• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن ادریس حلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



محمد بن احمد بن ادریس بن حسین بن قاسم بن عیسی حلّی عجلی
[۱] . نسبت ابن ادریس به عجل بن لجیم حیّ بن بكر بن وائل بن ربیعه می‌رسد. مجالس المؤمنین ج۱، ص۵۶۹.
ملقب به فخرالدین و كنیه‌اش ابوعبدالله است. او در سال ۵۴۳ هـ . ق. چشم به جهان گشود.
نسبش از طرف مادر، به سه واسطه به شیخ طوسی (ره) می‌رسد.
[۲] . معارف و معاریف، مصطفی حسینی دشتی، ج ۱.
مادر ابن ادریس، دختر شیخ طوسی است و خاله‌اش، همسر شیخ مسعود ورام است كه جدّ مادری سید علی بن طاووس و سید احمد بن طاووس است.
[۳] . فوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، شیخ عباس قمی، ص ۳۸۵.

ابن اردیس حلی پیشتاز جریان احیای مجدد اجتهاد و محو آثار تقلید بود. كتاب سرائر او كه یكی از مهمترین منابع فقهی شیعه است، بهترین نمودار این پدیده است.
[۴] . تاریخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجی، ص ۱۱۳ ـ ۲۲۲.





ابن ادریس نزد فقیهان و دانشمندان بزرگ اسلامی به تحصیل پرداخت و به درجه بالایی از فقاهت و كمال رسید. استادان او عبارتند از:
۱. ابوالمكارم حمزه بن علی بن زهره ‌حسینی، ‌معروف به سید ابوالمكارم ابن زهره (متوفا: ۵۸۵ هـ . ق.)
[۵] . مفاخر اسلام، علی دوانی ج۳، ص۴۱۸.
[۶] سیمای حله، ص۲۶.

۲. محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی (متوفا: ۵۸۸ هـ . ق)
[۷] . تاریخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجی.

۳. عبدالله بن جعفر دوریستی:‌ از شاگردان شیخ مفید، سید مرتضی و سید رضی است و از آنها نقل روایت می‌كند. ابن ادریس و شاذان بن جبرئیل از وی نقل روایت می‌كنند. كفایه در عبادات، یوم و لیله و كتاب اعتقادات از آثار اوست.
[۸] . الكنی و الالقاب، ج ۲، ص ۲۳۳.

۴. شیخ ابوعلی طوسی فرزند شیخ طوسی و از فقیهان قرن پنجم و ششم هجری است. و
[۹] . علمای بزرگ شیعه از كلینی تا خمینی، ص ۳۰.

۵. عماد الدین محمد بن القاسم طبری از شیخ ابوعلی بن شیخ الطائفه و قطب راوندی روایت می‌كند. بشاره المصطفی لشیعه المرتضی اثر او است.
[۱۰] . الكنی و الالقاب، ج ۲، ص ۴۴۲

۶. حسین بن هبه الله بن رطبه سوراوی از ابن ادریس روایت می‌كند.
[۱۱] . فوائد الرضویه، ص۱۲۵.
[۱۲] طبقات اعلام الشیعه ج۲، ص۱۲۵.

۷. شیخ عربی بن مسافر عبادی حلی.
[۱۴] فوائد الرضویه، ص۲۶۲.

۸. شیخ الیاس بن ابراهیم حائری از شیخ ابوعلی طوسی نقل روایت می‌كند.
[۱۵] . فوائد الرضویه، ص ۵۴.

۹. راشد بن ابراهیم بحرانی.
[۱۶] . دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.

۱۰. سید عزالدین شرفشاه بن محمد افطسی.
[۱۷] دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.

۱۱. ابوالحسن علی بن ابراهیم علوی.
[۱۸] دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.

۱۲. سید نظام الشرف ابن عریضی.
[۱۹] دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.




۱. نجیب الدین محمد بن نما (متوفا: ۶۴۵ هـ . ق)
۲. سید فخار موسوی (متوفا: ۶۳۰ هـ . ق)
۳. محیی الدین محمد بن عبدالله بن علی بن زهره.
۴. علی بن یحیی خیاط.
۵. احمد ابن مسعود اسدی.
۶. علی بن ابراهیم علوی عریضی.
۷. شیخ جعفر بن نما.
۸. حسن بن یحیی بن سعید حلّی.
[۲۰] ادوار اجتهاد، ص۲۸۵.
[۲۱] دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.
[۲۲] تاریخ فقه و فقهاء، ص۲۲۲.

وی پدر محقق ابوالقاسم جعفر است و پسر عموی محقق حلی و نوه دختری ابن ادریس حلی می‌باشد و محقق حلی از او روایت می‌كند.
[۲۳] . فوائد الرضویه، ص ۱۲۵.

وی از پرهیزكارترین و زاهدترین علمای زمان خود بود. او از مشایخ روایتی علّامه حلی است. و ازمحقق حلی،‌سید محی الدین محمد بن عبدالله بن زهره و نجیب الدین محمد بن نما روایت می‌كند.
[۲۴] . طبقات مفسران شیعه ج۲، ص۲۳۴.




۱. السرائر الحاوی فتحریر الفتاوی
۲. «مختصر التبیان من تفسیر القرآن و النكت المستخرجه من كتاب التبیان»: این كتاب را در سال ۵۸۲ هـ . ق. نوشته و نسخه‌های زیادی از آن موجود است این كتاب در سال ۱۴۰۹ هـ . ق از سوی كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، در دو جلد چاپ و منتشر شد. و شامل تفسیر قرآن از سوره بقره تا سوره زلزال است.
[۲۵] . طبقات مفسران شیعه، عقیقی بخشایشی ج۲، ص۱۸۵.

۳. التعلیقات علی التبیان: این كتاب حاشیه بر «تبیان» شیخ طوسی است.
۴. رساله‌ای در معنی ناصب: ‌خطی است.
۵. مناسك: خطی است.
۶. رساله‌ای در تكلیف: خطی است.
۷. رساله‌ای در مضایقه و مواسعه در فقه: خطی است.
۸. اجوبه المسائل: خطی است.



۱. وی در كتاب سرائر، ضمن مطرح كردن مباحث فقهی، نظر اجتهاد ی خود و دیگران را مطرح و به نظرات مجتهدان دیگر مذاهب اسلامی نیز اشاره می‌كند و مورد بررسی قرار می‌دهد.
۲. ابن ادریس مسئله‌ای را كه مطرح می‌كند، ‌ابعاد مختلف آن را به گونه‌ای كامل مورد بررسی قرار می‌دهد و برای اثبات نظریه خود، به ادله اجتهادی مانند کتاب، سنت متواتر، اجماع و ادله فقاهتی مانند اصول عملی و قاعده احتیاط، ‌تمسك می‌كند.
۳. ابن ادریس سعی می‌كند مسائل را مختصر و به طور دسته بندی و گویا مطرح كند.
۴. روش ابن ادریس در تنظیم برخی عناوین فقه اجتهاد ی همانند روش عالمان ماقبل خود بوده است.
[۲۷] . ادوار اجتهاد، ص ۲۷۴ ـ ۲۷۵.




فقیهانی كه از روش فقهی ابن ادریس پیروی می‌كردند، عبارتند از:
۱. ابوالقاسم جعفر بن حسن، معروف به محقق حلی.
۲. یحیی بن سعید هذلی (متوفا: ۶۹۰ هـ . ق).
۳. ابومنصور جمال الدین حسن بن سعید بن سدید الدین یوسف بن علی بن طالب حلّی. (متوفا: ۷۲۶ هـ . ق)
۴. جمامل الدین مقداد بن عبدالله سیوری (متوفا: ۷۲۶ هـ . ق)
۵. زین الدین جباعی عاملی، (معروف به شهید ثانی) (متوفا: ۹۶۶ هـ . ق).
۶. ابومنصور جمال الدین حسن بن زین الدین، ‌فرزند شهید ثانی (متوفا: ۱۰۱۱ هـ . ق)
۷. شیخ بهایی (متوفا: ۱۰۳۱ هـ . ق)
۸. علامه عبدالله بن محمد بشروی خراسانی، معروف به فاضل تونی (متوفا: ۱۰۷۱ هـ . ق)
۹. علامه سید جمال الدین، فرزند سید حسین خوانساری (متوفا: ۱۱۲۵ هـ . ق).
[۲۸] . ادوار اجتهاد، ص ۲۷۸ ـ ۲۸۱.




اظهار نظرهای مختلفی درباره ابن ادریس وجود دارد؛ عده‌ای وی را به خاطر نپذیرفتن خبر واحد و مخالفت با آرای شیخ طوسی، مورد سرزنش قرار داده‌اند و عده‌ای دیگراو را به خاطر این شهامت كه اجتهاد را دوباره احیا كرد، مورد ستایش قرار داده‌اند، در ذیل، چند نمونه از سخنان بزرگان را متذكر می‌شویم:

۶.۱ - قاضی نور الله شوشتری


«در اشتغال فهم و بلند پروازی، از فخرالدین رازی پیش و در علم فقه و نكته طرازی (پردازی) از محمد بن ادریس شافعی در پیش است. كتاب سرائر كه از جمله مصنفات شریفه اوست، در دقت فهم و كثرت او، دلیلی ظاهر و برهانی باهر است و او را بر تصانیف شیخ اجل ابو جعفر طوسی، ابحاث بسیار است و در اكثر مسایل فقهی او را خلافی یا اعتراضی و یا استدراكی هست.»
[۲۹] . مجالس المؤمنین، قاضی نور الله شوشتری،‌ص۵۶۹.


۶.۲ - محدث نوری


«ابوعبدالله محمد بن احمد بن ادریس عجلی حلی عالم بزرگوار و معروفی است كه بزرگان فقها در اجازه‌های خود به عظمت مقام علمی، فهم و دقت او اعتراف كرده‌اند و او را ستوده‌اند.»
[۳۰] . فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ص ۱۰۹.


۶.۳ - شیخ یوسف بحرانی


«شیخ فقیه و اصولی خالص و مجتهدی صرف و او اولین فردی بود كه باب طعن
[۳۱] . منظور از طعن، عبارت است از انتقاد سخت و تندی كه ابن ادریس نسبت به شیخ طوسی بیان داشته است.
بر شیخ طوسی را گشود.
[۳۲] . لؤلؤه البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، شیخ یوسف بحرانی، ص ۲۷۶.


۶.۴ - آیت الله شهید سید محمد باقر صدر


«در نگاهی گذرا این مقارنه و تطبیق دست یازیده و یادآوری كرده‌اند كه سرائر ابن ادریس در بكارگیری قواعد اصولی و تكیه بر مبانی استنباط و نیز بهره‌گیری قواعد اصول و تكیه بر مبانی استنباط و نیز بهره گیری از استدلال و توسّع در احتجاج، بر مبسوط شیخ الطائفه برتری دارد.»
[۳۳] . آینه پژوهش، سال اول، شماره ۴، ص ۲۴.


۶.۵ - شهید مرتضی مطهری


«ابن ادریس حلی از فحول علمای شیعه است ... و به حریت فكر معروف است. صولت و هیبت جدّش، شیخ طوسی را شكست و به علما و فقها ء تا حد اهانت، انتقاد می‌كرد.»
شهید مرتضی مطهری شجاعت ابن ادریس در نقد آرای شیخ طوسی را می‌ستاید و می‌فرماید:
«ابن ادریس با این عمل خود اولاً ثابت كرد كه از ضمیری آگاه برخوردار است و نیاز عصر خویش را درك می‌كند. ثانیاً ثابت كرد كه از موهبت شجاعت عقلی و ادبی بهره‌مند است او از كسانی نیست كه فقط نیاز را احساس كند، ولی جرأت اقدام را نداشته باشد. با جرأت و جسارتی كم نظیر این گام خطیر را برمی‌دارد.»
[۳۵] . آینه پژوهش، سال اول، شماره ۴، ص ۲۴.


۶.۶ - نویسنده تذكره العلماء


«این بزرگوار در بیست و پنج سالگی به درجه اجتهاد رسید و صحیفه كامله سجادیه را روایت می‌كند.»
[۳۶] . تذكره العلماء، محمد بن سلیمان، ص ۲۲۷.


۶.۷ - ابن فوطی


ابن فوطی، دانشمند مشهور سنی در كتاب «تلخیص مجمع الاداب فی معجم الالقاب» از ابن ادریس این گونه یاد می‌كند:
«فخر الدین ابو عبدالله محمد بن ادریس بن محمد عجلی حلی، فقیه شیعه از فضلاء و فقها ی شیعه و دانایان اصول شریعت است.»
[۳۷] . مفاخر اسلام ج۴، ص۱۹.


۶.۸ - ابن حجر عسقلانی


ابن حجر عسقلانی، عالم شهیر سنی در كتاب «تاریخ اسلام» خود این گونه از ابن ادریس یاد می‌كند:
«محمد بن ادریس عجلی حلی فقیه شیعه و دانشمند بزرگ آنان است. او راست تصانیفی در فقه امامیه، شیعه در زمان وی دانشمندی چون او را نداشتند.»
[۳۸] . مفاخر اسلام ج۴، ص۱۹.


۶.۹ - عبدالرحمن صفدی


عبدالرحمن صفدی، دانشمند سنّی در كتاب «الوافی بالوفیات» می‌گوید:
«وی را در فقه عدیم النظیر دانسته.»
[۳۹] . دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.




ابن ادریس در سال ۵۹۸ هـ . ق در شهر حله به جهان باقی شتافت. مرقدش در حله، در سال ۱۳۸۱ هـ . ق تعمیر و تجدید بنا شد. اكنون آرامگاهش زیارتگاه شیعیان آن دیار است. قبرش در جنوب باغچه جبل، از مكان‌های مقدس است. حاج حسن مرجان، این آرامگاه را تعمیر كرده است. در اطراف آن، مسجد و ساختمان بزرگ ساخته شده است. در داخل این ساختمان، آیت الله حكیم كتابخانه‌ای تأسیس كرده است. كتابخانه‌ای نیز به نام ابن ادریس در همین ساختمان موجود است. حسینیه‌ای نیز به نام ابن ادریس در شهر حله وجود دارد.
[۴۱] مراقد المعارف ج۱، ص۵۲.
[۴۲] تاریخ الحله ج۲، ‌ص۵۵.

ابن ادریس روز جمعه هجدهم شوال سال ۵۹۸ هـ . ق. در ۵۵ سالگی از دنیا رفت.
[۴۴] . نامه دانشوران ج۱،‌ ص۲۴۶.
[۴۵] ریحانة الادب،‌ ص۳۷۸.




 
۱. . نسبت ابن ادریس به عجل بن لجیم حیّ بن بكر بن وائل بن ربیعه می‌رسد. مجالس المؤمنین ج۱، ص۵۶۹.
۲. . معارف و معاریف، مصطفی حسینی دشتی، ج ۱.
۳. . فوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، شیخ عباس قمی، ص ۳۸۵.
۴. . تاریخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجی، ص ۱۱۳ ـ ۲۲۲.
۵. . مفاخر اسلام، علی دوانی ج۳، ص۴۱۸.
۶. سیمای حله، ص۲۶.
۷. . تاریخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجی.
۸. . الكنی و الالقاب، ج ۲، ص ۲۳۳.
۹. . علمای بزرگ شیعه از كلینی تا خمینی، ص ۳۰.
۱۰. . الكنی و الالقاب، ج ۲، ص ۴۴۲
۱۱. . فوائد الرضویه، ص۱۲۵.
۱۲. طبقات اعلام الشیعه ج۲، ص۱۲۵.
۱۳. الامل الآمل ج۲، ص۱۶۹.    
۱۴. فوائد الرضویه، ص۲۶۲.
۱۵. . فوائد الرضویه، ص ۵۴.
۱۶. . دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.
۱۷. دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.
۱۸. دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.
۱۹. دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.
۲۰. ادوار اجتهاد، ص۲۸۵.
۲۱. دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.
۲۲. تاریخ فقه و فقهاء، ص۲۲۲.
۲۳. . فوائد الرضویه، ص ۱۲۵.
۲۴. . طبقات مفسران شیعه ج۲، ص۲۳۴.
۲۵. . طبقات مفسران شیعه، عقیقی بخشایشی ج۲، ص۱۸۵.
۲۶. الامل الآمل ج۲،‌ ص ۲۴۳.    
۲۷. . ادوار اجتهاد، ص ۲۷۴ ـ ۲۷۵.
۲۸. . ادوار اجتهاد، ص ۲۷۸ ـ ۲۸۱.
۲۹. . مجالس المؤمنین، قاضی نور الله شوشتری،‌ص۵۶۹.
۳۰. . فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ص ۱۰۹.
۳۱. . منظور از طعن، عبارت است از انتقاد سخت و تندی كه ابن ادریس نسبت به شیخ طوسی بیان داشته است.
۳۲. . لؤلؤه البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، شیخ یوسف بحرانی، ص ۲۷۶.
۳۳. . آینه پژوهش، سال اول، شماره ۴، ص ۲۴.
۳۴. آشنایی با علوم اسلامی ج۳، ص۸۵.    
۳۵. . آینه پژوهش، سال اول، شماره ۴، ص ۲۴.
۳۶. . تذكره العلماء، محمد بن سلیمان، ص ۲۲۷.
۳۷. . مفاخر اسلام ج۴، ص۱۹.
۳۸. . مفاخر اسلام ج۴، ص۱۹.
۳۹. . دائره المعارف بزرگ اسلامی ج۲، ص۷۱۹.
۴۰. امل الآمل ج۲، ص۲۴۳.    
۴۱. مراقد المعارف ج۱، ص۵۲.
۴۲. تاریخ الحله ج۲، ‌ص۵۵.
۴۳. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ج۱، ص۳۰.    
۴۴. . نامه دانشوران ج۱،‌ ص۲۴۶.
۴۵. ریحانة الادب،‌ ص۳۷۸.




سایت اندیشه قم    




جعبه ابزار