• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوعبید جوزجانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جوزجانی‌، ابوعبید عبدالواحد، شاگرد و مصاحب‌ ابن‌ سینا است.



تاریخ‌ ولادت‌ او معلوم‌ نیست‌.
وی‌، به‌ گفته خودش،
[۱] ابن‌ سینا، الشفاء، ج‌۱، فن‌۱، پیشگفتار جوزجانی‌، ص‌۱، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
هنگامی‌ که‌ ابن‌ سینا ۳۲ ساله‌ بوده‌، در جرجان‌/ جوزجان با ابن‌ سینا ملاقات‌ کرده‌ است‌.
با توجه‌ به‌ تاریخ‌ ولادت‌ ابن‌ سینا (۳۷۰)، احتمالاً این‌ دیدار در ۴۰۳ صورت‌ گرفته‌ است. ‌
[۲] احمد بن‌ عمر نظامی‌ عروضی‌، کتاب‌ چهار مقاله، ج۱، ص‌۲۵۳ـ۲۵۴، چاپ‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، لیدن‌ ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ‌ افست‌ تهران‌ (بی‌تا).
جوزجانی‌ ۲۵ سال‌ همراه‌ و ندیم‌ ابن‌ سینا بود.
[۳] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۶۸، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
[۴] علی ‌بن‌ یوسف‌ قفطی‌، تاریخ‌ الحکماء، ج۱، ص‌۴۱۸ ـ ۴۲۲، و هو مختصرالزوزنی‌ المسمی‌ بالمنتخبات‌ الملتقطات‌ من‌ کتاب‌ اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ‌ یولیوس‌ لیپرت‌، لایپزیگ‌ ۱۹۰۳.
[۵] ابن‌ ابی‌اصیبعه‌، کتاب‌ عیون‌الانباء فی‌ طبقات‌ الاطباء، ج‌۱، ص‌۵ ـ ۸، چاپ‌ امرؤالقیس ‌بن‌ طحان (آوگوست‌ مولر)، کونیگسبرگ‌ و قاهره‌ ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ‌ افست‌ انگلستان‌ ۱۹۷۲.
به‌ نوشته خود جوزجانی، ‌
[۶] ابن‌ سینا، الشفاء، ج‌۱، فن‌۱، پیشگفتار جوزجانی‌، ص‌۱، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
او در آغاز به‌ علوم‌ حِکْمی‌ و معارف‌ حقیقی‌ علاقه‌مند بود، ازاین‌رو در یکی‌ از سفرهای‌ ابن‌ سینا به‌ جوزجان‌، نزد وی‌ رفت‌ و شاگرد و ملازم‌ او شد.
وی‌ نزد ابن‌ سینا کتابهایی‌ مانند مجسطی‌ و المختصر الاوسط‌ فی‌المنطق‌ را خواند.
[۷] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۴۴، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
[۸] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص ۵۴، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
ابن‌ سینا از او با عنوان‌ شیخ‌الفاضل‌، شیخ‌الاجل‌، سلطان‌العارفین‌ و خاتم‌المشایخ‌ یاد کرده‌ است. ‌
[۹] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص‌ ۵، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
شهرزوری‌
[۱۰] محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج۱، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
وی‌ را فاضل‌ترین‌ شاگرد ابن‌ سینا و از خواص‌ و ندیمان‌ او دانسته‌ است‌، اما بیهقی‌
[۱۱] علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، لاهور ۱۳۵۱.
وی‌ را ضعیف‌ترین‌ شاگرد ابن‌ سینا شمرده‌ و به‌ نقل‌ از یکی‌ از اکابر گفته‌ است‌ که‌ جوزجانی‌ در مجلس‌ درس‌ ابن‌ سینا بیش‌تر شبیه‌ مرید بود تا شاگرد مستفید.


جوزجانی‌ شرح‌حال‌ ناتمام‌ ابن‌ سینا را تکمیل‌ کرد.
این‌ اثر نخستین‌ و مهم‌ترین‌ شرح‌حال‌ ابن‌ سینا و حاوی‌ نخستین‌ فهرست‌ آثار وی‌ است‌
[۱۲] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص۴۴ـ ۸۸، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
[۱۳] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص ۹۰ـ۱۱۲، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
که‌ به‌ سیره الشیخ‌الرئیس‌ مشهور شده‌ است. ‌
[۱۴] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۱۶، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
[۱۵] عمررضا کحّاله‌، معجم ‌المؤلفین، ج‌۴، ص۲۱، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا).



جوزجانی‌ شرح‌ آثار ارسطو و تألیف‌ یا اتمام‌ برخی‌ نوشته‌های‌ ابن‌ سینا، مانند شفاء، را از وی‌ درخواست‌ کرد
[۱۶] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۵۴ ـ ۵۸، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
[۱۷] ابن‌ سینا، الشفاء، ج‌۱، فن۱، پیشگفتار جوزجانی‌، ص۲ـ۳، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
و ابن‌ سینا رساله المعاوده فی ‌امرالنفس‌ والفیض‌ را در پاسخ‌ او نوشت‌.
[۱۸] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص‌ ۵، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
جوزجانی‌ در زمان‌ حیات‌ ابن‌ سینا و پس‌ از وفات‌ وی‌ به‌ گردآوری‌ نوشته‌های‌ او همت‌ گماشت‌ و در این‌ کار رغبت‌ بسیار داشت.
[۱۹] ابن‌ سینا، الشفاء، ج۱، فن۱، پیشگفتار جوزجانی‌، ص‌۲، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
[۲۰] حاجی‌ خلیفه‌، اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار، ج‌۲، ستون۱۹۲۹.
[۲۱] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص‌۱۱۰، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
اهتمام‌ وی‌ موجب‌ حفظ‌ آثار ابن‌ سینا شد، به‌ گونه‌ای‌ که‌ برای‌ صحت‌ انتساب‌ برخی‌ آثار به‌ ابن‌ سینا، به‌ فهرست‌ جوزجانی‌ استناد می‌کنند.
[۲۲] آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج‌۳، ص۸۵.
[۲۳] آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج‌۱۷، ص‌۹۴.
[۲۴] آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج‌۱۸، ص‌۳۰۷ـ۳۰۸.

یکی‌ از آثار ابن‌ سینا، که‌ وی‌ در جمع‌ آن‌ کوشیده‌، کتاب‌ شفاء است. ‌
[۲۵] علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، ج۱، ص‌۹۴، لاهور ۱۳۵۱.
[۲۶] محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج۲، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
به‌ گفته مهدوی، ‌
[۲۷] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
[۲۸] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
جوزجانی‌ در نسخه طبیعیات‌ کتاب‌ شفاء، در آخر مقاله چهارم‌ از فن‌ ششم‌، دو فصل‌ افزوده‌ و چنان‌ که‌ خود گفته‌ آن‌ را از مقاله فی‌الادویه القلبیه ابن‌ سینا گرفته‌ است‌.
نگارش‌ تتمه نجاه (بخش‌ ریاضی‌ آن‌) نیز به‌ اهتمام‌ او بوده‌ است‌.
[۲۹] ابن‌ سینا، النجاه من‌الغرق‌ فی‌ بحر الضلالات‌، ج۱، ص‌۳۹۹ـ۴۲۹، چاپ‌ محمدتقی‌ دانش‌پژوه‌، تهران‌ ۱۳۶۴ش‌.
[۳۰] علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، ج۱، ص‌۹۴، لاهور ۱۳۵۱.
[۳۱] محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج۲، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
[۳۲] حاجی‌ خلیفه‌، اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار، ج‌۲، ستون۱۹۲۹.



وی‌ در ۴۳۸ در همدان‌ وفات‌ یافت‌ و او را در جوار قبر ابن‌ سینا دفن‌ کردند.
[۳۳] محمدعلی‌ مدرس‌ تبریزی‌، ریحانه الادب‌، ج‌۱، ص‌۴۳۶، تهران‌ ۱۳۶۹ش‌.
[۳۴] صادق‌ گوهرین‌، حجه الحق‌ ابوعلی‌ سینا، ج۱، ص‌ ۶۰۰، (تهران‌ ۱۳۴۷ش) ‌.



آثار جوزجانی‌ نسبتاً متنوع‌ است‌ و برخی‌ از آن‌ها تاکنون‌ به‌ دست‌ نیامده‌ است‌.
از جمله‌ آثار اوست:‌ ۱) تفسیر مشکلات‌ کتاب‌ قانون‌
[۳۵] محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج۲، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
[۳۶] عمررضا کحّاله‌، معجم ‌المؤلفین، ج‌۶، ص‌۲۰۷، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا).

۲) شرح‌ فارسی‌ رساله حیبن‌ یقظان، ‌
[۳۷] علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، ج۱، ص‌۹۴، لاهور ۱۳۵۱.
[۳۸] عمررضا کحّاله‌، معجم ‌المؤلفین، ج‌۴، ص۲۱، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا).
هانری‌ کوربن‌ این‌ متن‌ را چاپ‌ کرده‌ (تهران‌ ۱۳۶۶ش‌) اما در صحت‌ انتساب‌ آن‌ به‌ جوزجانی‌ تردید داشته‌ است‌.
[۳۹] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، مقدمه کوربن‌، ص ۱۱‌ـ ۱۲‌، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.

۳) رساله‌ در هندسه، گزارش‌ کوتاهی‌ از اصول‌ اقلیدس‌ که‌ آن‌ را هنگامی‌ که‌ نزد ابن‌ سینا بوده‌، نوشته‌ و در تألیف‌ آن‌ از یادداشتهای‌ وی‌ استفاده‌ کرده‌ است. ‌
[۴۰] منزوی‌، تصحیح و انتشار الاشارات و التنبیهات ابن سینا، ج۱، ص‌۲۰۱.
[۴۱] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، مقدمه کوربن‌، ص ۱۱‌ـ ۱۲، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.

۴) شرح‌ قصیده عینیه،
[۴۲] حاجی‌ خلیفه‌، اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۳۴۲.
[۴۳] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص۱۹۶، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
در صحت‌ انتساب‌ این‌ اثر به‌ وی‌ تردید وجود دارد.
[۴۴] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص۱۹۶، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.

۵) پیشگفتار بخش‌ منطق‌ کتاب‌ شفاء (قم‌ ۱۴۰۵)؛ از برخی‌ عبارات‌ وی‌ در این‌ مقدمه‌ پیداست‌ که‌ در زمان‌ تألیف‌ آن‌ ابن‌ سینا زنده‌ بوده‌ است‌.
[۴۵] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص۱، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.


۵.۱ - دانشنامه علایی

۶) ترجمه برخی‌ از آثار ابن‌ سینا و انضمام‌ آنها به‌ دانشنامه علایی. ‌
[۴۶] احمد بن‌ عمر نظامی‌ عروضی‌، کتاب‌ چهار مقاله، ج۱، ص‌۲۵۴، چاپ‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، لیدن‌ ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ‌ افست‌ تهران‌ (بی‌تا).

پس‌ از وفات‌ ابن‌ سینا جز منطق‌ و الاهیات‌ و طبیعیات‌ چیزی‌ از دانشنامه علایی‌ باقی‌ نمانده‌ بود.
جوزجانی‌ بخش‌ ارثماطیقی‌ (= علم‌ حساب‌) را از ارثماطیقی‌ شفاء ترجمه‌ و مختصر کرد و ریاضی‌ و هیئت‌ و موسیقی‌ را از رساله‌های‌ دیگر ابن‌ سینا به‌ فارسی‌ ترجمه‌ کرد و به‌ آن‌ افزود.
[۴۷] علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، ج۱، ص‌۹۴، لاهور ۱۳۵۱.
[۴۸] ابن‌ سینا، دانش‌نامه علائی، مقدمه خراسانی‌، ص‌ ه، پانویس‌، چاپ‌ احمد خراسانی‌، تهران‌ ۱۳۶۰ش‌.
[۴۹] احمد بن‌ عمر نظامی‌ عروضی‌، کتاب‌ چهار مقاله، ج۱، ص‌۲۵۴، چاپ‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، لیدن‌ ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ‌ افست‌ تهران‌ (بی‌تا).
[۵۰] یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص‌۱۱۰، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
به‌ گفته ریو، جوزجانی‌ پس‌ از وفات‌ ابن‌ سینا کلمه دانشنامه‌ را به‌ عنوان‌ آن‌ افزوده‌ است‌.
این‌ گفته او به‌ نظر صحیح‌ می‌رسد، زیرا جوزجانی‌ در شرح‌ حال‌ ابن‌ سینا از این‌ کتاب‌ با عنوان‌ علایی‌ نام‌ برده‌
[۵۱] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۴۶، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
اما در فهرست‌ آثار ابن‌ سینا در همان‌ سرگذشتنامه‌ از این‌ اثر با عنوان‌ دانشنامه علایی‌ یاد کرده‌ است‌.
[۵۲] ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۹۴، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.

۷) نامه‌ به‌ ابن‌ سینا، که‌ هدف‌ آن‌ دفع‌ سعایتی‌ است‌ که‌ از وی‌ نزد ابن‌ سینا شده‌ بوده‌ است‌.
متن‌ آن‌ نشان‌ می‌دهد که‌ مدتی‌ میان‌ جوزجانی‌ و ابن‌ سینا دوری‌ بوده‌ است‌.
جوزجانی‌ در این‌ نامه‌ از نثری‌ ادیبانه‌ و شاعرانه‌ بهره‌ برده‌ است‌.
[۵۳] محمدصالح‌ حائری‌ مازندرانی‌، حکمت‌ بوعلی‌سینا، ج‌۱، ص‌۳۱ـ ۳۵، ج‌۱ـ۲، چاپ‌ حسن‌ فضائلی‌، ج‌۳ـ۵، چاپ‌ حسین‌ عمادزاده‌، (تهران‌۱۳۶۲ ش) ‌.

۸) کتاب‌الحیوان‌ به‌ فارسی. ‌
[۵۴] محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج‌۲، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.

۹) (تتمیم) سیره الشیخ‌الرئیس‌ که‌ ویلیام‌ ای‌. گلمان‌ در ۱۹۷۴ میلادی‌، آن‌ را به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ و چاپ‌ انتقادی‌ کرده‌ است.
۱۰) خلاص‌ ترکیب‌الافلاک‌، در شرح‌ فصول‌ احمد بن‌ محمد بن‌ کثیر فرغانی‌ (منجم‌ دربار مأمون‌ و متوکل‌ عباسی‌).
نسخه‌ای‌ از این‌ رساله‌ در کتابخانه آستان‌ قدس‌ رضوی‌ موجود است‌.
[۵۵] احمد گلچین‌ معانی‌، فهرست‌ کتب‌ خطی‌ کتابخانه آستان‌ قدس‌ رضوی‌، ج‌ ۸، ص۳۴۷، ج‌ ۸، مشهد ۱۳۵۰ش‌.



(۱) آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة.
(۲) ابن‌ ابی‌اصیبعه‌، کتاب‌ عیون‌الانباء فی‌ طبقات‌ الاطباء، چاپ‌ امرؤالقیس ‌بن‌ طحان (آوگوست‌ مولر)، کونیگسبرگ‌ و قاهره‌ ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ‌ افست‌ انگلستان‌ ۱۹۷۲.
(۳) ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
(۴) ابن‌ سینا، دانش‌نامه علائی، چاپ‌ احمد خراسانی‌، تهران‌ ۱۳۶۰ش‌.
(۵) ابن‌ سینا، الشفاء، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
(۶) ابن‌ سینا، النجاه من‌الغرق‌ فی‌ بحر الضلالات‌، چاپ‌ محمدتقی‌ دانش‌پژوه‌، تهران‌ ۱۳۶۴ش‌.
(۷) علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، لاهور ۱۳۵۱.
(۸) حاجی‌ خلیفه‌، اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار.
(۹) محمدصالح‌ حائری‌ مازندرانی‌، حکمت‌ بوعلی‌سینا، ج‌۱ـ۲، چاپ‌ حسن‌ فضائلی‌، ج‌۳ـ۵، چاپ‌ حسین‌ عمادزاده‌، (تهران‌۱۳۶۲ ش) ‌.
(۱۰) محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۱۱) علی ‌بن‌ یوسف‌ قفطی‌، تاریخ‌ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی‌ المسمی‌ بالمنتخبات‌ الملتقطات‌ من‌ کتاب‌ اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ‌ یولیوس‌ لیپرت‌، لایپزیگ‌ ۱۹۰۳.
(۱۲) عمررضا کحّاله‌، معجم ‌المؤلفین، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا).
(۱۳) احمد گلچین‌ معانی‌، فهرست‌ کتب‌ خطی‌ کتابخانه آستان‌ قدس‌ رضوی‌، ج‌ ۸، مشهد ۱۳۵۰ش‌.
(۱۴) صادق‌ گوهرین‌، حجه الحق‌ ابوعلی‌ سینا، (تهران‌ ۱۳۴۷ش) ‌.
(۱۵) محمدعلی‌ مدرس‌ تبریزی‌، ریحانه الادب‌، تهران‌ ۱۳۶۹ش‌.
(۱۶) منزوی‌، تصحیح و انتشار الاشارات و التنبیهات ابن سینا.
(۱۷) یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
(۱۸) احمد بن‌ عمر نظامی‌ عروضی‌، کتاب‌ چهار مقاله، چاپ‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، لیدن‌ ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ‌ افست‌ تهران‌ (بی‌تا)؛


۱. ابن‌ سینا، الشفاء، ج‌۱، فن‌۱، پیشگفتار جوزجانی‌، ص‌۱، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
۲. احمد بن‌ عمر نظامی‌ عروضی‌، کتاب‌ چهار مقاله، ج۱، ص‌۲۵۳ـ۲۵۴، چاپ‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، لیدن‌ ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ‌ افست‌ تهران‌ (بی‌تا).
۳. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۶۸، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۴. علی ‌بن‌ یوسف‌ قفطی‌، تاریخ‌ الحکماء، ج۱، ص‌۴۱۸ ـ ۴۲۲، و هو مختصرالزوزنی‌ المسمی‌ بالمنتخبات‌ الملتقطات‌ من‌ کتاب‌ اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ‌ یولیوس‌ لیپرت‌، لایپزیگ‌ ۱۹۰۳.
۵. ابن‌ ابی‌اصیبعه‌، کتاب‌ عیون‌الانباء فی‌ طبقات‌ الاطباء، ج‌۱، ص‌۵ ـ ۸، چاپ‌ امرؤالقیس ‌بن‌ طحان (آوگوست‌ مولر)، کونیگسبرگ‌ و قاهره‌ ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ‌ افست‌ انگلستان‌ ۱۹۷۲.
۶. ابن‌ سینا، الشفاء، ج‌۱، فن‌۱، پیشگفتار جوزجانی‌، ص‌۱، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
۷. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۴۴، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۸. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص ۵۴، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۹. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص‌ ۵، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۱۰. محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج۱، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۱۱. علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، لاهور ۱۳۵۱.
۱۲. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص۴۴ـ ۸۸، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۱۳. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص ۹۰ـ۱۱۲، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۱۴. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۱۶، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۱۵. عمررضا کحّاله‌، معجم ‌المؤلفین، ج‌۴، ص۲۱، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا).
۱۶. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۵۴ ـ ۵۸، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۱۷. ابن‌ سینا، الشفاء، ج‌۱، فن۱، پیشگفتار جوزجانی‌، ص۲ـ۳، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
۱۸. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص‌ ۵، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۱۹. ابن‌ سینا، الشفاء، ج۱، فن۱، پیشگفتار جوزجانی‌، ص‌۲، المنطق‌، ج‌۱، الفن‌الاول‌: المدخل‌، چاپ‌ ابراهیم‌ مدکور و دیگران‌، قاهره‌ ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
۲۰. حاجی‌ خلیفه‌، اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار، ج‌۲، ستون۱۹۲۹.
۲۱. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص‌۱۱۰، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۲۲. آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج‌۳، ص۸۵.
۲۳. آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج‌۱۷، ص‌۹۴.
۲۴. آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج‌۱۸، ص‌۳۰۷ـ۳۰۸.
۲۵. علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، ج۱، ص‌۹۴، لاهور ۱۳۵۱.
۲۶. محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج۲، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۲۷. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۲۸. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۲۹. ابن‌ سینا، النجاه من‌الغرق‌ فی‌ بحر الضلالات‌، ج۱، ص‌۳۹۹ـ۴۲۹، چاپ‌ محمدتقی‌ دانش‌پژوه‌، تهران‌ ۱۳۶۴ش‌.
۳۰. علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، ج۱، ص‌۹۴، لاهور ۱۳۵۱.
۳۱. محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج۲، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۳۲. حاجی‌ خلیفه‌، اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار، ج‌۲، ستون۱۹۲۹.
۳۳. محمدعلی‌ مدرس‌ تبریزی‌، ریحانه الادب‌، ج‌۱، ص‌۴۳۶، تهران‌ ۱۳۶۹ش‌.
۳۴. صادق‌ گوهرین‌، حجه الحق‌ ابوعلی‌ سینا، ج۱، ص‌ ۶۰۰، (تهران‌ ۱۳۴۷ش) ‌.
۳۵. محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج۲، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۳۶. عمررضا کحّاله‌، معجم ‌المؤلفین، ج‌۶، ص‌۲۰۷، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا).
۳۷. علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، ج۱، ص‌۹۴، لاهور ۱۳۵۱.
۳۸. عمررضا کحّاله‌، معجم ‌المؤلفین، ج‌۴، ص۲۱، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ (بی‌تا).
۳۹. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، مقدمه کوربن‌، ص ۱۱‌ـ ۱۲‌، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۴۰. منزوی‌، تصحیح و انتشار الاشارات و التنبیهات ابن سینا، ج۱، ص‌۲۰۱.
۴۱. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، مقدمه کوربن‌، ص ۱۱‌ـ ۱۲، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۴۲. حاجی‌ خلیفه‌، اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۳۴۲.
۴۳. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص۱۹۶، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۴۴. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص۱۹۶، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۴۵. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص۱، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۴۶. احمد بن‌ عمر نظامی‌ عروضی‌، کتاب‌ چهار مقاله، ج۱، ص‌۲۵۴، چاپ‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، لیدن‌ ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ‌ افست‌ تهران‌ (بی‌تا).
۴۷. علی‌ بن‌ زید بیهقی‌، کتاب‌ تتمه صوان‌الحکمه، ج۱، ص‌۹۴، لاهور ۱۳۵۱.
۴۸. ابن‌ سینا، دانش‌نامه علائی، مقدمه خراسانی‌، ص‌ ه، پانویس‌، چاپ‌ احمد خراسانی‌، تهران‌ ۱۳۶۰ش‌.
۴۹. احمد بن‌ عمر نظامی‌ عروضی‌، کتاب‌ چهار مقاله، ج۱، ص‌۲۵۴، چاپ‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، لیدن‌ ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ‌ افست‌ تهران‌ (بی‌تا).
۵۰. یحیی‌ مهدوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ مصنّفات‌ ابن‌ سینا، ج۱، ص‌۱۱۰، تهران‌ ۱۳۳۳ش‌.
۵۱. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۴۶، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۵۲. ابن‌ سینا، حیبن‌ یقظان‌، تتمیم‌ جوزجانی‌، ص‌۹۴، ترجمه‌ و شرح‌ فارسی‌ منسوب‌ به‌ جوزجانی‌، چاپ‌ هانری‌ کوربن‌، تهران‌ ۱۳۶۶ش‌.
۵۳. محمدصالح‌ حائری‌ مازندرانی‌، حکمت‌ بوعلی‌سینا، ج‌۱، ص‌۳۱ـ ۳۵، ج‌۱ـ۲، چاپ‌ حسن‌ فضائلی‌، ج‌۳ـ۵، چاپ‌ حسین‌ عمادزاده‌، (تهران‌۱۳۶۲ ش) ‌.
۵۴. محمد بن‌ محمود شهرزوری‌، نزهه الارواح‌ و روضه الافراح‌ فی‌ تاریخ‌ الحکماء و الفلاسفه، ج‌۲، ص‌۴۰، چاپ‌ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن‌ ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۵۵. احمد گلچین‌ معانی‌، فهرست‌ کتب‌ خطی‌ کتابخانه آستان‌ قدس‌ رضوی‌، ج‌ ۸، ص۳۴۷، ج‌ ۸، مشهد ۱۳۵۰ش‌.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبید جوزجانی»، شماره۵۱۹۹.    



جعبه ابزار