته
که امروز اثری از آن موجود نیست و گفته‌اند که وی «اربعین» ی هم متضمن ۴۰
حدیث برای خود ترتیب داده بود.
ابن تیمیه، احمد، مجموعة الرسائل و المسائل، بیروت، ۱۴۰۳ ق/۱۹۸۳ م
ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، تلبیس ابلیس، بیروت، ۱۳۶۸ ق
همو، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ ق
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت، ۱۴۰۶ ق ۱۹۸۶ م
ابن خلکان، وفیات
ابن عباد رندی، محمد بن ابراهیم، الرسائل الصغری، به کوشش ب. ع. نویا یسوعی، بیروت، ۱۹۵۷ م
ابن عربی، محمد بن علی، الفتوحات المکیة، به کوشش عثمان یحیی، قاهره، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵ م
همو، فصوص الحکم، به کوشش ابو العلاء عفیفی، بیروت، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰ م
ابن عطاء الله، احمد بن محمد، لطائف المنن، به کوشش عبد الحلیم محمود، قاهره، ۱۹۷۴ م
ابن کثیر، البدایة
ابن ندیم، الفهرست
احمد عطا، مقدمه بر علم القلوب، قاهره، ۱۳۸۴ ق/۱۹۶۴ م
ابو طالب مکی، محمد بن علی، قوت القلوب، قاهره، ۱۳۸۱ ق/۱۹۶۱ م
ابو یعلی، محمد بن حسین، المعتمد فی اصول الدین، به کوشش ودیع زیدان حداد، بیروت، ۱۹۸۶ م
باخرزی، یحیی، اوراد الاحباب و فصوص الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش
جامی، عبد الرحمن بن احمد، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی پور، تهران، ۱۳۳۶ ش
جندی، مؤید الدین، نفحة الروح و تحفة الفتوح، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۴۰۳ ق/۱۳۶۲ ش
خدیویه، فهرست؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ ق
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۹ ق/۱۹۸۸ م
همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م
همو، العبر
به کوشش ابو هاجر محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵ م
سراج طوسی، عبدالله بن علی، اللمع فی التصوف، به کوشش نیکلسون، لیدن، ۱۹۱۴ م
سهروردی، عبد القاهر بن عبدالله، عوارف المعارف، بیروت، ۱۹۶۶ م
سمعانی، عبد الکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ ق/۱۹۸۱ م
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، المبدا و المعاد، به کوشش جلال الدین آشتیانی، تهران، ۱۳۵۴ ش
عفیفی، ابو العلاء، تعلیقات بر فصوص الحکم (نک: هم، ابن عربی)
علم القلوب، منسوب به ابو طالب مکی (نک: هم، احمد عطا)
عین القضاة همدانی، رسالة شکوی الغریب، به کوشش عفیف عسیران، ۱۳۸۲ ق/۱۹۶۲ م
غزالی، محمد، المنقذ من الضلال، به کوشش عبد الحلیم محمود، ۱۳۹۴ ق/۱۹۷۴ م
مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسون، تهران، ۱۳۳۶ ش
(به نقل از دائرة المعارف بزرگ اسلامی)
قوت القلوب (کتاب)
نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
