احمد بن محمد حیمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَیمی، احمد بن محمد، ملقب به شهاب الدین، ادیب،
شاعر،
خطیب،
فقیه و
قاضی یمنی در قرن دوازدهم می باشد.
وی به حیمی، بخشی از کوْکبان یمن، منسوب بود.
او در ۱۰۷۳ در شِبام، شهری در دامنه
کوه کوکبان، به
دنیا آمد و در همان‌جا پرورش یافت؛ از این رو، شبامی و کوکبانی نیز خوانده شده است. از او به سبب
زیدی مذهب بودنش، با نام زیدی نیز یاد شده است.
سلسله
نسب حیمی به
نشوان حِمْیری می‌رسد.
وی در خانواده‌ای عالم رشد یافت.
پدرش قاضی و شاعر، و جدش، حسن بن احمد، قاضی و
کاتب و ادیب بود.
زِرِکلی،
با توجه به
شهرت جدش، او را ابن حیمی ذکر کرده است.
حیمی علوم گوناگون را نزد
پدر و دیگر
دانشمندان شبام و کوکبان، مانند حسین بن حسن عَوّامی و احمد بن ناصر مِخْلافی، فرا گرفت.
او خوش اخلاق و باوقار بود و از یاران خاص المنصور حسین بن متوکل، از امامان زیدی
یمن، به شمار می‌رفت. وی خطیبی توانا بود و در به کارگیری صنایع بدیعی در خطبه‌ها مهارت داشت.
حیمی پیش از
خلافت حسین بن متوکل، خطیبِ جهادش بود و در
زمان حسین بن عبدالقادر، امیر کوکبان (متوفی ۱۱۱۲)، خطیبِ
مسجد جامع شبام شد و تا زمان غلبه مهدی، صاحب المواهب محمد بن احمد (متوفی ۱۱۳۰)، بر ملوک یمن، در مَسند
خطابه آن‌جا باقی ماند. در ۱۱۴۰ به
صنعا رفت و از ۱۱۴۸ خطیب آن‌جا شد.
حیمی در مکاتبات ادبی بسیار توانمند بود.
در
شعر صاحب نظر بود و به درخواست احمد بن احمد اَنَسی (متوفی ۱۱۱۵)، دیوان وی را تصحیح کرد.
اما
شوکانی اشعار و آثار
منثور او را متوسط ارزیابی کرده است.
حیمی در ۱۱۵۱ یا ۱۱۵۶ در صنعا از
دنیا رفت.
مرگش حادثه‌ای مهم در صنعا تلقی شد.
او بیش از چهل اثر ادبی نوشت، که از ویژگی آن‌ها گستردگی مطالب، ساختار منسجم و اسلوب استوار است.
برخی آثار وی عبارتند از:
۱) طیب السَّمَر فی تَراجم علماء القرن الحادی عشر،
در شرح حال ادبای
معاصر حیمی در
یمن (در شهرهای کوکبان، صنعا، شبام و سرزمین های اطراف کوکبان) و نیز ادبای معاصرش در
شام، با
نثر مسجّع و اشعار فراوان از ادبای قرن‌های یازدهم.
حبشی این کتاب را با عنوان طیب السّمر فی اوقات السحر در ۱۴۲۳/۲۰۰۲ در
ابوظبی به چاپ رساند. این کتاب مشهورترین و به لحاظ احتوا بر میراث
فرهنگ و ادب یمن، مهمترین اثر حیمی است. شیوه نگارش آن مانند شیوه عبدالملک ثعالبی در یتیمة الدهر است.
۲) عِطْر نسیم الصبا فی ذیل نسیم الصَّبا، که مقامه‌هایی ادبی در سی فصل شامل موضوعاتی چون نسیم، کبوتر و سیل است. اسلوب حیمی در آن همانند رساله نسیم الصبا نوشته ابن حبیب حَلَبی (متوفی ۷۷۹) است. او به خوبی نمونه‌هایی از
بیان و
بدیع را به نمایش گذاشته و از همین رو، مطالعه آن برای ادیبان سودمند دانسته شده است.
مطاع این کتاب را در ۱۳۶۱ و در ۱۴۰۶ در صنعا به چاپ رساند.
۳) شُکر مَن وَهَب فی عُراضِ اقْراطِ الذَّهَب، که آن را مانند أقراط الذهب فی المفاخرة بین الرّوضة و بئرالعرب، نوشته عبدالله بن علی وزیر (متوفی ۱۱۴۷) نگاشت. حبشی این کتاب را در ضمن مجموعه المقامات الیمنیة به چاپ رسانده است.
۴) تحقیق مـَن عـُرِفَ بالرحلة الی بِلاد الشَّرف، یا تحقیق من عُرِفَ لرحلة الشَرَف،
کتاب ناتمامی است که نسخه خطی از آن موجود است.
۵) سُلافة العاصِر فی شرح بدیعیة الحسین بن عبدالقادر، در شرح قصیده حسین بن عبدالقادر. حیمی در این کتاب روش خود را در نقد و بدیع بیان کرده است.
۶) الوَشْی المَرْقوم علی الدُّر المَنظوم، در شرح رساله الواثق بالله مطهر بن محمد (متوفی ۸۰۲)
حبشی؛ مصادر الفکر العربی، ص ۳۴۵).
۷) کتاب الخَیل یا نُجوم اللَّیل الطالِعة علی غُرَر الخَیل، مقامه ادبی در وصف اسب‌های امرای آن دوران، با کاربرد
صنعت توریه.
۸) کتاب الحَمّام یا حَدائق النَمّام فیما جاءَ فی الحَمّام، که هنوز به شکل نسخه خطی است.
۹) مَجمَع البُحور یا دیوان الحَیمی، که مجموعه
اشعار وی است.
۱۰) الجَواهِر المُؤتَلفَة المُستَخْرَجَة مِن البُحور المُختلفة، که دیوان اشعار مُوَشَّح و حُمینی (شعر عامیانه)، اوست.
بغدادی از این دیوان با نام دیوان حُمینی یاد کرده است.
۱۱) الأصْدافُ المَشْحونَة بِالّلالی المَکنونة، یا الاَصْداف المَشْحونة بالجَواهر المَکنونة، که شرحی است مفید و آسان بر
قصیده محمد بن عبدالله، شاعر یمنی (متوفی ۱۰۱۶).
۱۲) الدُرُّ المَنظوم المُتَضَمِّن مَعانی العلوم، یا شرح رسالة الواثِق بالله المطهر بن محمد، شاعر یمنی (متوفی بعد ۷۶۵)، که در آن از اسلوب صَفَدی در شرح لامیة العجم پیروی کرده است.
حیمی چندین اثر ادبی دیگر نیز دارد.
وی دو مجموعه
شعر نیز گردآورده است: رَعْی الاَب فی شِعر الاَب، مشتمل بر اشعار پدرش؛ لَذَّة الوَسَن فی نَظم قاضی القُضاة الحَسَن، مشتمل بر شعرهای جدش حسن حیمی.
دیوان کوچکی شامل اشعاری در انواع جناس نیز به حیمی نسبت داده شده است.
گفتنی است کتاب سیرة الحبشة نوشته، حسنبن احمد حیمی است، نه احمدبن محمد حیمی.
(۱) اسماعیل اکوع، هجر العلم و معاقله فی الیمن، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۲) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
(۳) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، ج ۵ـ۶.
(۴) عبدالله محمد حبشی، الادب الیمنی: عصر خروج الاتراک الاول من الیمن، ۱۴۰۵ـ۱۲۸۹ه/ ۱۶۳۵ـ۱۸۷۹م، (صنعا) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۵) عبدالله محمد حبشی، مراجع تاریخ الیمن، دمشق ۱۹۷۲.
(۶) عبدالله محمد حبشی، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا: مرکز الدراسات الیمنیة.
(۷) یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیع و شَعر، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۸) احمد بن محمد حیمی، طیب السّمر فی اوقات السحر، چاپ عبدالله محمد حبشی،
ابوظبی ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۹) احمد بن محمد حیمی، عطر نسیم الصبا، چاپ احمد بن احمد مطاع، (صنعا) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۰) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ش ـ، ذیل «احمد بن محمد حیمی کوکبانی» (از رضوان مسّاح).
(۱۱) محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، ج۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
(۱۲) خیر الدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰.
(۱۳) احمد حسین شرف الدین، تاریخ الیمن الثقافی، (قاهره) ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۱۴) محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، (قاهره ۱۳۴۸)، چاپ افست بیروت.
(۱۵) حسین عمری، مصادر التراث الیمنی فی المتحف البریطانی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۶) کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، لیدن از ۱۹۴۳ تا ۱۹۴۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن محمد حیمی»، شماره۶۷۰۳.
