اعجام مصاحف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اعجام مصاحف، نقطه گذاری حروف
قرآن را می‌گویند.
«اعجام» در
لغت به معنای نقطه گذاری، و «اعجام مصاحف» به معنای نقطه گذاری
حروف مشابه برای تمییز آن‌ها است.
درباره زمان آغاز نقطه گذاری حروف نمی‌توان به درستی
قضاوت کرد؛ زیرا مدارک موجود، روایات و اقوال تاریخی و اسناد و مکتوبات به جا مانده از روزگاران گذشته است. روایات تاریخی معمولا دوران
خلافت عبدالملک بن مروان و
ولایت حجاج بر
عراق را آغاز نقطه گذاری معرفی کرده‌اند. این قضیه مربوط به نیمه دوم قرن اول است؛ اما پاره‌ای از دست نوشته‌های باقیمانده و اسناد تاریخی که حروف آن نقطه دار است مربوط به سال ۲۲ ق است؛ از این رو، اقوال و روایات با اسناد به جامانده مطابقت ندارد و نتیجه آن، یا نادرستی این اقوال و روایات است یا فقدان اصالت نقطه گذاری موجود در اسناد به دست آمده.
اختلاف دیگر در این موضوع، درباره مبتکر
نقطه گذاری مصاحف است؛ عده‌ای آن را به
نصربن عاصم و
یحیی بن یعمر ، و عده‌ای به
ابوالاسود دؤلی نسبت داده‌اند؛ اما مسلم است که اصل این نوع نقطه گذاری در قرن اول هجری وجود داشته است؛ هرچند در نوشته‌ها به ویژه نوشته‌های غیرقرآنی استفاده نمی‌شد و شاید استفاده از آن به معنای کم سوادی مخاطب بود. این مطلب نیز قطعی است که
مصاحف عثمانی همگی فاقد هرگونه نقطه گذاری و سایر نشانه‌ها بودند.
مطلب دیگر، چگونگی نقطه گذاری و
کتابت و
خط عربی رایج مانده تاکنون است. در کتاب
الکتاب ابن درستویه ، نقطه گذاری حروف دو گونه بیان شده است:
۱. نقطه گذاری حروفی مثل «ب»، «ت»، «ث»؛ ۲. نقطه گذاری حروفی مثل «ح»، «س»، «ص»، «ع» که با گذشت زمان در کتابت عربی از بین رفته است، مگر در حرف «کاف» در آخر کلمه.
گویا ابتدا کاتبان برای جدا کردن حروف متشابه، بعضی از حروف را با نشانه گذاری و بعضی را با فقدان آن می‌شناختند، مانند «ح» و «خ»؛ ولی بعدها به دلیل بیم از اشتباه حروف با یکدیگر، حروف بی نقطه را نیز نشانه گذاری کردند.
ابن درستویه در الکتاب می‌گوید: جداکردن حروف مشابه با نقطه، سه گونه است:
۱. یکی نقطه گذاری شود، نه دیگری؛ مانند: «د، ذ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ»؛
۲. یکی به یک نقطه، دیگری با دو نقطه، یا یکی با دو نقطه و دیگری با سه نقطه فرق گذاشته شود؛ مانند: «ب، ت، ث، ف، ق»؛
۳. یکی را با نقطه گذاری روی حرف و دیگری را با گذاشتن نقطه‌ای زیر حرف، تمییز دهند؛ مانند: «ج، خ و ت، ی، ب، ن، ف، ق».
علت این که برخی حروف، دو نقطه دارند این است که حرفی مشابه آن هست که یک نقطه دارد. و برخی حروف سه نقطه دارند؛ چون دو حرف مشابه وجود دارد که یکی دارای دو نقطه و دیگری دارای یک نقطه است. البته درباره «شین» فرق دارد؛ چون نقطه هایش به لحاظ سه دندانه «شین» است. در این باره، روایات دیگری نیز در کتاب
رسم المصحف ذکر شده است.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «اعجام مصاحف».
